پیامدهای قیام پانزده خرداد سال ۴۲

غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی، رفراندوم «انقلاب سفید»، فاجعه مدرسه فیضیه و واکنش‌های امام و روحانیت در برابر این وقایع زمینه را برای رخدادی بزرگ فراهم آورد. رخدادی که به تحولی گسترده در تاریخ مبارزات مردم مسلمان ایران انجامید.
با فرارسیدن ماه محرم، فرصتی مناسب برای گسترش دامنه قیام و هدایت مردم به سوی یک مبارزه بزرگ به دست آمد. رژیم، که از این حقیقت آگاه بود برای خنثی کردن چنین حرکتی به تهدید و ارعاب واعظان و روحانیان پرداخت و از آنان خواست ضمن پرهیز از سخنان تحریک آمیز، موارد زیر را رعایت کنند:
۱) علیه شخص اول مملکت سخن نگویند؛
۲) علیه اسراییل صحبت نکنند؛
۳) عبارت «اسلام در خطر است» را به کار نبرند.
این تهدیدها در نهایت راه به جایی نبرد و در بیشتر مجالس سوگواری، روحانیان مردم را با خیانت‌های رژیم آشنا ساختند.
این اعتراض‌ها در روز عاشورا به ویژه هنگام سخنرانی امام خمینی در مدرسه فیضیه به اوج رسید. امام در نطق آتشین در عصرعاشورا (۱۳ خرداد ۴۲) حکومت پهلوی را با دودمان بنی امیه و یزید مقایسه کرد، به طور مستقیم شاه را مورد انتقاد و حتی تهدید قرار داد و درباره همسویی‌اش با اسراییل و صهیونیسم به وی هشدار داد.
هر چند، بر اساس اسناد موجود، رژیم خود را برای مقابله با تظاهرات تاسوعا و عاشورا(۱۲ و ۱۳ خرداد ۴۲) آماده ساخته بود؛ ولی تظاهرات تهران و قم چنان گسترده بود که مأموران ناگزیر واکنش شدیدتری نشان دادند. بر اساس گزارش شهربانی تهران، در تظاهرات روز چهاردهم خرداد حدود ۱۲۴ نفر از ساکنان پایتخت دستگیر و تعداد زیادی شهید و مجروح شدند.
پس از این سخنرانی، حرکت‌های اعتراض آمیز که از روزهای نخستین محرم آغاز شده بود، شدت یافت. در بیشتر شهرستان‌ها مردم به خیابان‌ها ریختند و ضمن حمایت از روحانیت، علیه شاه شعار دادند.
هر چند، بر اساس اسناد موجود، رژیم خود را برای مقابله با تظاهرات تاسوعا و عاشورا(۱۲ و ۱۳ خرداد ۴۲) آماده ساخته بود؛ ولی تظاهرات تهران و قم چنان گسترده بود که مأموران ناگزیر واکنش شدیدتری نشان دادند. بر اساس گزارش شهربانی تهران، در تظاهرات روز چهاردهم خرداد حدود ۱۲۴ نفر از ساکنان پایتخت دستگیر و تعداد زیادی شهید و مجروح شدند.
رژیم شاه که در تنگنایی دشوار گرفتار شده بود، برای خاموش کردن موج گسترده مبارزات نیمه شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به منزل امام خمینی یورش برد؛ وی را دستگیر کرد، شتابان به پادگان قصر و بعد از مدتی به پادگان عشرت آباد انتقال داد و در آن جا زندانی ساخت.
در پی دستگیری امام خمینی، اعتراض‌ها و راه پیمایی‌های گسترده در همه کشور صورت گرفت که ضمن آن بسیاری از مردم مسلمان شهید و مجروح شدند.
این اعتراض‌ها در روز عاشورا به ویژه هنگام سخنرانی امام خمینی در مدرسه فیضیه به اوج رسید. امام در نطق آتشین در عصرعاشورا (۱۳ خرداد ۴۲) حکومت پهلوی را با دودمان بنی امیه و یزید مقایسه کرد، به طور مستقیم شاه را مورد انتقاد و حتی تهدید قرار داد و درباره همسویی‌اش با اسراییل و صهیونیسم به وی هشدار داد.
بر اساس گزارش‌های شهربانی، تهران در آتش و خون به سر میبرد؛ مردم در نقاط مختلف پایتخت با مأموران به مقابله پرداختند و وزارت جنگ مأموریت یافت ضمن اعلام حکومت نظامی، قیام را سرکوب کند.
فجیع‌ترین حادثه، قتل عام دهقانان کفن پوش ورامینی بود که برای پشتیبانی از امام سمت تهران رهسپار شده بودند. مأموران نظامی در سر پل باقرآباد با آن‌ها روبه رو شدند و با سلاح‌های سنگین آنان را قتل عام کردند.
دستگاه‌های تبلیغاتی شاه، که با وضعیتی نامنتظره روبه رو شده بودند. کوشیدند قیام پانزده خرداد را به عوامل بیگانه نسبت دهند. رژیم در رسانه‌های خبری خود چنین ادعا کرد:
شخصی به نام عبدالقیس از بیروت با هواپیما وارد ایران شده و در گمرک مهرآباد در حدود یک میلیون تومان از او به دست آمده و پس از تحقیقات، اعتراف کرده که مبلغ مزبور را از طرف جمال عبدالناصر برای افراد معینی در ایران آورده است.
ادعای رژیم، مبنی بر دخالت مصر در ایجاد شورش در ایران، مورد انتقاد بسیاری از نشریات خارجی واقع شد. رژیم سندی در این باره ارائه نکرد و هرگز نتوانست آن را اثبات کند.
شاه پیوسته میکوشید خود را بیگناه، حامی اسلام و روحانیان جلوه دهد و با ابزارهایی چون تعویض نخست وزیر، دولت را مسؤول نابسامانیها نشان دهد.
● نتایج و پیامدهای قیام ۱۵ خرداد
شالوده فکری قیام پانزده خرداد را باید در رهیافت امام خمینی در تغییر نظام سلطنتی و برقراری حکومت اسلامی جستجو کرد؛ رهیافتی که امام بر اساس آن در مسأله انجمن‌های ایالتی و ولایتی با تغییر قانون اساسی به مخالفت پرداخت، رفراندوم را با پرسش رو به رو ساخت، علیه نظام حاکم به افشاگری پرداخت و این هدف را پانزده سال بعد به ثمر رساند.
قیام ۱۵ خرداد و حوادث مربوط به آن، آثاری بر جای نهاد که در تداوم و موفقیت نهایی نهضت تأثیر جدی داشت. بخشی از این آثار عبارت است از:
۱) دور جدید مبارزات روحانیت
ضربه‌هایی که در پی نهضت مشروطه بر روحانیت فرود آمد و نیز اختناق و سرکوبی دوره استبداد رضاخانی، روحانیت را از صحنه سیاسی کشور کنار زد. پس از آن نیز، به رغم مبارزات آیت الله کاشانی و فدائیان اسلام و حمایت فقیهانی چون مرحوم آیت الله خوانساری، حوزه‌ها با دخالت در مسائل سیاسی بیگانه بودند. با آغاز نهضت امام، روحانیت شکل سیاسی به خود گرفت؛ گسترده و یکپارچه به صحنه سیاسی کشور گام نهاد و مبارزه را تا سرنگونی نظام شاهی ادامه داد.
تا پیش از قیام ۱۵ خرداد، نیروهای مسلمان تشکیلاتی نداشتند و دست کم از تشکیلات موفق و کارآمد بیبهره بودند.
پس از قیام ۱۵ خرداد، ضرورت تشکیلات و ایجاد سازمان‌هایی جهت هدایت مبارزات مورد توجه نیروهای مذهبی قرار گرفت. هیأت‌های مؤتلفه ره آورد این اندیشه است که از به هم پیوستن گروه‌های مختلفی چون دانشجویان، روحانیان و بازاریان، با اطلاع حضرت امام و در ارتباط با ایشان، شکل گرفت.
۲) مرکز قرار گرفتن نیروهای معارض مذهبی
با این قیام، مخالفان مذهبی رژیم در مرکز قرار گرفتند و نیروهای معارض غیرمذهبی، مانند احزاب سیاسی ملی گرا و نیروهای چپ، به حاشیه عرصه سیاست کشور رانده شدند.
۳) رشد آگاهی و تفکر انقلابی در مردم
در پرتو سخنرانیها، پیام‌ها و اعلامیه‌های عالمان و خطیبان به تدریج میزان آگاهی مردم فزونی یافت.
۴) افشای چهره مزدورانه شاه
شاه پیوسته میکوشید خود را بیگناه، حامی اسلام و روحانیان جلوه دهد و با ابزارهایی چون تعویض نخست وزیر، دولت را مسؤول نابسامانیها نشان دهد.
قیام خونبار ۱۵ خرداد، شاه را ناگزیر ساخت به این ریاکاریها و نیرنگ بازیها پایان دهد و با چهره‌ای عریان به صحنه آید. پس از کشتار مردم، همه دریافتند که ریشه تمام فسادها و خرابیها شاه است و باید آماج تیرهای اعتراض قرار گیرد. وقتی خبر حمله پلیس و مأموران نظامی به مردم و روحانیان (در قضیه مدرسه فیضیه) به رهبر بزرگ انقلاب رسید، چند بار پیاپی فرمود: رژیم خود را رسوا کرد و ماهیت خود را بروز داد.
۵) تشکیل سازمان ها و گروه‌های اسلامی
تا پیش از قیام ۱۵ خرداد، نیروهای مسلمان تشکیلاتی نداشتند و دست کم از تشکیلات موفق و کارآمد بیبهره بودند.
پس از قیام ۱۵ خرداد، ضرورت تشکیلات و ایجاد سازمان‌هایی جهت هدایت مبارزات مورد توجه نیروهای مذهبی قرار گرفت. هیأت‌های مؤتلفه ره آورد این اندیشه است که از به هم پیوستن گروه‌های مختلفی چون دانشجویان، روحانیان و بازاریان، با اطلاع حضرت امام و در ارتباط با ایشان، شکل گرفت. این گروه پس از تبعید حضرت امام، از فعالیت‌های آموزشی و عقیـدتی سمت سیاست و مبارزه مسلحانه تغییر جهت داد و به یک سازمان سیاسی ـ نظامی تبدیل شد. در این زمان، حزب ملل اسلامی نیز با هدف برقراری حکومت توحیدی اسلامی، اعلام موجودیت کرد و مردم را به مبارزه مسلحانه با رژیم فراخواند.
افزون بر این پس از قیام ۱۵ خرداد، انجمن‌های اسلامی در مراکز مختلف شکل گرفت و در رشد آگاهی عمومی نقشی ارزنده ایفا کرد. پدید آمدن این سازمان‌ها و گروه‌های کوچک و بزرگ نشان دهنده آن است که ضرورت مبارزه سازمان یافته در اندیشه مردم ریشه دوانیده بود.
۶) گسترش اندیشه براندازی رژیم به جای اندیشه‌های رفرمیستی
احیای کاپیتولاسیون و تبعید امام خمینی
در ۱۳ مهرماه ۱۳۴۲، دولت عَلَم مصوبه‌ای صادر کرد و بر اساس آن مقرر شد هنگام تقدیم "قرارداد وین" به مجلس، ماده واحده‌ای به آن پیوست شود تا به یاری آن کارمندان هیأت‌های مستشاری امریکا در ایران از امتیازات و مصونیت‌های مربوط به کارمندان اداری و اعضای فنی مذکور در قرارداد وین برخوردار شوند. این ماده واحده همان کاپیتولاسیون بود.
علت پیوند دادن کاپیتولاسیون با قرارداد وین، وحشت هیأت حاکمه از خشم ملت ایران بود. آنان میکوشیدند با بهره‌گیری از جنبه بین المللی قرارداد وین مردم را فریب دهند.
نخست وزیر، حسنعلی منصور، قرارداد وین و لایحه پیوستی را، که در مرداد ۱۳۴۳ به تصویب مجلس سنا رسیده بود، به مجلس شورا برد و با تلاش بسیار مجلس را واداشت آن را تصویب کند.
سابقه کاپیتولاسیون در ایران به شکست ایران از روسیه و تحمیل پیمان ترکمنچای باز میگردد. پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، در پیمان دوستی ایران و شوروی (۱۹۲۱) ماده مربوط به کاپیتولاسیون لغو گردید.
یازده روز پس از تصویب معافیت نظامیان آمریکایی از شمول مقررات قضایی ایران، دولت منصور لایحه وام ۲۰۰ میلیون دلاری از یک بانک امریکایی را با تضمین دولت امریکا، به مجلس برد و به تصویب رساند. این وام به خرید سلاح‌های جنگی از امریکا اختصاص داشت.
محافل سیاسی ایران واگذاری این وام را پاداش آمریکا به ایران، به خاطر تصویب لایحه کاپیتولاسیون به شمار آوردند.
چند روز پس از تصویب این لایحه، یک نسخه از مشروح مذاکرات مجلس به دست امام رسید. امام از مفاد لایحه برآشفت و در سخنرانی تاریخی چهارم آبان ۱۳۴۳، شاه، آمریکا و اسرائیل را به شدت مورد حمله قرار داد.
متن کامل این سخنرانی و اعلامیه‌ای که امام پس از آن منتشر کرد، در حجمی گسترده تکثیر و به سرعت در اختیار مردم قرار گرفت و واکنش مردم، گروه‌ها و طبقات مختلف جامعه را در پی داشت.
● پیامدهای احیای کاپیتولاسیون
تبعید امام خمینی،(۱) ترور حسنعلی منصور که پس از شاه عامل اصلی تبعید امام شمرده می‌شد به وسیله هیأت‌های مؤتلفه اسلامی، سوء قصد به جان شاه،(۲) نقض استقلال و حاکمیت ایران،(۳) ورود گسترده آمریکاییان به کشور و گسترش جرم و فساد ناشی از آن(۴) و اوج‌گیری احساسات ضد آمریکایی بخشی از آن پیامدهای احیای کاپیتولاسیون به شمار میآید. (۵)

پی‌نوشت‌ها:
۱. پس از موضع‌گیری سخت امام در قبال تصویب کاپیتولاسیون، در شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳، صدها کماندو و مأمور مسلح با محاصره منزل امام، ایشان را دستگیر و پس از اعزام به فرودگاه مهرآباد بلافاصله به ترکیه تبعید کردند. امام بعد از یک سال، از آن جا به نجف تبعید شد. فرزند ارشد ایشان، حاج آقا مصطفی خمینی نیز در روز بعد از دستگیری امام دستگیر و به زندان قزل قلعه انتقال داده شد. ساواک پس از تبعید امام، طی اطلاعیه‌ای که از رادیو پخش شد و در جراید عصر تهران منتشر گردید، خبر تبعید ایشان را بدین شرح اعلام داشت:
«طبق اطلاع موثق و شواهد و دلایل کافی چون رویه آقای خمینی و تحریکات مشارالیه بر علیه منافع ملت و امنیت و استقلال و تمامیت ارضی کشور تشخیص داده شد، لذا در تاریخ ۱۳ آبان ماه ۱۳۴۳ از ایران تبعید گردید.
سازمان اطلاعات و امنیت کشور» (روزنامه اطلاعات، ۱۳/۸/۱۳۴۳، ص ۱)
۲. به دنبال این سوء قصدها رژیم شاه دچار ناامنی شدید گردیده، در ساواک و پلیس افراد بیرحم و خشن، به جای افراد میانه رو قدرت یافتند.(جیمز بیل، عقاب و شیر، ترجمه مهوش غلامی، انتشارات شهراب، تهران، ۱۳۷۱، ج ۱ ص ۲۶۲)
۳. به طوری که امام خمینی تصویب کاپیتولاسیون را امضای سند بردگی ایران خواندند.
۴. راه انداختن کازینوهای قماربازی یا مشروب خواری، مست آمدن به خیابان‌ها و رفتار اهانت آمیز آمریکایی‌ها نسبت به آداب و رسوم جامعه ایرانی از جمله این جرم و فسادها بود.
۵. آمریکاییها در ایران به طور فزاینده‌ای هدف عملیات شناسایی و حمله قرار داشتند. تنها بین سال‌های ۱۹۷۱ تا ۱۹۷۵، ۳۱ مورد بمب گذاری و تهدید به انفجار بمب، علیه تأسیسات و سازمان‌های آمریکایی در ایران انجام شد. (جیمز بیل، همان، ص ۳۰۸)
منبع:
کتاب انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی آن (ویراست اول).
مولفان: جمعی از نویسندگان، ص ۱۱۶ به بعد.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان