موانع و الزامات توسعه احزاب

سئوال اصلی كه جا دارد همه كسانی كه در این راستا می اندیشند و به دنبال جامه عمل پوشاندن به این ضرورت هستند، به آن پاسخ دهند این است كه آیا مسائل و مشكلات كار جمعی و همكاری های اجتماعی و موانع توسعه تشكیلاتی را در ۸ سال گذشته مورد بررسی و مداقه قرار داده اند؟ مسائل و كاستی های گروه های حامی دولت اصلاحات (دوم خردادی ها) چیست؟ ریشه و یا ریشه های مشكلات شوراهای اول و عدم موفقیت اصلاح طلبان در انتخابات شوراهای دوم كجاست؟ چرا اصلاح طلبان در انتخابات مجلس هفتم و انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری نتوانستند به لیست واحد و یا نامزد مشترك برسند؟ ریشه اندیشه خودی و غیرخودی در جمع اصلاح طلبان چیست؟ چرا احزاب و گروه های سیاسی در تشكیل جبهه دموكراسی خواهی و حقوق بشر تعلل می كنند؟ در حالی كه در عرصه عمومی تقاضا و زمینه های عینی برای تشكیل آن وجود دارد، و...
در جریان ۸ سال فعالیت های دهه سی نهضت مقاومت ملی شكل گرفت و احزاب و گروه های سیاسی و همچنین شخصیت های منفرد دینی و سیاسی در درون آن به فعالیت پرداختند و بستری برای تداوم راه نهضت ملی ایران و اندیشه سیاسی دكتر مصدق فراهم ساختند، مسائل و مشكلات مشابهی در ارتباطات تشكیلاتی بین افراد و همچنین احزاب و گروه های سیاسی درون نهضت مقاومت به وجود آمد كه ابعاد آن در جریان بازداشت های سال های ۳۴ و ۳۶ تشدید شد. شادروان مهندس بازرگان كه با حساسیت اینگونه مسائل را دنبال می كرد، ریشه این مشكلات را در خصوصیات فرهنگی، اجتماعی همه ما ایرانیان یافت و برای درمان آنها در عرصه های نظری و عملی دست به اقدام های متعددی زد كه تشكیل نهادهای مدنی و ایراد سخنرانی «احتیاج روز» در برنامه جشن عید فطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشكده كشاورزی كرج در سال ۱۳۳۶ از این جمله است. جزوه احتیاج روز كه به ریشه یابی این مشكلات پرداخته و راهكارهای عملی برای درمان آنها ارائه كرده است در دهه های اخیر به دفعات چاپ شده است و صاحبنظران روی آن بحث و تحلیل داشته اند.
به نظر راقم این سطور ریشه اصلی مسائل و مشكلات امروز ما به رغم گذشت نیم قرن همان مواردی است كه در اثر «احتیاج روز» آمده است، منتها در ابعاد وسیع تر و پیچیده تر. این مشكلات فرهنگی و خصلتی عمومیت دارد و به حزب و گروه و جریان خاصی هم تعلق ندارد. هم اصولگرایان متاثر از آنند كه در جریان عملكرد مجلس هفتم و رئیس جمهور منتخب شاهد هستیم و از این پس نیز كه حاكمیت مطلقه پیدا كرده اند این تشتت ها و پراكندگی ها بروز و ظهور بیشتری پیدا می كند، هم اصلاح طلبان اعم از سابقاً داخل حاكمیت و خارج از حاكمیت، چه فعالان سیاسی داخل كشور و چه ایرانیان و فعالان سیاسی خارج از كشور، همه ما این مشكل فرهنگی- اجتماعی را داریم. به رغم وجود این واقعیت عام فرهنگی- اجتماعی در جامعه ما، لازم است این نكته را نیز در اینجا اضافه كنم كه این آفت اجتماعی، به دلایلی كه توضیح داده خواهد شد، بیشتر متوجه جریان روشنفكری جامعه ما بوده است، جریان سنتی كه متكی به نهادهای سنتی است- امكان و توان جلوگیری از تفرقه و تشتت را بیشتر داشته است. به همین علت است كه در رخدادهای یكصد سال اخیر كشور- به طور مشخص در جریان انقلاب مشروطه، نهضت ملی ایران و به علت تشتت و تفرقه سازمانی جریان های روشنفكری، دیگران با اتكا و بهره برداری از نهادهای در اختیار و بعضاً در دوران هایی با اتكا به بیگانگان، مانع از اجرای برنامه آزادیخواهان برای تحقق توسعه پایدار در كشور شده اند.
البته، همان طور كه اشاره شد، سنت گرایان هم مصون از این تشتت نبوده اند. در مشروطه این تشتت رفتارها و خصلت ها آنچنان بود كه به درگیری های شدید و اعدام شیخ فضل الله نوری انجامید. تفاوت سنت گرایان با روشنفكران در برخورداری از وجدان طبقاتی است. در ایران هیچ گروهی به مفهوم جامعه شناسی آن كه وجدان طبقاتی داشته باشد جز روحانیون وجود ندارد. این امر در تقابل های درونی این طبقه ایجاد محدودیت می كند. برخلاف روشنفكران همچنین باید ریشه رفتارهای همگرایانه سنت گرایان را در رابطه عمیق تاریخی میان روحانیان و مردم عامی و برخورداری آنان از حمایت های این قشر از مردم دانست. تشتت روشنفكران ایران را تنها در هنجارهای رفتاری نباید خلاصه كرد. بخش عمده ای از تشتت این گروه متاثر از گوناگونی آرا و عقاید آنهاست. در حالی كه اكثریت قریب به اتفاق سنت گرایان (روحانیان) در مدارس دینی، با فرهنگ، باورها و هنجارهای همگن درس خوانده اند و افكار و رفتارهایشان شكل گرفته است، روشنفكران هر كدام در یك مركز آموزشی درس خوانده اند و متاثر از اندیشه های بسیار متفاوت فلسفی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستند. حتی روشنفكران دینی نیز دچار همین تشتت دیدگاه ها هستند. این تشتت ها به هر حال در عملكرد گروهی و جمعی آنان تاثیرگذار است.
در رویدادهای سال های بعد از انقلاب تقویت نهادهای سنتی و مانع تراشی ها برای شكل گیری و توسعه واقعی نهادهای مدنی ازجمله احزاب و گروه های سیاسی- اجتماعی در همین راستا قابل فهم و تحلیل است. با چنین سابقه و زمینه های فرهنگی- اجتماعی بایستی به طور مشخص موانع و آفت های همكاری های جمعی پایدار كه برای برنامه ریزی توسعه تشكیلاتی احزاب و گروه های سیاسی- اجتماعی لازم و ضروری است مشخص شود و برای رفع و یا تعدیل و تلطیف آنها برنامه ریزی كرد. در این نوشتار به پاره ای از پیش نیازها و یا الزامات توسعه تشكیلاتی كه آنها را می توان «اخلاق تشكیلاتی» نیز نامید به اختصار اشاره می كنم:
۱- وجود روحیه كار جمعی، از الزامات اولیه توسعه تشكیلاتی احزاب و گروه های سیاسی- اجتماعی، تقویت روحیه كار جمعی و مهاركردن خصوصیات فردگرایی در جمع است. كسانی كه می خواهند منادی آزادی، دموكراسی و كار جمعی و تشكیلاتی باشند در وهله اول باید خود شاهد و الگوی آزادگی و دموكراسی و احترام به حقوق جمع باشند. تا موقعی كه روشنفكران و مدعیان تحول خواهی در جامعه خود را متحول نسازند و در مناسبات همكاری های اجتماعی این ارزش ها و معیارهای شناخته شده همكاری های جمعی را در شخصیت خود پیاده نكنند، هرگونه تغییر و یا جابه جایی افراد در قدرت بی حاصل خواهد بود، زیرا همان شیوه اقتدارگرایی حداكثر با شكل جدید تداوم پیدا خواهد كرد . تجربه تاریخی نشان می دهد كه پیامبران، پیشوایان دینی و مصلحان موفق اجتماعی خود شاهد و الگوی آموزه ها و برنامه های خود بوده اند. كسانی كه باور و رفتار مدیریتی آمرانه دارند هیچ گاه نمی توانند پایه گذار تشكیلاتی دموكراتیك و آزادیخواه باشند.
۲- احترام به رأی اكثریت و پایبندی به پیامدهای آن، نظام مدیریت شورایی و مشاركتی در سازمان هایی كه متكی به عقل جمعی و اصالت رأی اكثریت است این ارزش را نه تنها به عنوان یك روش برای تصمیم سازی می داند بلكه آن را ارزش راهبردی برای رشد و تعالی آحاد جامعه نیز به حساب می آورند. در تجربه نظرخواهی و مشورت پیامبر در جنگ احد از اصحاب و یاران، قرآن این ارزش را به ما می آموزد كه نه تنها نادرستی تصمیم و شكست حاصل از آن در جنگ احد موجب پشیمانی و بازگشت از این شیوه عمل نمی شود بلكه برای تداوم این روش و پاسداری از این ارزش اجتماعی خداوند به پیامبر دستور گذشت و تقویت ارتباط با مردم و مشورت مجدد با آنان را صادر می كند.
۳- ضرورت بسترسازی برای یادگیری همكاری های جمعی: می دانیم كه آزادی و دموكراسی یادگرفتنی است و این یادگیری نیاز به ایجاد بسترهای لازم اجتماعی برای عبور انسان ها از این فرایند تدریجی دارد. بخشی از یادگیری همكاری های جمعی، درك این واقعیت است كه اولاً جامعه بشری، متلون و گوناگون است. ثانیاً تساهل و تسامح-تولرانس- با دیگران را باید با تمرین یادگرفت و به آنها احترام گذاشت . ثالثاً سازگاری (Compromise) اصل ضروری در همكاری های جمعی است. مهندس بازرگان و یاران او نیز از همان سال های دهه سی بسترهای مختلف فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی برای چنین برنامه ای تدارك دیدند كه اولین دستاورد آن تربیت كادرهایی بود كه در سال ۱۳۴۰ در شرایط خاص آن دوران نهضت آزادی ایران تاسیس شد. در شرایط كنونی نیز تاسیس نهادهای غیردولتی كه در آن جمعی بتوانند برای اهداف ساده فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی كار جمعی كنند و از این طریق با كار جمعی و ضوابط و مشكلات آن آشنا شوند بسیار مفید و حتی ضروری است.
۴- ارزشگذاری به همكاری های جمعی،از آفت های همكاری های جمعی خصوصیت انفرادی، خصلت خودبینی، خودخواهی و خودپرستی آحاد جامعه ما است. پیامد این خصوصیات فرهنگی- اجتماعی عدم توفیق تشكیل سازمان های اجتماعی توانمند برای تصدی خدمات بزرگ مورد نیاز كشور است. سازمان هایی كه در عرصه های مختلف تشكیل شده اند به علت خصوصیات افراد تشكیل دهنده از توانایی و بهره وری قابل قبولی برخوردار نیستند. در عرصه سیاست نیز به علت خصوصیات مخل همكاری های جمعی كارایی كارهای تشكیلاتی احزاب بسیار پائین است. درگذشته شخصیت های سیاسی منفرد جایگاه ارزشی بیشتری داشتند ولی امروز كه نقش احزاب و گروه های سیاسی به عنوان الزامات جامعه مدنی و پیش نیاز تحقق دموكراسی و اجرای هرگونه برنامه توسعه پایدار در كشور به لحاظ نظری و تجربی مشخص شده است كمتر فعالیت شخصیت های سیاسی منفرد باارزش تلقی می شود. تجربه همكاری های اجتماعی سال های اخیر نشان می دهد كه حضور افراد و شخصیت های سیاسی منفرد كه وابستگی جمعی ندارند در برنامه ریزی همكاری های جمعی با سازمان ها و گروه های اجتماعی شناسنامه دار مشكلاتی را به همراه داشته است. با توجه به آموزه قرآنی- یدالله مع الجماعه- و تجربه بشری، دست نیرومند خدا دستیار كارهای جمعی است كه هماهنگ، همراه و همكار باشند و صرفاً از طریق چنین همفكری و همكاری جمعی است كه مقاصد و برنامه های بزرگ اجتماعی قابل دسترسی و تحقق است. در برنامه ریزی همكاری های اجتماعی بایستی به گروه های شناسنامه دار اولویت داده شود تا به تدریج شخصیت های سیاسی منفرد یا به احزاب و گروه های موردنظر خود بپیوندند و یا خود پایه گذار گروه شناسنامه دار جدیدی بشوند و افراد همفكر خود را شناسنامه دار و متشكل سازند.
۵- احترام و پایبندی به پیمان های جمعی،یكی از ارزش های دینی و فرادینی پایبندی به پیمان ها است. قرآن كریم ما را به وفای به عهد و پیمان دستور داده است: یا ایها الذین آمنوا اوفوا بالعقود. اعتبار و ارزش هر فرد و تشكل و جامعه ای به رعایت این اصل و ارزش شناخته شده بشری است. تجربه همكاری های جمعی چند دهه گذشته نشان می دهد كه عدم رعایت پیمان های جمعی و نقض آنها نه تنها خسارات سنگینی بر اعتبار افراد و یا سازمان هایی كه به پیمان های خود پایبند نبوده اند وارد كرده بلكه موجب سلب اعتماد عمومی نسبت به همكاری های اجتماعی نیز گردیده است.
۶- تاكید بر حداقل های خواسته های مشترك، در كشورهای در حال توسعه كه در شرایط گذار به دموكراسی قرار دارند به طور طبیعی احزاب و گروه های سیاسی متعددی تشكیل می شود. برای پیگیری اهداف مشترك ضروری است به تدریج احزاب و گروه های سیاسی به درجه ای از بلوغ سیاسی و تشكیلاتی برسند و بتوانند در چارچوب خواسته های مشترك ملی، همكاری جمعی و جبهه ای برنامه ریزی كنند. در چنین شرایطی همه احزاب و گروه های سیاسی می توانند با حفظ مواضع خود و احترام متقابل صرفاً در حد كف اهداف مشترك كه جنبه عمومی و ملی دارد برای همكاری جمعی برنامه ریزی كنند و به تدریج زمینه های همكاری های بیشتر را در راستای راهبرد وفاق ملی فراهم نمایند. شرط تضمین شكل گیری و تداوم چنین همكاری های جمعی گسترده این است كه همه گروه های همكار احساس مشاركت واقعی داشته باشند و هیچ گروهی نتواند هژمونی خود را بر سایر گروه ها تحمیل كند. به پاره ای از موانع و الزامات توسعه تشكیلاتی احزاب و گروه های سیاسی و همكاری های جمعی آنان، به صورت جبهه ای اشاره شد. به طور خلاصه كلید آزادی، دموكراسی، عزت، استقلال و توسعه پایدار در هر كشوری ایجاد زمینه برای همفكری، همدلی و همكاری های اجتماعی است. تجربه تاریخی یكصدساله در كشور ما نشان می دهد كه همواره در اثر آتش نفاق، خودخواهی ها و خودمحوری ها، تشتت و تفرقه و جدایی پدید آمده است و عملاً به دست خودمان دستاوردهای انباشته همكاری های اجتماعی متلاشی و تباه شده است. با تاسی به آموزه های قرآنی و تجربیات بشری زمینه های لازم را برای اجرای الزامات یادشده فراهم كنیم و از خداوند بزرگ یاری بجوییم.

محمد توسلی

منبع : روزنامه شرق