حوزه خزر

از نقطه نظر جغرافیایی جنگلهای شمال ایران جزو جنگلهای معتدله یا پهن برگ خزان‌كننده ناحیه رویشی اروپایی-سیبریایی بشمار می‌آیند. این جنگلها طبیعی بوده و در حال حاضر تنها جنگلهای تجاری ایران محسوب می‌شوند. حوزه رویشی هیركانی به صورت نوار سبزی بر روی دامنهٔ شمالی رشته كوه البرز قرار گرفته و سواحل جنوبی دریای خزر را می‌پوشاند. این منطقه از حوالی آستارا در شمال غربی ایران آغاز شده و تا گلیداغی در شمال شرق امتداد می‌یابد. طول تقریبی این منطقه ۸۰۰ كیلومتر و مساحت آن ۸۵/۱ میلیون هكتار برآورد شده است. جنگلهای خزر باقیماندهٔ جنگلهای دوران سوم زمین‌شناسی هستند و به همین دلیل به آنها جنگلهای كهن گفته می‌شود. گونه هایی از قبیل انجیلی (Parrotia persica)، لرگ (Pterocarya fraxinifolia)، بلندمازو (Quercus castaneifolia) و سفیدپلت (Populus caspica) كه در جنگلهای شمال بوفور یافت می‌شوند، در اروپا جزو فسیلهای دوران سوم پیدا شده‌اند.
آب و هوای این منطقه معتدل و مرطوب است. میانگین بارندگی سالانهٔ آن ۱۰۰۰ میلیمتر و متوسط دمای سالانه ۲۴-۱۸ است. دورهٔ رویش گیاهی در این منطقه نسبتاً طولانی و بین ۸-۶ ماه است. این جنگلها شامل ۸۰ گونهٔ درختی و ۵۰ گونهٔ درختچه‌ای هستند كه عمدهٔ آنها پهن‌برگ می‌باشند. مهمترین درختان جنگلهای شمال راش (Fagus orientalis)، بلوط بلندمازو (Quercus castaneifolia) ، ممرز (Carpinus betulus)، افرا پلت (Acer velutinum)، توسكای ییلاقی (Alnus subcordata)، ملج (Ulmus glabra)، نمدار (Tilia begonifolia)، انجیلی (Parrotia persica)، شمشاد (Buxus hyrcana) و مهمترین گونه‌های درختچه‌ای آن ازگیل (Mespilus germanica)، سرخه ولیك (Crataegus microphylla). سیاه‌گیله (Vaccinium arctostaphylos)، خاس (Ilex spinigera) و انار (Punica granatum)، ازملك (Smilax excelsa) و جل (Laurocerasus officinalis) می‌باشند. تعداد گونه‌های سوزنی‌برگ در این منطقه بسیار كم بوده و شامل سرخدار (Taxus baccata)، نوش (Thuja orientalis). زربین (Cupressus sempervirens var. horizontalis)، ارس (Juniperus polycarpus)، پیرو ( Juniperus communis) و مای‌مرز (Juniperus sabina) می‌باشد.
این جنگلها اكثراً دو یا سه اشكوبه بوده و از سطح دریا تا ارتفاع ۲۸۰۰ متری پراكنش دارند. در این دامنهٔ ارتفاعی اجتماعات جنگلی مختلفی وجود دارند، به طوری كه در ارتفاعات جلگه‌ای و پایین‌بند جوامع بلوط ـ شمشادستان، بلوط ـ ممرزستان و انجیلی ـ ممرزستان، در ارتفاعات میان‌بند كه بهترین قسمت جنگلهای شمال می‌باشد جامعهٔ راشستان و در ارتفاعات بالاتر اوری (Quercus macranthera) و لور (Carpinus orientalis) ظاهر می‌گردند. فلور كف جنگلهای خزر بسیار غنی می‌باشد و از مهمترین گونه‌های آن می‌توان موارد زیر را نام برد:
كوله‌خاس (Ruscus hyrcanus)، شیرپنیر (Asperula odorata)، متامتی (Hypericum androsaemum)، سانیكولا (Sanicula europaea)، علف‌ جیوه (Mercurialis perennis)، فرفیون جنگلی (Euphorbia amygdaloides). النا (Oplismenus undulatifolius)، سرخس زنگی دارو (Phyllitis scolopendrium)، سرخس جنگلی (Pteris cretica)، سرخس بسفایج (Polypodium vulgare)
قطعه خزر باغ ملی گیاهشناسی ایران با هدف تحقیقاتی، آموزشی در زمینی به مساحت ۶ هكتار تأسیس گردید. در این قطعه سعی گردیده است تا گونه‌های درختی، درختچه‌ای و علفی كه به صورت طبیعی در جنگلهای شمال وجود دارند كاشته شوند، به طوری كه تناسب بین اجتماعات جنگلی و گونه‌های همراه آنها رعایت گردد. در قسمت جنوبی خزر درختان زربین كشت شده كه نمایندهٔ جامعه زربین شمال ایران است.در حاشیهٔ شمالی دریاچه جامعهٔ توسكا و ممرز و در قسمت شرقی خزر درختان اوجا و ملج كاشته شده است. در قسمت دیگری از قطعه نیز جامعهٔ انجیلی- ممرزستان دیده می شود. قسمتهای مختلف این قطعه با مسیرهای شمشاد خزری (Buxus hyrcanus) به صورت پیاده رو از هم جدا شده است.
عناصر اصلی منطقه سیاه بیشه و درهٔ لار نیز در قسمت دیگری كشت گردیده است. به عبارت دیگر قطعهٔ خزر باغ ملی، شمای كوچكی از جنگلهای هیركانین می‌باشد. جهت تأمین رطوبت لازم برای رشد گیاهان این قطعه علاوه بر انواع سیستم‌های آبیاری، دریاچه‌ای به مساحت ۸۰۰۰ متر مربع و عمق حدود ۳ متر نیز ایجاد گردیده است. همچنین دو رودخانه نیز كه یكی به نام رودخانه خزر از قسمت دریاچهٔ ذخیره كنندهٔ آب در ضلع شمالب باغ و دیگری به نام رودخانهٔ لار از قطعه البرز سرچشمه می‌گیرد، وارد این دریاچه می‌شوند. در حال حاضر حدود ۳۵ گونهٔ درختی (۴۴ درصد نسبت به جنگلهای شمال) و۱۰ گونهٔ درختچه‌ای (۲۰ درصد نسبت به جنگلهای شمال) در این قطعه وجود دارد. در قسمت كوچكی از درهٔ خزر صخره گذاری گردیده است و گونه های مهمی از سرخس های شمال ایران به همراه گونه های كفی لابه لای صخره ها كشت گردیده اند. مهمترین این سرخس ها عبارتند از: زنگی دارو (Phyllitis scolopendrium)، سرخس خاردار (Polystichum aculeatum)، سرخس نر ( Polystichum filix-mas)، بسفایج برگ ریز (Polypodium vulgare) و سرخس صخره ای (Asplenium trichomanes). سعی بر این است تا در سالهای آتی علاوه بر حفظ و نگهداری آنها، بر غنای گونه‌ای آنها نیز افزوده گردد.

منبع : موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران