نقدی بر متون فارسی مربوط به اطلاعات، جامعه اطلاعات و و اجلاس جهانی جامعه اطلاعات

اگر مترجمان ما، بدون استثناء، اصطلاح‌های information society , information age را به ترتیب، "جامعه اطلاعات" و "عصراطلاعات" ترجمه می‌کردند، هیچ وقت ضرورت نداشت چنین نقدی نوشته شود. اما معلوم نیست به چه دلیل، برخی از مترجمان ما، ترکیب‌های اسمی مذکور را خوش‌آهنگ یا با معنا نمی‌دانند و به جای اسم "اطلاعات" (information)ترجیح می‌دهند از صفت "اطلاعاتی" و گاهی نیز از اسم مصدر یا حاصل مصدر "اطلاع رسانی"، استفاده کنند.
نخستین پرسش ساده‌ای که در این رابطه مطرح می‌شود این است که ببینیم:
۱) معادل صفت "اطلاعاتی" در زبان انگلیسی چیست؟ ‌
از to inform و information، سه صفت با سه قالب لغوی مختلف و هر یک با کاربرد، معنا و مفهوم ویژه‌ای، مشتق می‌شود:
▪ informed به معنای مطلع و آگاه
▪ informative به معنای آموزنده
▪ informational به معنای اطلاعاتی و منسوب به اطلاعات
پس مترجمان ما تنها هنگامی مجاز به استفاده از صفت " اطلاعات" هستند که در متن مورد ترجمه، صفت informational (در انگلیسی) و یا informationelle (در فرانسوی) ذکر شده باشد.
پرسش دوم این است که ببینیم:
۲) به ازای اصطلاح "اطلاع رسانی"، در زبان انگلیسی چه واژه‌هایی را می‌توان گذاشت؟
از سال(۱۹۶۲) میلادی به بعد، تحت تاثیر "نظریه اطلاعات" که حدود ۲۰ سال پیش از آن وضع شده بود، "علم اطلاعات" نیز به وجود آمد که در انگلیس، این علم جدید را نخست information science و سپس informatics نامیدند و در فرانسوی، آن را "انفورماتیک" (informatique) خواندند. ما نیز، "انفورماتیک" را پذیرفتیم و از آن برای مثال، عبارت "شورای عالی انفورماتیک" را ساختیم. چندی بعد، پیشنهاد شد به جای "انفورماتیک"، از "داده‌ورزی" استفاده شود که توفیق چندانی نیافت. سپس "اطلاع رسانی" که تا پیش از آن (و تاکنون نیز) یکی از مهارت‌های کتابداری بود (و هست)،به جای انفورماتیک، پیشنهاد شد که با ایجاد "شورای عالی اطلاع رسانی"، این اصطلاح به سرعت جای خود را در گفتار و نوشتار ما، باز کرد. حال اگر مترجمی، این نام‌گذاری را به Inforation High Council ترجمه نمی‌کرد بلکه آن را (در عنوان انگلیسی این شورا): Information High Council ترجمه می‌نمود، باز هم ضرورتی نداشت، چنین مقاله‌ای نوشته شود. اما خطاهای صورت گرفته در ترجمه information از انگلیسی به فارسی و ترجمه اطلاع رسانی از فارسی به انگلیسی، نشان می‌دهد که برخی از مترجمان ما، نسبت به مسئولیت‌های خود ناآگاه هستند و شاید نمی‌دانند که باعث و بانی چه کج فهمی‌هایی شده و می‌شوند.
در هر صورت، آنچه باید بر آن تاکید شود، این است که:
▪ "اطلاع رسانی"، برابر با اطلاعات (Information)‌ نیست چون اگر منظور از این اصطلاح صرفا خدمات کتابداران باشد معادل آن می‌تواند information delivery باشد.
▪ و اگر منظور از "اطلاع رسانی"، علم اطلاعات و انفورماتیک است، معادل آن: یا information science است و یا informatics .
● جفا در حق "اطلاعات" و رواج غلط‌های مصطلح
آن دسته از مترجمان ما که ترکیب‌های اسمی:
information age , information technology و information societyرا (به ترتیب) "فناوری اطلاعاتی" و "جامعه اطلاعاتی" ترجمه کرده‌اند بی تردید و بدون شک در حق "اطلاعات" جفا کرده‌اند. حال، به چند روش می‌توان غلط بودن چنین برابریابی‌های غلط (و نابرابر) را نشان داد. در این مقال، از دو روش برای غلط بودن و ناموجه بودن چنین ترجمه‌هایی، استفاده می‌شود:
۱) از روش ترجمه معکوس
۲) از روش تطبیق
▪ در روش ترجمه معکوس، سعی می‌کنیم اصطلاح مورد نظر را از فارسی به انگلیسی برگردانیم و در معنای آن دقت کنیم.
▪ در روش تطبیق نیز، معادل‌های اصطلاح مورد نظر در زبان انگلیسی را در متون فرانسوی، اسپانیایی و عربی جست وجو می‌کنیم و ساخت آنها را با یکدیگر و با ساخت پیشنهاد شده از سوی مترجم فارسی زبان، مقایسه می‌کنیم.
اگر مترجمی اصطلاح information age را "عصر اطلاعاتی"، ترجمه کند و خواننده‌ای از اصطلاح مبداء (انگلیسی) بی خبر باشد و بخواهد آن را از زبان مقصد (فارسی) به زبان مبداء (انگلیسی)‌ بازگرداند حاصل کار، عبارت بی‌معنایی است که هیچ خواننده‌ آشنا به زبان انگلیسی قادر به درک درست آن نیست:(!)informational age
همین طور: informational society که ترجمه معکوس، از فارسی ناشیانه به انگلیسی من‌درآوردی غیر معیار است، هیچ کس را راضی نمی‌کند. این که چرا در ترکیب‌های مذکور، صفت "اطلاعاتی" نمی‌تواند، جای اسم "اطلاعات" بنشیند، دلایل زبان شناختی و مفهومی خاص خود را دارد که در این مقال نمی‌توان به آنها پرداخت اما بی‌ذکر این دلایل نیز، شم زبانی هر کسی که اندک آگاهی‌ای از زبان انگلیسی دارد حکم می‌کند که چنین جایگزینی‌ غلط است.در روش دوم، روش تطبیق، به ذکر معادل‌های informational society در زبان‌های فرانسوی، اسپانیولی و عربی از زبان‌های بین‌المللی هستند، ده‌ها بار، روی اسلایدها، پوسترها و آگهی‌های مربوط به اجلاس جهانی جامعه اطلاعات، ذکر شده‌اند:
▪ la societe de la information (فرانسوی)
▪ la sociedad de la information (اسپانیولی)
▪ مجتمع‌المعلومات (عربی)
در معادل‌های فوق آنچه ملاحظه می‌شود این است که، همه آنها ترکیباتی صرفا اسمی هستند و نه صفت- موصوفی. در صورتی که در نزد برخی از مترجمان فارسی زبان و در نتیجه در نزد بسیاری از سخنرانان و گویش‌وران ایرانی، تنها شکل درست که همان"جامعه اطلاعات" باشد، مغفول مانده و نتیجتا تنها شکلی که رایج شده است، شکل غلط "جامعه اطلاعاتی" است.
باید توجه داشت که معادل ترکیب اسمی informational society، در زبان‌های فرانسوی، اسپانیولی وفارسی، به همان شکلی که در زبان انگلیسی وجود دارد،وارد نمی‌شود بلکه در زبان‌های مقصد، مثل زبان فارسی، به مضاف- مضاف‌الیه تبدیل می‌شود. البته این امر، صرفا به خاطر قواعد دستوری زبان‌‌های مذکور است که چنین است وگرنه، در زبان آلمانی می‌توان آن را به یک کلمه تبدیل و چنین بیان کرد:
Informationsgesellschaf) (. همچنین اگر در در زبان عربی امروز، society را "مجتمع" و"معلومات" را معادلinformation می‌گیرند که با معادل‌های ما؛ "جامعه" و "اطلاعات"، فرق اساسی دارند هیچ غلطی رخ نداده است. این تفاوت‌ها به طور عمده، به علت جدایی فرهنگستان‌های زبان و یا غفلت آنها از همکاری با یکدیگر است.
در هر صورت برای ما که می‌خواستیم از طریق تطبیق پی به غلط بودن یا درستی ترکیب‌های صفت- موصوفی خودمان مانند "جامعه اطلاعاتی" ببریم، نمونه معادل سازی informational society در زبان عربی، نیز، صحتی است بر غیر معمول بودن این ترکیب‌های صفت- موصوفی در نزد سایر مترجمان و دیگر فرهنگستان‌ها.
یکی دیگر از غلط‌های مصطلح، آوردن "اطلاع رسانی" در مواردی است که منظور گوینده یا نویسنده "اطلاعات" است. برای مثال به طور معمول منظور از "شبکه اطلاع رسانی" و "سرویس اطلاع رسانی"، همانا شبکه اطلاعات و سرویس اطلاعات است زیرا ما پیش از این، گفتیم که اطلاع رسانی، معادل علم اطلاعات است و لذا "شبکه علم اطلاعات" و "سرویس علم اطلاعات"، ترکیبات "ناهمایی" هستند یعنی با هم نمی‌آیند.
در ضمن در حالی که نام فارسی "شورای عالی اطلاع رسانی"، به همین معنای اخیر، درست است، ذکر عبارتInforation High Council در سربرگ ‌های دبیرخانه‌ این شورا، غلط است و هنگامی درست می‌شود که به جای]...[ information از]... informatics[یا]...[ information science استفاده شود.
● غالب و مغلوب، هسته و وابسته در "جامعه اطلاعات"
هر دو روش مذکور (ترجمه معکوس و تطبیق) روش‌هایی صوری هستند. حال اگر کسی بخواهد به عمق فاجعه، در صورت رواج غلط‌های مصطلح، پی ببرد، باید از دو روش آرمان خواهی، یعنی نخست از description و در نهایت از aspiration استفاده کند.در روش توصیف‌گری، به بیان مشاهدات خود از یک مقاله می‌پردازیم از روش آرمان‌خواهی، تقاضای آرمانی خود را در رابطه با همان مقوله، بیان می‌کنیم. مقوله‌های مورد بحث ما نیز "اطلاعات" است و "جامعه اطلاعات".
هدف ما نیز از تعقیب این دو روش این است که، این بار به نکته مهم دیگری تاکید کنیم که در ترکیب‌های مذکور، "اطلاعات"، غالب و هسته اصلی اصطلاح "جامعه اطلاعات" (یا "عصر اطلاعات") است و "جامعه" (یا "عصر")، مغلوب و وابسته آن می‌باشد و اگر به جای آن از "جامعه اطلاعاتی" گفت وگو کنیم این رابطه غالب و مغلوب یا هسته و وابسته، معکوس می‌شود!
هر کسی به عنوان توصیف‌گر، باید اذعان کند که اطلاعات، زمانه‌ای را که در آن زیست می‌کنیم به تسخیر خود در آورده است. امروزه، اطلاعات، آن "حاضر مطلق" است که از طریق نشریات، پست، رادیو، تلویزیون، اینترنت، و همایش در جریان است و نوع زیستن، آموختن، خریدن، فروختن، یادگرفتن، کارکردن و تماس برقرار کردن‌های ما را تعیین می‌کند. به طوری که برای بهداشت عمومی، کشاورزی، آموزش و پرورش، تولید صنعتی، تجارت، کارآفرینی، حقوق شهروندی و مردم سالاری، نقش زیر ساخت، زیرساخت‌ها را بر عهده دارد و ایفا می‌کند. پس هر کسی به عنوان درخواستی آرمانی، این انتظار به حق را دارد که اطلاعات و دانش، به میزان و در زمینه‌ای که به آنها نیاز دارد، در اختیارش قرار گیرد و جامعه اطلاعات، مدیران را در غلبه بر کاغذ و کاغذبازی و انباشت سرسام‌آور کاغذ در محیط کار و خانه، پیروز و موفق گرداند و بسیاری دیگر از این قبیل آرزوها که همگی دست یافتنی و غیرقابل اجتناب‌اند.
پس آنچه در متون مربوط به IT وICT و در اعلامیه‌های مربوط به جامعه اطلاعات نباید حذف شود و تقلیل یابد، "اطلاعات" است که متاسفانه در اغلب ترجمه‌های غلط مترجمان ما، از مفهومی اساسی و از هسته‌ای وزین، به صفتی بی‌مفهوم تقلیل یافته‌است.● مفهوم والای "اطلاعات" در اجلاس جهانی جامعه اطلاعات
اکثر قریب به اتفاق سخنرانان اجلاس جهانی جامعه اطلاعات که از دهم الی دوازدهم دسامبر۲۰۰۳ در ژنو برگزار شد، بر ابهام ذاتی، موجود در مفهوم و مقوله "جامعه اطلاعات" اتفاق نظر داشتند و هر یک به نوبه خود سعی می‌کردند آن ابهام را توصیف یا تجسس، در پدیده‌های معاصر، رفع کنند.
مروری بر بیانات ایراد شده توسط بیش از هفتاد مقام رسمی از کشورهای عضو ITU ، نشان می‌دهد که در سطح و در حد توصیف، می‌توان به نکات زیر رسید:
▪ "جامعه اطلاعات"، به قدر مفهوم "اطلاعات"، غیر فیزیکی و غیر مادی است اما ابهام موجود در آن، حداقل دو چندان است زیرا "جامعه" نیز مفهومی است "نرم" و با ترکیب این دو اسم معنا درک درست آن، به علت پیچیدگی، مشکل‌تر می‌شود.
▪ "جامعه اطلاعات"، اکنون در حد چشم‌انداز مطرح است و نه به عنوان واقعیت و یا عینیت!
▪ در اوضاع و احوال کنونی که بشریت از "شکاف دیجیتالی" رنج می‌برد، نه با "جامعه اطلاعات" بلکه با "جوامع اطلاعات" روبرو هستیم به طوری که حتی در درون یک کشور توسعه یافته نیز نمی‌توانیم از یک "جامعه اطلاعات" یکپارچه، صحبت کنیم.
این "شکاف دیجیتالی" که باعث ناهمگونی "جامعه کنونی اطلاعات"، شده است، دارای جنبه‌های متفاوتی است از قبیل:
- شکاف از جنبه‌ دسترسی
- شکاف از جنبه کاربری
- شکاف از جنبه فناوری
- شکاف از جنبه آگاهی و فرهنگ‌سازی
- شکاف از جنبه اخلاق عملی (کلاه سفیدها و کلاه سیاه‌ها)
- شکاف از جنبه مخارج و تعرفه‌های خدماتی
- شکاف از جنبه موقعیت اجتماعی (اقلیت، جنسیت)
- شکاف از جنبه موقعیت مکانی (شهر، روستا)
- شکاف از جنبه موقعیت کشوری (شمال، جنوب)
- شکاف از جنبه سنی (کودکان، جوانان و سالمندان)
"جامعه اطلاعات"، چه به معنای محدود آن یعنی "جامعه محلی اطلاعات" و چه به عنوان "یگانه جامعه جهانی اطلاعات"، اطلاعات تمام عرصه‌ها را به تسخیر خود در می‌‌آورد، محدودیت‌ها ومرزها را در هم می‌نوردد، حضوری فراگیر می‌یابد، از طریق نشریات، پست، مخابرات، رادیو، تلویزیون و اینترنت، همه جا حی وحاضر می‌شود، شیوه زیستن، فکر کردن، آموختن، کار کردن وتماس گرفتن ما را دگرگون می‌سازد، تمام زمینه‌های لازم برای کارکرد درست دمکراسی از قبیل: بهداشت عمومی، کشاورزی، آموزش، بازرگانی، فرهنگ‌سازی و اشتغال را تقویت می‌کند.
در واقع، در مقام توصیف‌گر، می‌توانیم چنین آثاری را حتی در جوامع محدود و محلی اطلاعات، مشاهده کنیم و تعمیم جهانی آنها را در جامعه جهانی اطلاعات بشارت دهیم.
پس از نگرش توصیفی (descriptive) به مقوله "جامعه اطلاعات"، می‌توانیم از آن گذر کنیم و به نگرشی آرمان‌گرایانه (aspirative) رو بیاوریم.
در این رویکرد، چه در جوامع محلی اطلاعات، به فناوری‌های پیشرفته ارتباطات و اطلاعات، رسیده باشیم یا هنوز نرسیده باشیم خواهان همه نوع اطلاعات هستیم و با پدیده سر گیجه‌آور و بحرانی انبوه اطلاعات و انفجار اطلاعات، مواجهیم. در مواجهه با چنین توده عظیمی از اطلاعات و معلومات، نگرش پارانوئید صرفا بدبینانه به مقوله "جامعه اطلاعات"، نه تنها بی‌فایده بلکه یکسره، زیان‌بار است. در این اوضاع و احوال، هر کسی بی‌اختیار، از خود می‌پرسد چه باید کرد تا نه تنها بر این تنوع و پیچیدگی، تفوق حاصل شود بلکه از رهگذر این توفیق، مقاصد عالی بشریت جامه عمل پوشد و تحقق یابد، مقاصدی چون: در صلح به سر بردن، توسعه یافتن، به حقوق انسان‌ها احترام گذاشتن، به هماهنگی و همکاری جهانی رسیدن وبه همه این مقاصد، با هم، نایل شدن.
این مقاصد در طی تاریخ، همواره مطرح بوده‌اند. مصلحان جهان، به ویژه ایرانیان باستان که آغازگران یکتاپرستی و تفکر دینی، بودند، همیشه اطلاعات، آگاهی و شناخت را از مصادیق نور و روشنگری می‌دانستند و به کمک علم و دستاوردهای آن، می‌کوشیدند، از قدرت رهایی‌بخش اطلاعات به منظور رفاه، عدالت و صلح بهره‌مند شوند.
آنچه امروز دگرگون شده است و عنصری جدید در آموزش وپرورش، به شمار می‌آید، تاکید و تمرکز بر فناوری به جای پرداختن به تفکر صرفا علمی است.
فناوری، پارادایم عصر ماست و از میان همه فناوری‌ها، ICT یا فناوری اطلاعات و ارتباطات، پارادایمی برتر و پوشش دهنده همه فناوری‌ها، محسوب می‌شود.
در فناوری اطلاعات و ارتباطات، نیرویی عظیم جهت خلق فرصت‌ها برای مردم، خلق‌ها و ملت‌ها و یکپارچه‌سازی آنها در اقتصاد جهانی، نهفته است. با این همه، بسیاری از مردم دنیا، هنوز غافل از "انقلاب اطلاعات" (!) هستند. آنهایی هم که از آن برخوردار هستند، نگرانی‌های به حقی را از ناحیه سوءاستفاده‌های احتمالی از آن، ابراز می‌دارند.
برگزاری اجلاس جهانی جامعه اطلاعات در ژنو ۲۰۰۳ و در تونس ۲۰۰۵، باید بتواند تا نگرانی‌ها را به حداقل برساند و چشم‌انداز روشنی را از فرصت‌ها، به دست دهد.
اگر چنین شود، نخست مردم جهان وسپس اعضای اتحادیه بین‌المللی مخابرات که سازمان دهنده اصلی این دو اجلاس جهانی است، برگ افتخاری بر افتخارات پیشین خود می‌افزایند و یاری‌گر اصلی آن، سازمان ملل متحد، می‌تواند در تمام آژانس‌ها و نهادهای زیر مجموعه خود، شاهد شکل گرفتن همکاری قوی‌تر و قدرتمندتر NGO ها و در نتیجه نزدیک‌تر شدن به آرمان اصلی خویش، "خود سازمان‌دهی مردم جهان" در تعیین سرنوشت‌شان شود.

عباس پور خصالیان

منبع : پایگاه اطلاع رسانی تخصصی فناوری اطلاعات