کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ چگونه به وقوع پیوست؟

● داستان یک کودتا
سید مرتضی مفیدنژاد قریب به۶ دهه از نهضت ملی شدن نفت می‌گذرد. واقعه‌ای که در آن افراد و گروه‌های مختلف با همدلی و یک صدایی به خوبی توانستند دست بیگانگان را از حقوق مسلم ملت ایران کوتاه کنند و آنان را در دستیابی به مطامعشان ناکام سازند . اما دیری نپایید که طعم شیرین این اتفاق با دسیسه مستکبران و چپاولگران به تلخی گرایید و با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ جریان جدیدی در دوران سیاه حکومت پهلوی آغاز به کار کرد. با در نظر گرفتن این مقدمه باید تصریح کنیم که این گونه وقایع درحکم چراغی است که راه آ‌ینده ما را روشن می‌سازد و بسیاری از تجارب را به آسانی بر ما نمایان می‌سازد. در این مجال برآنیم تا با بررسی تاریخی و تحلیلی ریشه‌ها و وقایعی که منجر به کودتای ۲۸ مرداد شد گوشه‌هایی از این رخداد را مورد بحث و بررسی قرار دهیم. دخالت بیگانگان در عرصه منافع ملی دولت بریتانیا با توجه به خوی استعمارگری و چپاولگری که در درون خود داشت سال‌ها از منافع و امتیازات ملی ما ارتزاق نمود و ضربات جدی را بر پیکره مردم و ثروت‌های ملی کشور وارد نمود. طبق قرارداد ۱۹۳۳ شرکت نفت ایران وانگلیس دولت انگلستان نفت ایران را انحصارا در دست خود داشت و از آن بهره می‌برد. اما این فعالیت پر سود مدت‌ها مورد نظر شرکت‌های نفتی آمریکایی نیز بود و منتظر فرصتی بودند که امکان برای نفوذ به این عرصه پیدا کنند.
درتحولات تاریخ دهه‌های ۲۰ و ۳۰ خورشیدی ایران، دولت‌های بریتانیا و سپس آمریکا نقش بسیار مهم ولی در عین حال متفاوتی بازی کردند . بزرگترین دغدغه‌ بریتانیایی‌ها در ایران منافع مالی یا به عبارت دیگر منابع نفتی بود. پیشینه حضور بریتانیایی‌ها در ایران موجب نفوذ آنها در لایه‌های مختلف اجتماع و سیاست ایران شده بود و به خطر افتادن منافع آنها در حقیقت منافع گره خورده برخی ایرانی‌ها را نیز به خطر می‌انداخت. در مقابل به حضور آمریکایی‌ها در ایران امر جدیدی بود آمریکایی‌ها اگر چه به نفت چشم داشتند اما منافع مالی دغدغه اصلی‌شان نبود. از همان آغاز شرکت‌های نفتی امیدوار بودند که ملی شدن نفت در ایران پیروز نشود. ملی شدن نفت در ایران تنها به منافع انگلستان تاثیرگذار نبود بلکه منافع استراتژیک آمریکا و شرکت‌های نفتی آمریکا را در کشورهای دیگر نیز تحت‌الشعاع قرار می‌داد . انگلیس و آمریکا با مفهوم « خطر کمونیست» بازی کرده و در مواقع لازم استفاده سیاسی می‌کردند.
مدارک سری تازه باز شده بازگوی آن است که سازمان سیا تحلیلی از قدرت حزب توده نداشته و آن را خطر جدی در ایران به حساب نمی‌آورد. مطالعه تطبیقی در موردکودتاهای ایران،‌گواتمالا و شیلی نشان می‌دهد که جنگ سرد مقابله‌ای با اردوگاه شرق بود ولی به عبارتی به خاطر هدف سلطه بر منابع اقتصادی ،‌جنگی با مردم کشورهای جهان سوم و جنبش‌های دموکراتیک نیز بود. اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریکا به خوبی نشان می‌دهد که آمریکایی‌ها در ایران بیش از هر چیز نگرانی‌های ژئواستراتژیک داشتند. این اسناد نشان می‌دهد که حضور دولت کمونیستی شوروی در همسایگی ایران حساسیت ویژه‌ای در دولت‌های آمریکا پس از جنگ جهانی ( ترومن و آیزونهاور) ایجاد کرده بود. در واقع دست کم سه سال پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ آمریکایی‌ها برنامه جامعی برای مقابله با « تهدید کمونیسم» در ایران داشتند. در دوران ریاست جمهوری ترومن تلاش‌های دولت محافظه کار چرچیل در بریتانیا برای همراه ساختن آمریکا در تغییر دولت ایران نتیجه نداد و اسناد منتشره نشان می‌دهد که برنامه آمریکا در این دوره مشروط به حمله شوروی یا به قدرت رسیدن حزب توده در ایران بوده است اما پس از روی کارآ‌مدن دولت جمهوریخواه ژنرال آیزونهاور سیاست‌های آمریکا به سمت اقدام پیشگیرانه رفت و از این پس بود که پول و ماموران مخفی آ‌مریکا به ایران سرازیر شدند.
در این میان روابط بریتانیا با دربار ،‌نظامیان و برخی افراد در طبقه‌های مختلف ایران نیز کمک شایانی به برنامه‌های آمریکا می‌کرد و اسناد حاکی از آن است که برای همراه ساختن نمایندگان مجلس افسران ارتش و روزنامه‌ها با کودتا علیه دولت مصدق پول در نظر گرفته شده بود. همچنین پیداست که فضل الله زاهدی انتخاب آمریکا برای فرماندهی کودتا بوده و بسیاری از فعالیت‌های پیش از کودتا را نیز عاملین آمریکا و نه خود تیمسار زاهدی به انجام می‌رساندند. در سطح پایین‌تر نقش نمایندگان بریتانیا وبه ویژه خانواده رشیدیان پررنگ‌تر بوده است که قادر بودند سران آشوب طلب و مردم عادی را با پول علیه مصدق بشورانند. تردیدی نیست که آمریکا و بریتانیا هر آنچه که می‌توانستند برای سرنگونی دولت مصدق کردند اما نکته‌ای که باید مدنظر داشت این است که موفقیت ایشان بدون نقش آ‌فرینی بعضی ایرانیان ممکن نمی‌شد. دولت بریتانیا که در مقابله با مصدق حاضر به هر اقدامی شده بود توانست نظر دولت آمریکا را به شرکت در مقابله با مصدق در مقابل شریک کردن شرکت‌های آمریکایی در نفت ایران جلب کند. انتخاب دولت جمهوریخواه آیزنهاور در آمریکا نیز به این روند کمک کرد و سازمان‌های اطلاعاتی دو کشور به طرح یک اقدام مشترک در ایران برای سرنگونی مصدق پرداختند.
سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا ، سیا ، اسناد تازه‌ای را در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ منتشر کرد که نشان می‌دهد دولت آمریکا قصد داشت در صورتی که کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق شکست بخورد در ایران یک جنگ چریکی دامنه‌دار به راه بیندازد. این سند «بکلی سری» که در سا ل۱۹۵۳ در وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا تنظیم شده حکایت از آن دارد که آمریکا تا چه اندازه نگران آن بود که کودتا برای سرنگونی دکتر مصدق با ناکامی مواجه شود و در واقع هنوز از به ثمر رسیدن طرح ایجاد تفرقه بین مصدق و آیت‌‌الله کاشانی مطمئن نبود. این سند همچنین اثبات می‌کند که طرحی در جریان بود تا با افزایش حضور نظامی آمریکا در منطقه و ایجاد یک نیروی چریکی ضدکمونیست درجنوب ایران حرکتی برای بی‌ثبات کردن دولت مصدق آغاز شود. دولت مصدق که با پافشاری برای در دست گرفتن کنترل کامل منابع نفتی کشور دشمنی دولت‌های غربی را به جان خریده بود سرانجام در ۱۹ ماه اوت سال ۱۹۵۳ برابر ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی توسط سرلشکر فضل الله زاهدی که از حمایت آمریکا برخوردار بود سرنگون شد. کودتا علیه دولت مصدق پس از آن امکان‌پذیر شد که ابتدا دولت آمریکا طی عملیاتی موسوم به عملیات آژاکس ایران را در آشوب و هرج و مرج فرو برد که راه را برای سقوط مصدق همراه کرد. در آن زمان دولت آیزنهاور در آمریکا نگران آن بود که این طرح به بیراهه کشیده شود و نیروهای حزب توده با بهره‌ جستن از ناامنی قدرت را در دست بگیرند.
والتراسمیت معاون وزیرخارجه وقت به کاخ سفید اطلاع داد که سازمان سیا برای مقابله با این احتمال آ‌ماده شده است تا در صورت شکست کودتا یک جنگ چریکی دراز مدت و دامنه‌دار علیه اعضای حزب توده و دیگر فعالان سیاسی در ایران به راه بیندازد. اسمیت در یاداشتی به تاریخ ۲۰ مه ۱۹۵۳ قید کرده است که سازمان سیا با رهبران ایل قشقایی توافق کرده است که آنها فضای امنی برای چریکها و ماموران مخفی آمریکا ایجاد کنند. اسمیت در این یادداشت نوشته است : « تا امروز سیا موفق شده ده نفر را با دستگاه‌های گیرنده و فرستنده رادیویی در نقاط مختلف ایران بگمارد تا در صورت لزوم با این سازمان تماس برقار کنند. عده‌ای دیگری هم برای پیوستن به آنها تعلیم می‌بینند در همان حال در پایگاه ویلوس فیلد در لیبی که در آن زمان در اختیار آمریکا بود اسلحه و مهمات برای این منظور انبار شده بود . به گفته اسمیت این مقدار اسلحه و مهمات برای مسلح کردن ده هزار نفر کفایت می‌کرد. او می‌گوید که این تجهیزات می‌توانست در عرض سه تا چهار هفته به ایران برسد.
اسلحه و مهمات قرار بود در تهران و تبریز همراه با محموله‌های مخفی طلا و پول نقد به دست افراد خاصی برسد. سیا طرحی هم برای اداره چریک‌هایش توسط هشت گروه سه نفره تهیه کرده بود. در عین حال قرار بود دهها هواپیمای آمریکایی هم در جنوب ترکیه مستقر شوند و یک نیروی کوچک از نفرات و شناورهای آمریکایی هم قرار بود در نزدیکی بصره در جنوب عراق استقرار یابند تا از پراکنده شدن کمونیست‌های فراری در منطقه جلوگیری کنند. ارتش آمریکا مصمم بود تا از یک پایگاه نظامی در ظهران واقع در عربستان سعودی هم سود بجوید. اما با پیروزی کودتای زاهدی سرنگونی دولت مصدق و بازگشت شاه به ایران دیگر نیازی به دست زدن این عملیات پیدا شد. در مورد شوروی هم باید افزود که شوروی در کل از مصدق دل خوشی نداشت چرا که مصدق یکی از عوامل عدم تصویب موافقتنامه قوام- ساد چیکوف در مجلس بوده و نیز اصولا آنها ناسیونالیسم راسد راه توسعه کمونیسم می‌دانستند لذا مشاهده می‌کنیم که آنها حاضر به همکاری با انگلیسی‌ها شدند تا حکومت مصدق را سرنگون کنند واهرم اجرایی آنها در ایران حزب توده بود فرضیه دیگر در این رابطه آن بود که روسها تلاش می‌کردند تا پای آمریکا به ایران باز نشود چرا که در آن برهه مصدق کردند.‌ ‌

منابع:‌
۱‌-‌ تحلیلی از علل وقوع کودتای ۲۸ مرداد، نویسنده محسن رجبی، سایت باشگاه اندیشه‌
۲‌-‌ ‌ سر شاپور ریپورتر و کودتای ۲۸ مرداد نویسنده عبدالله شهبازی‌
۳‌-‌ ‌ اسرار کودتای ۲۸ مرداد نوشته وودهاوس
۴‌-‌ درس‌هایی از تاریخ سیاسی نوشته حسن آیت- چاپ اول‌

منبع : روزنامه رسالت