جستار کوتاهی در ادبیات فانتزی جهان‌

فانتزی نوعی از قالب‌های ادبی، خاصه ادبیات کودک و نوجوان به‌شمار می‌رود. به این شکل که در دنیایی به دور از واقعیات شکل می‌گیرد و با آمیزش تخیلا‌ت نویسنده و شاخ و برگ‌دادن به آن، دارای منطق روایی منحصربه‌فرد و شخصیت‌پردازی می‌شود. این ژانر از ادبیات را تقریبا می‌توان با سرک‌کشیدن به افسانه‌ها و داستان‌ها کهن در تمام کشورهای جهان جست‌وجو کرد.
مولفه اصلی در داستان‌های فانتزی این است که کودکان و نوجوانان به مقایسه با شخصیت داستان نمی‌نشینند بلکه از این شخصیت‌ها اسطوره می‌سازند. اسطوره‌ای که شاید تا سال‌ها بعد از اتمام دوره کودکی در ذهن آنها باقی بماند.
قصه‌های ما از <هزار و یک شب> گرفته تا <کلیله و دمنه> و <موش و گربه> و اساسا تمثیل‌های موجود در ادبیات کهن را نیز می‌توان خویشاوند فانتزی دانست. آثاری چون <پینوکیو> اثر کارلو کلودی، <آلیس در سرزمین عجایب>،
<هری‌پاتر> نوشته جی‌.کی رولینگ که امروز روی موج احساس مخاطبان سراسر کشورها قرار دارد، <داستان عجیب اشل‌میل> نوشته آدلبرت فن‌شامیو، <خانواده کالدرا> اثر گودرون پازاونگ، <قوی‌ترین کلا‌غ دنیا> اثر هلمه هانیه و تعداد زیادی از رمان‌های ژول ورن و هانس کریستین آندرسن و شماری از آثار فانتزی ایرانی نظیر: <شهرزاد قصه‌گو>، <کچل‌کفترباز> نوشته صمد بهرنگی، <سلطان اشغالگرها> نوشته مهدی میرکیایی، <امپراتوری سیب‌زمینی چهارم> اثر محمد هادی محمدی و ... به ساختن دنیای فانتزی کمک کرده‌اند. این داستان‌ها از دیرباز به فراخور زمان خود و به مدد اندیشه و قوه تخیل نویسندگان در دنیای آرمانی به دور از واقعیات تلخ شکل گرفته و در نظر مخاطبان به شکلی ارزشمند و جاودانی ظاهر شده‌اند.
شیوا خوئی، محققی است که با اتکا به نظریه <فروید>، فانتزی را فرآیندی بنیادی می‌داند که تصاویر منحصربه‌فردی را براساس قواعد جانشین‌سازی، جابه‌جایی و ... تولید می‌کند. در واقع فانتزی با در نظر گرفتن کشمکش‌های زبانی با پیچیدگی دنیا امری اجتناب‌ناپذیر است. کسانی که ادعا می‌کنند فانتزی تنها نوعی سردرگمی بی‌هدف و مهمل نیست مورد حمایت این تئوری‌اند. نکته جالب توجه در این حیطه این است که اگر داستان‌های فانتزی مسوول ایجاد فوبی یا تشدید آن باشند در عوض می‌تواند در بارورکردن قدرت تخیل آدم‌ها نقش بسزایی داشته باشند.
محمود برآبادی- نویسنده- تاریخچه ادبیات فانتزی در ایران را مشخص و قابل ذکر نمی‌داند.
او معتقد است: فانتزی و واقعیت سالیان سال است که همپای یکدیگر حرکت کرده‌اند. اما شاید بتوان هویت آن را در افسانه‌ها، داستان‌های فولکلوریک و اساس قصه‌گویی‌ها دانست.
به گفته وی، فانتزی به نوعی با جهان واقعی، اشیا و اندیشه‌ها ارتباطی اندک دارد و از سویی دیگر با دنیای خیالی ‌پری‌ها، جن‌ها، غول‌ها، کوتوله‌ها‌و دیگر پدیده‌های غیرواقعی سر و کار می‌یابد تا جهانی رویاگونه و در عین حال به دور از واقعیت را ترسیم کند. در واقع ادبیات فانتزی در جهان به نام ناکجاآباد می‌گذرد و غالب شخصیت‌ها غیرواقعی و باورنکردنی‌اند.
به این معنی که فیزیک و قوانین زمانی و مکانی برای جذابیت بخشیدن به اثر نادیده گرفته می‌شود. با این حال ادبیات فانتزی قلمرو وسیعی دارد که از رمان‌های وهم‌انگیز تا دامنه آثار علمی- تخیلی را دربرمی‌گیرد.
نکته‌ای که معمولا‌ در بحث داستان‌های فانتزی مغفول می‌ماند این است که گرچه داستان‌های فانتزی منطق واقعی ندارند اما به خودی خود دارای منطقی خاص هستند.
در واقع نویسنده در خلق داستان‌های فانتزی نمی‌تواند به بهانه فانتزی بودن یک اثر، تمام معیارهای زیباشناختی موجود در ادبیات را نادیده بگیرد، آسمان ریسمان به هم ببافد و برخلا‌ف معیارهای معمول رفتار کند.
شهرام اقبال‌زاده، منتقد ادبیات کودک نیز درباره ابعاد فانتزی در ذهن کودکان از دیدگاه روان‌شناسی اعتقاد دارد: مرزهای واقعیت و خیال در کودک هرگز تقسیم‌بندی تفکیک شده‌ای نداشته است. زیرا کودک ذاتا دارای ذهنی خیال‌پرور است و شاید به این خاطر است که دنیای فانتزی را راحت‌تر می‌پذیرد.
البته طرح و پلا‌تی که نویسنده برای نگارش داستان به آن مبادرت می‌ورزد نیز می‌تواند در تاثیرگذاری اثر نقش مهمی ایفا کند.اقبال‌زاده فانتزی را گونه‌ای از ادبیات می‌داند که مرزهای مشخصی برای خود قائل نمی‌شود و در عین حال به واسطه داشتن جذابیت‌های بصری، کوچک و بزرگ را به خود جذب می‌کند مشروط بر اینکه منطق روایی حاکم در اثر از هر حیث قابل قبول باشد. تجربه در نوشتن آثار فانتزی نشان می‌دهد که خیال خلا‌ق نویسندگان همواره راه‌گشای بسیاری از اختراعات بوده است.
در واقع محک‌زدن، تجربه‌کردن و معلق‌زدن نویسنده در دنیای خیال‌انگیز فانتزی به کشف پاره‌ای از نادیده‌های علمی منجر می‌شود.در این میان این پرسش به وجود می‌آید که آیا آثار ادبیات کهن ایران چون موش و گربه عبید زاکانی، کلیله و دمنه، هزار و یک شب و ... را نیز می‌توان در ردیف فانتزی دسته‌بندی کرد یا خیر!اقبال‌زاده با اشاره به اینکه نمی‌توان به شکل قاطعانه این آثار را جزو گونه فانتزی دانست، می‌گوید: اساس فابل‌ها و داستان‌هایی را که شخصیت‌های اصلی آنها را حیوانات تشکیل داده‌اند و به‌طور کلی احتمال وجودشان در دنیای واقعی ممکن نیست، می‌توان فانتزی تلقی کرد.
درست مثل حرف‌‌زدن حیوانات. بنابراین این آثار بیشتر دارای ریشه‌های روایی هستند و ژانری از فانتزی محسوب می‌شوند. اما در مجموع می‌توان ادبیات فانتزی را بخصوص در بخش رمان که تاکید فراوانی بر آن دارم در ردیف فانتزی مستقل دانست. هر چند آثار نویسندگان ادبیات کهن چون خالق موش و گربه و کلیله و دمنه بیشتر خویشاوند ادبیات تمثیلی به‌شمار می‌روند تا قرین به فانتزی.

منبع : روزنامه کارگزاران