تمرین بندگی

روزه در میان واجبات الهی، مظهر تامّ و تمام همه عبادت‌ها و بندگی درگاه الهی است و از شرافت بالایی برخوردار است که باید برای اجرای هر چه بهتر این عبادت کوشید. در این راه باید با استفاده از سفارش‌ها و سخنان پیشوایان دینی‌مان، این فریضه را از هرگونه سیاهی و تباهی دور کنیم.
هنگامی که حضرت محمد مصطفی(ص) در شب معراج از پروردگار خود پرسید که حاصل روزه چیست؟ پروردگار عالم حاصل و میراث روزه را برای بهترین بندة خود بیان کرد که بخشی از این حدیث شریف معراج در قسمت پیشین آمده است؛ اما در ادامه خداوند به رسولش فرمود:«...یَا أَحْمَدُ لَیْسَ شَیْ‏ء مِنَ الْعِبَادَةِ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ الصَّمْتِ وَ الصَّوْمِ فَمَنْ صَامَ وَ لَمْ یَحْفَظْ لِسَانَهُ کَانَ کَمَنْ قَامَ وَ لَمْ یَقْرَأْ فِی صَلَاتِهِ فَأُعْطِیهِ أَجْرَ الْقِیَامِ وَ لَمْ أُعْطِهِ أَجْرَ الْعَابِدِین‏....»[۱] ای احمد! هیچ کدام از عبادات نزد من، محبوب‌تر از روزه و سکوت نیستند، پس کسی که روزه بگیرد؛ اما زبانش را حفظ نکند، مانند کسی است که برای اقامة نماز بایستد؛ اما هیچ کلامی بر زبان جاری نسازد؛ پس من در ازای چنین عبادتی، اجر کسی را به او خواهم داد که تنها در قیام است و پاداش عبادت‌کنندگان را به او نخواهم بخشید.
این حدیث شریف آن هم از زبان حبیب بارگاه خداوند و شریف‌ترین انسان‌ها؛ حضرت محمد مصطفی(ص) بهترین مشوّق و محرک برای پیمودن این مسیر طولانی برای رسیدن به درگاه محبوب و جایگاه والای انسانی و البته خطابی صریح و جدی برای باقی ماندن در مسیر صحیح و صراط مستقیم است.
عبادات که هر کدام برای روح و روان آدمی آثار فراوان و بی‌نهایتی دارند، مصون از آفات نیستند و هر کدام از آنها ممکن است به سبب یک گناه و یا عواملی معصیت‌زا کمرنگ و یا بیرنگ شوند. روزه نیز از این آفات و آسیب‌ها دور نیست و باید با دقت تمام مراقب بود تا مبادا از انجام این عبادت فقط گرسنگی و تشنگی نصیب و سهم روزده‌دار شود؛ چنان که امیرمؤمنان، علی(ع) می‌فرماید:«کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ و الظمأ‏»[۲]چه بسیار روزه‌داری که بهره‌ای برایش از روزه جز گرسنگی و تشنگی نیست.
بانوی نمونة عالم حضرت فاطمة زهرا (س) نیز فرمود:«ما یَصنَعُ الصّائِمُ بِصیامِهِ إِذا لَم یَصُن لِسانَهُ و سَمعَهُ و بَصَرَهُ و جَوارِحَهُ»‍‍[۳] اگر زبان، گوش، چشم و سایر اعضای بدن روزه‌دار در روزه و امساک نباشد، از روزة خود چه بهره‌ای خواهد برد؟
با دقت و تدبر در این احادیث به خوبی در‌می‌یابیم که روزه‌دار بودن فقط سپری‌کردن اوقات به گرسنگی و تشنگی نیست، که اگر این باشد در پایان نیز از این همه رنج و محنت بهره‌ای جز همین گرسنگی و تشنگی برایمان نخواهد ماند. شرط کامیابی روحی و معنوی از روزه و ماه مبارک رمضان، توجه و دقت بیشتر به خویشتن و مراقبت از نفس است تا لحظه‌ای از گام برداشتن در مسیر رضایت پروردگار غافل نشده و همواره و همیشه در راه بندگی و عبودیت باشیم؛ چون فسلفه خلقت، پرستش نامگذاری شد:«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلا لِیَعْبُدُونِ»‍[۴]
ماه رمضان، ماه تمرین بندگی و اخلاص، و میدان جنگ و جهاد اکبر یعنی مبارزه با نفس، شیطان و هوا و هوس است. در این گفتارها سعی خواهد شد به بعضی از این تیرهای شیطانی و نفسانی و راه و روش مبارزه از میان آیات و روایات پرداخته شود.
از مهم‌ترین آفت‌هایی که ممکن است، فساد روزه و عبادات ما فراهم کند، مهار نکردن زبان است. دستگاهی که سرچشمة بسیاری از طغیانگری‌های نفس و گناهان صغیر و کبیر است؛ غیبت، تهمت، دروغ، عیب جویی، دشنام، بی‌احترامی به پدر و مادر، فتنه افکنی بخشی از گناهانی است که این عضو به آن آلوده می‌شود.
روزه افزون بر آثار فردی برای روزه دار، آثاری اجتماعی نیز دارد. روزه داری که از همه محرمات مثل ظلم، حرامخواری، عیب جویی و غیبت، دروغگویی، کبر، تجاوز و... پرهیز می کند، واجبات اجتماعی را نیز به جا می آورد و از محرمات آن نیز دوری می جوید.
کم ترین مرتبه روزه، آثار اجتماعی آن است که واجب شدن آن برای تساوی بین طبقات اجتماع است.
امام صادق(ع) فرموده است: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ(عَزَّ وَ جَلَّ) الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ، لأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ، فَأَرَادَ اللَّهُ(عَزَّ وَ جَلَّ) أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَی الضَّعِیفِ فَیَرْحَمَ الْجَائِع‏»[۱] یعنی خداوند به این سبب روزه را واجب کرد که ثروتمند و فقیر در یک سطح قرار گیرند؛ زیرا ثروتمند، گرسنگی را لمس نمی کند تا به فقیر رحم کند. ثروتمند هرچه بخواهد به دست می آورد. پس خداوند خواست که مردم در یک سطح قرار گیرند و ثروتمند، طعم گرسنگی و رنج را بچشد و با ضعیف مهربان شود و به گرسنه رحم کند.
همچنین امام حسن عسکری (ع) نیز در پاسخ به این پرسش که چرا خداوند روزه را واجب کرد؟ فرمودند:«لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ فَیَمُنَّ عَلَی الْفَقِیر»[۲] یعنی برای این که ثروتمند گرسنگی را مس کند تا به فقیر ببخشد.
از این احادیث و احادیث دیگری نظیر آن، می توان فهمید که خداوند روزه را واجب کرد تا ثروتمندان طعم تلخ گرسنگی و محرومیت را که گفتنی نیست، بچشند و آمادگی روحی برای کمک به نیازمندان را پیدا کنند و همة مسلمانان در درد و اندوه یکدیگر شریک شوند.
عنصر المعانی چه شیوا گفته است:«بزرگ ترین کار در روزه آن است که چون نان روزه به شب افکنی، آن نان را که نصیب روز خود داشتی، به نیازمندان دهی تا فایدة رنج تو پدید آید.»
در یکی از دعاهای ماه رمضان توجه زیادی به فقر، محرومیت و گرسنگی شده است. این که از پیامبر اسلام(ع) روایت شد، در آن از سوی یک بنده، هر چه از خدا تقاضا می شود، مربوط به مشکلات و نابسامانی های این دنیا است.
دعایی که بعد از هر نماز در ماه رمضان خوانده می شود:«اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ، اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیر،ٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کُلَّ جَائِعٍ، اللَّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیَانٍ، اللَّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ کُلِّ مَدِینٍ، اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کُلِّ مَکْرُوبٍ، اللَّهُمَّ رُدَّ کُلَّ غَرِیبٍ، اللَّهُمَّ فُکَّ کُلَّ أَسِیرٍ، اللَّهُمَّ أَصْلِحْ کُلَّ فَاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ، اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَرِیضٍ، اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بِغِنَاکَ، اللَّهُمَّ غَیِّرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِکَ، اللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ، إِنَّکَ عَلی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»[۳] یعنی خدایا بر اهل قبول شادی ببار. خدایا هر فقیری را بی نیاز کن. خدایا هر گرسنه ای را سیر کن. خدایا هر برهنه ای را بپوشان. خدایا وام هر وامداری را بپرداز. خدایا غم هر غمزده ای را بزدای. خدایا هر غریبی را بازگردان. خدایا هر اسیری را رها کن. خدایا هر فاسدی از کارهای مسلمین را اصلاح کن. خدایا هر بیماری را درمان کن. خدایا فقر ما را با بی نیازی ات برطرف بفرما. خدایا بدی حال ما را به خوبی حال خودت تغییر ده. خدایا وام ما را بپرداز و فقر ما را بزدای که تو بر هر کاری توانایی.
این دعا شامل چهارده درخواست و تقاضا از پروردگار است. که به جز درخواست اول، بقیة آنها مربوط به مشکلات اجتماعی است. هشت درخواست آن مربوط به مسائل اقتصادی و برای از میان رفتن فقر و محرومیت است.
توصیه به روزه داران برای خواندن این دعا در ماه رمضان، آن هم بعد از هر فریضة واجب حکمت دارد؛ زیرا مسلمانان که با روزه و تحمل گرسنگی به یاد فقیران و گرسنگان افتاده اند، با خواندن این دعا بیشتر به این عمل ترغیب خواهند شد. از سویی این دعا آموزش ، تلقین و تنبه هم هست، یعنی به مسلمانان می آموزد و تلقین می کند که به فقر و محرومیت بیندیشند و برای کمک به فقیران، سیر کردن گرسنگان و پوشاندن برهنگان تلاش بیشتری کنند.

هادی الیاسی
۱ـ ارشاد القلوب، ج ۱ ، ۲۰۵ ؛ بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۲۹ .
۲ـ نهج البلاغه، ص ۴۹۵.
۳ـ بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۹۵.
۴ـ سوره ذاریات: ۵۶.

منبع : خبرگزاری رسا