راه گریزی نبود

كارگر ایمنی در نور چراغ روی كلاهش به صفحه دستگاه سنجش گاز خیره شده بود. دستگاه، غلظت گاز متان را در حد انفجار نشان می داد. برای یك لحظه تصویر دو كودكش را در مقابل چشم دید. معدنچیان دیگر به او خیره شده بودند. هزار متر تا بالابر معدن فاصله داشتند و از آنجا پانصد و پنجاه متر تا سطح زمین. هیچ راه گریزی نبود و معدن زغالسنگ در انفجاری قابل پیشگیری ۹ نفر از كارگران خود را به كام مرگ فرو برد.
۲۲ شهریور سال ۸۴، حسین ۱۹ ساله، سعید ۲۲ ساله، مهدی ۲۳ ساله، رضا ۲۵ ساله، عباس ۲۶ ساله، علی ۲۷ ساله، حمید ۲۸ ساله، هادی ۳۲ و علی ۳۳ ساله در جریان انفجار انتهای معدن باب نیزو واقع در ۳۰ كیلومتری شهر زرند و ۷۵ كیلومتری كرمان كشته شدند. اردیبهشت ماه سال ۸۵ جلسه دادگاه جانباختگان این حادثه برگزار شد كه در آن وكیل خانواده های قربانیان نظریه قتل شبه عمد را مطرح ساخت. بنابر نظر وی صاحبان معدن با اطلاع از وضعیت ایمنی تونل ها می توانستند مانع وقوع این فاجعه شوند.
●كار و زندگی
معدن زغالسنگ باب نیزو در استان كرمان و نزدیك به حاشیه كویرلوت قرار گرفته است. كارگران این معدن نیز در شهرها و روستاهای اطراف آن مانند حوتكن و ریگ آباد زندگی می كنند كه این زندگی چهره واضحی به رنگ فقر و محنت دارد. دستمزد معدنچیان ناچیز است. كارگران برای تأمین مخارج خود چاره ای جز كار در ساعات طولانی و شیفت های پشت سر هم ندارند. كاری كه گاه تا ۱۶ ساعت و بیشتر هم ادامه پیدا می كند. برای رسیدن به محل كار باید از یك چاه عمودی پایین رفت و وارد تونل های افقی شد. در انتهای این تونل های سیاه، محل كار قرار گرفته است.
فرزندان كارگران نیز از سنین كم در معدن مشغول به كار می شوند. در كنار پدران و برادران خود هر روز به اعماق سیاه زمین می روند و با عوارض تنگی نفس و گاز گرفتگی به خانه برمی گردند. در این منطقه پیدا كردن شغل دیگری دشوار است و صاحبان معدن نیز كارگران را به اخراج كردن تهدید می كنند. بیرون از معدن سیاه، باندهای قاچاق و تجارت اسلحه و مواد مخدر در این مناطق آماده هستند تا هر جوان بیكاری را به سوی خود بكشانند. از میان ۹ نفر معدنچی كشته شده سه نفر مجرد، دو نفر متاهل و چهار نفر صاحب یك یا دو فرزند بوده اند. گفته می شود این معدن به دلیل وضعیت ناگوار كاری از مدت ها پیش مجوز بهره برداری خود را از دست داده بود ولی پیمانكار سابق و صاحب فعلی معدن در هیچ حالتی برنامه استخراج را تعطیل نكرد، آنچنان كه پس از كشته شدن معدنچیان تا امروز معدن به كار خود ادامه می دهد و هر روز كارگران دیگری را به درون تونل های مملو از گاز می فرستد.
●شاهدی نیست
با توجه به اینكه هیچ یك از كارگرانی كه به درون معدن رفتند زنده باز نگشته اند، تنها می توان با استفاده از مشاهدات بازرسان و مدارك به دست آمده صحنه این حادثه را بازسازی كرد. در انتهای یكی از تونل های افقی و در فاصله یك كیلومتری از چاه فرعی معدن، كارگران شیفت صبح كار خود را به پایان می رسانند. برنامه كاری هر دو شیفت عبارت است از استخراج زغالسنگ از انتهای تونل های فرعی (گزنك) و حمل آن به وسیله واگن های مخصوص به محل تخلیه. كارگران شیفت صبح در ساعت ۱۲ ظهر به سمت بالابر حركت می كنند و در همین لحظه هواكش های انتهای معدن خاموش می شوند تا برق كمتری مصرف شود. گویا كارگران صبح تراكم متان را در هوای معدن احساس می كنند و مسئول ایمنی این شیفت نیز تقاضا می كند تا تهویه كامل هوای معدن، كار متوقف شود كه مورد قبول قرار نمی گیرد و معدنچیان شیفت عصر به داخل تونل فرستاده می شوند. با توجه به زمان ثبت شده روی كارت های كارگران، آنها حوالی ساعت ۱۷ به محل گزنك می رسند. اگر اظهارات كارگران صبح را در مورد وضعیت هوای تونل قبول كنیم در طول این مدت، تراكم گاز متان در انتهای تونل كه فضای بسته ای را می سازد بسیار زیاد می شود. معدنچیانی كه به سمت گزنك می رفتند نمی دانستند كه انتهای تونل آماده انفجار است.
دو تن از كارگرها دستور داشتند تا ریل ها را تعمیر كنند. راننده لوكوموتیو و كارگران واگن برگردان باید واگن های باقیمانده را حمل می كردند. حجم گاز لحظه به لحظه افزایش می یابد و صدای سوت مانند انتشار گاز از میان لایه های ذغالسنگ شنیده می شود. معدنچیان به انتهای تونل می رسند. تراكم گاز متان به ۵درصد رسیده است. یك جرقه برای انفجار كافی است. برخورد ابزارآلات با یكدیگر، حركت واگن ها روی ریل، ریزش سنگ از سقف یا بدتر از همه اختلال عملكرد هواكش ها می تواند این جرقه را ایجاد كند و همین اتفاق نیز می افتد.
كسانی كه چند روز پس از انفجار موفق شدند وارد تونل شوند، محل حادثه را اینگونه دیدند:
راننده لوكوموتیو و كارگران واگن برگردان در اطراف واگن ها قرار گرفته بودند. پشت واگن ها جسد دو كارگر ریل بند و در جلوی واگن ها مأمور ایمنی در كنار دستگاه سنجش گاز افتاده بود. انفجار در یك لحظه تمامی آنها را سوزانده بود و كسی فرصت نیافته بود حركتی كند.
●ناامیدی و استیصال
فرحناز فهیمی و خلیل بهرامیان وكیل خانواده های قربانیان می گویند: در تحقیقات، سهل انگاری مالكان معدن مشخص بود. این كارگران غیر از كار در تونل های زغالسنگ قادر به اختیار شغل دیگری نیستند و از آنجا كه نیروی كار زیاد و ارزان است، كارفرما نیاز چندانی نمی بیند كه شرایط مطلوب كاری را فراهم كند. فقر، عاملی است كه این رابطه استثمارگرانه را ایجاد می كند. ما حتی با خبر شدیم كه تعدادی از خانواده های كشته شدگان این حادثه برای تأمین هزینه دفن، از كارفرمای معدن كمك خواسته اند. همین مسئله عمق استیصال و ناامیدی این خانواده ها را نشان می دهند. به عبارت دیگر كارگران كاملاً در اختیار كارفرما قرار دارند. پس از حادثه تا مدتی پیگیری قضایی مؤثری انجام نشد و پس از تشكیل پرونده نیز مراحل كار مرتباً به تأخیر افتاد. كسانی كه با چنین محیط های كارگری در تماس باشند همیشه با این مسئله مواجه می شوند كه در صورت بروز یك حادثه، بازماندگان با ناامیدی به روند بازیابی حقوق خود می نگرند. مخصوصاً كسانی كه در نهایت امر باید مجدداً به درون همان تونل های سیاه برگردند.
وكیل قربانیان، این حادثه را بیشتر قتل شبه عمد می داند تا سانحه و وكیل صاحبان معدن در دفاع معتقد است گزارش پرونده به صورت جانبدارانه نوشته شده است. او شركت مالك معدن را در این مورد مقصر نمی داند ولی مستندات پرونده قضایی براساس گزارش كارشناسان اداره كار دلایلی را براساس موارد آیین نامه ایمنی معادن نشان می دهد كه نمی توان از آنها چشم پوشی كرد.
غلظت گاز متان در هوای برگشتی از معدن باید یك در صد یا كمتر باشد. با توجه به گزارشات ایمنی و گفته های كارگر ایمنی، غلظت بسیار بالاتر از این حد و گاهی نزدیك به ۵درصد نیز اندازه گیری شده است. این میزان گاز برای انفجار كافی است. در این مواقع باید كارگاه تعطیل شده و هوای موجود كاملاً تهویه گردد كه این امر صورت نگرفته و كارگران وادار به ادامه كار شده اند. تكنیسین های تهویه موظف هستند قبل از شروع هر نوبت كاری، میزان گاز را اندازه گیری نمایند. گویا مسئول ایمنی كه خود نیز در این حادثه كشته شد، غلظت بالای گاز را گزارش كرده است. ولی مسئولین معدن فعالیت كاری را ادامه داده و اجازه نمی دهند كارگران از كار خودداری كنند. برای تهویه هوای داخل یك سری هواكش (ونتیلاتور) در داخل تونل ها نصب می شوند كه شیوه قرار گرفتن و تعداد آنها كامل نبوده و هوای آلوده را به درستی از معدن خارج نمی كرده است. نكته خطرناك اینجاست كه برای صرفه جویی در مصرف برق در فواصل طولانی و بین شیفت های كاری هواكش ها خاموش می شدند كه در اثر آن تراكم گاز در تونل ها بالا می رفت. گاز متان در غلظت ۵/۱ درصد سمی است و از ۵درصد به بالا منفجر می شود.
●ناایمنی معدن
معدن باب نیزو به دلیل شرایط خاص استخراج، گازخیز بودن و عدم آماده سازی در سال های قبل به صورت نیمه تعطیل در آمده بود. بنا به اظهارات وكلای خانواده كارگران قرارداد واگذاری معدن هنوز به طور قطعی اجرا نشده و پروانه بهره برداری از سازمان صنایع و معادن كرمان صادر نگردیده است. البته هیچ كدام از این مسائل و حتی اعتراض كارگران باعث نشده است كه معدن فعالیت خود را تعطیل كند و حتی پس از كشته شدن معدنچیان، فعالیت معدن با همان وضعیت سابق ادامه دارد.
بازرسانی كه ۶ روز بعد به محل حادثه مراجعه كردند، چندین مورد تخلف و سهل انگاری را در اداره معدن شناسایی نمودند
●دفاعیه شركت
دفاعیات وكیل صاحبان معدن– شركت د - اتهام سهل انگاری را به طور كامل رد می كند و این انفجار را نتیجه بی مبالاتی و بی احتیاطی كارگران یا یك حادثه اتفاقی و غیرقابل پیش بینی می داند كه در این زمینه نمی توان كسی را مقصر قلمداد نمود. همچنین بازرسان اداره كار متهم به حمایت افراطی از طبقه كارگر هستند و گزارش آنها مخدوش اعلام می شود.
در قسمت دیگری از این دفاعیه بیان می شود كه مسائل ایمنی – فنی از قبیل تهویه، دستگاه های برقی، استخراج انفجاری،... جزءبه جزء رعایت شده است و كارگران شیفت صبح حاضر به ادای شهادت هستند تا استاندارد بودن شرایط معدن را تأیید كنند.
در انفجار باب نیزو مأمور ایمنی كه همراه بقیه كارگران كشته شده است می تواند كلیه اتهام ها را بپذیرد. مسئول دانستن كسی كه در یك حادثه جان سپرده است مانند خلبانانی كه در سوانح سقوط هواپیما كشته می شوند روشی است كه پیشتر هم به كار گرفته شده است تا جریان تحقیق در مراحل اولیه به پایان برسد.
به هر صورت بنا به اظهارات وكیل شركت با جرأت و یقین می توان اذعان نمود كه شركت موكل مرتكب هیچگونه تقصیر جزایی اعم از فعل و یا ترك فعل نگردیده است. ولی به نظر می آید یك عامل اصلی در این میان وجود دارد كه آن را باید مهم ترین دلیل بروز این حادثه دانست؛ بی توجهی به امنیت محیط كارگران معدن. نكته پایانی؛ وكلای خانواده های قربانیان در مقام تنظیم اعتراضیه به فرمانداری زرند، استانداری كرمان و در نهایت ریاست جمهوری هستند تا در مورد تعطیلی معدنی كه قربانگاه كارگران خواهد بود، اقدام جدی به عمل آید.
●بازرسان
گزارش ده صفحه ای امامی پور و میرزایی، بازرسان اداره كار و امور اجتماعی كار استان كرمان براساس بازدید آنها در تاریخ ۲۸/۶/۸۴ تنظیم شده است. در ابتدای گزارش مشخصات علمی كار در معدن زغال سنگ بیان شده و پس از آن حادثه از دیدگاه فنی مورد بررسی قرار می گیرد. از آنجا كه كسی از تونل مرگ زنده بازنگشته است بازرسان براساس مشاهدات از آثار حادثه، كلیه وقایع را بازسازی كرده و شرایط معدن در روز حادثه را غیراستاندارد دانستند.
در پایان گزارش علل وقوع حادثه در ۹بند به شرح زیر توضیح داده می شود:
۱ – گاز متان بیشتر از حد ایمنی و استاندارد غلظت داشته است.
۲ – علی رغم تقاضای مسئول ایمنی، مدیریت معدن در تعطیلی كارگاه كوتاهی كرده است.
۳ – با توجه به بالا بودن غلظت گاز نباید از روش انفجاری برای استخراج استفاده شود.
۴ – بعد از توقف هواكش (اونتیلاتور) باید غلظت گاز اندازه گیری شده و سپس هواكش به كار بیفتد كه در این مورد ابتدا هواكش روشن شده است.
۵ – دستگاه های به كار گرفته شده دارای شرایط ضد جرقه نیستند.
۶ – در این نوع معادن باید قبل از استخراج گاز تخلیه شود كه این كار انجام نشده است.
۷ – دستگاه های سیستم اتوماتیك گازسنجی و ثبت ورودی هوا در معدن نصب نشده است.
۸ – گرد زغال كه می تواند باعث انفجار شود در این معدن جمع آوری نشده است.
۹ – هواكش ها در محل نامناسبی نصب شده اند كه هوای آلوده را دوباره به معدن برمی گردانند.

محمد سرابی

منبع : روزنامه همشهری