غافلگیری تاکتیکی در نبرد شرق بصره

با شروع عملیات کربلای ۴‌، در سوم دی ۱۳۶۵، تن‌ها ۲۴ساعت بعد مشخص شد که عملیات لو رفته، و ناگزیر دستور توقف عملیات از سوی فرمانده وقت سپاه پاسداران صادر شد.
در واقع با توجه به افشای عملیات بر اساس اطلاعاتی که آمریکا به عراق داده بود و استفاده عراق از تجارب عملیاتی فاو، امکان پیروزی در عملیات از میان رفت.
شاید به همین دلیل هم بود که بنا به گزارشی که همان زمان خبرگزاری فرانسه منتشر کرد، بعثی‌‌ها بلافاصله از ایالات متحده به‌دلیل واگذاری اطلاعات اساسی به این کشور برای مقابله با تهاجم ایران تشکر کردند.
نظر به ۶ماه تلاش و سرمایه‌گذاری و با توجه به سردادن شعار تعیین سرنوشت جنگ، سرانجام عملیات کربلای۴ وضعیت دشواری را فراروی مسئولین سیاسی و اقتصادی کشور و همچنین فرماند‌هان نظامی قرار داد.
عراقی‌‌ها که پس از فاو(والفجر۸) و ناکامی در راهبرد موسوم به دفاع متحرک، با وضعیت نامطلوبی روبه‌رو شده بودند، مجدداً اعتماد به نفس خود را بازیافتند و حامیان عراق نیز در مورد توانایی این کشور برای مقاومت در برابر حملات ایران و دفاع از مراکز دفاعی تا انداز‌های امیدوار شدند.
عراق هم تحت شرایط جدید درصدد حمله به فاو و بازپس گیری آن بر آمد تا اوضاع سیاسی‌-نظامی ‌را به نفع خود تغییر دهد، لذا حفظ برتری سیاسی- نظامی‌جنگ و مقابله با هرگونه رکود در جبهه‌های نبرد‌، ایجاب می‌کرد که عملیات نظامی دیگری پس از کربلای۴ و ‌با هدف کسب پیروزی ادامه یابد؛ بنابراین عملیات جدیدی طرح‌ریزی شد.
در چنین موقعیت دشواری نیرو‌های بسیجی نیز به‌دلیل اتمام مأموریت‌شان در حال بازگشت به خانه‌های خود بودند. تحقق این امر می‌توانست ایران را در برابر حملات زمینی احتمالی عراق کاملاً آسیب‌پذیر نماید، ضمن اینکه امکان اجرای عملیات جدید نیز از میان می‌رفت.
با این وجود مجدداً تمامی طرح‌‌های عملیاتی مورد بازبینی قرار گرفت و سرانجام منطقه شلمچه و شرق بصره به موجب موفقیت لشکر۱۹فجر و تیپ۵۷حضرت ابوالفضل علیه السلام در این محور در عملیات نیمه‌تمام کربلای۴، مورد توجه فرماندهی سپاه قرار گرفت.
در واقع گزارش عملکرد یگان‌‌های یادشده در کربلای۴ و پیشروی این ۲یگان در جهت خلاف آرایش دشمن، از شمال به جنوب، نطفه طرح‌ریزی عملیات کربلای۵ را در ذهن فرماند‌هان به وجود آورد.
منطقه عمومی‌شرق بصره‌، نظر به اهمیت سیاسی و نظامی‌آن‌، همواره جایگاه قابل توجهی در اندیشه طراحان نظامی‌داشته است؛ دشمن با توجه به اهمیت منطقه‌، زمین شرق بصره را مسلح به انواع موانع و استحکامات کرده بود و با ر‌ها کردن آب در این منطقه‌، انجام هرگونه عملیاتی را غیر ممکن ساخته و فضای امنی را برای خود ایجاد کرده بود تا بتواند حرکت هر نیروی م‌هاجم را قبل از دستیابی به خط مقدم خود سرکوب کند.
لذا ارزشمندترین منطقه موجود، شلمچه بود که دشمن در آن مستحکمترین مواضع و موانع را داشت؛ به‌طوری که عبور از آن‌ها غیرممکن می‌نمود و با توجه به اصول نظامی‌شناخته شده و محاسبات کمی، ضریب موفقیت بسیار ناچیز بود و بالطبع تضمین پیروزی از سوی فرماند‌هان عملیات را غیرممکن می‌ساخت؛
لیکن ضرورت غیرقابل انکار ادامه جنگ در آن موقعیت و لزوم تسریع در تصمیم‌گیری پس از عملیات کربلا-۴ سبب شد که صرفاً برای انجام تکلیف و با امید به نصرت الهی، تمامی‌نیرو‌های خودی اعم از رزمنده و فرمانده برای عملیات بزرگ کربلا-۵ آماده شوند.
مع‌الوصف کمتر از ۲هفته پس از توقف عملیات کربلای۴ در روز‌های آغازین دی‌ماه سال ۱۳۶۵، سپاه پاسداران عملیات کربلای۵ را در ساعت ۲بامداد ۱۹دی‌ماه سال ۱۳۶۵ در منطقه شرق بصره آغاز کرد. تأخیر در واکنش دشمن نشان‌دهنده حضور نیرو‌های عراقی در منطقه فاو و آمادگی آن‌ها برای حمله به فاو و بازپس‌گیری آن بود.
● آغاز
ساعت شروع حمله ۲ بامداد روز ۱۹/۱۰/۱۳۶۵‌، تعیین شده بود. اما نظر به محدودیت زمانی برای شکستن خط، مقرر شد که نیرو‌ها با استفاده از نور مهتاب حرکت کنند و در پشت مواضع دشمن در انتظار صدور فرمان حمله بمانند.
بالاخره عملیات آغاز شد و رزمندگان حمله خود را به عظیم‌ترین و پیچیده‌ترین استحکامات دشمن در شرق بصره آغاز کردند. و پس از ۸شبانه روز نبرد در منطقه شرق نهرجاسم‌، دشمن از منطقه شرق نهرجاسم عقب نشینی کرد. و سپاه اسلام به پیروزی نایل شد.
● هدف
منطقه شلمچه به لحاظ اهمیت سیاسی و نظامی‌آن، به‌عنوان یکی از معابر وصولی شهر بصره، همواره در زمره اهداف قوای نظامی‌جمهوری اسلامی‌ایران قرار داشت. درصورت تسلط بر این منطقه، جمهوری اسلامی‌می‌توانست برتری خود در جنگ را به اثبات برساند.
● موقعیت
منطقه عملیاتی شلمچه که در جنوب شرقی شهر مهم بصره قرار گرفته و تقریباً نزدیکترین محور وصولی به این شهر به شمار می‌آید، به مناطق و محور‌های زیر محدود می‌شد: از شمال، به آبگرفتگی جنوب زید، از شرق، به دژ مرزی ایران و عراق، از جنوب، به رودخانه اروند و اروند صغیر و از غرب، به کانال زوجی و شهر‌های تنومه و الحارثه.
این منطقه از تعداد زیادی نهر، کانال، خاکریز، جاده و... تشکیل شده است که همه آن‌ها در بخش شمالی اروند قرار دارند. همچنین، آبگرفتگی‌‌های متعددی در این منطقه وجود دارند که از سوی ارتش عراق به‌عنوان موانعی در مقابل هرگونه نفوذ قوای جمهوری اسلامی‌ایجاد شده‌ بودند.
● استعداد دشمن
منطقه عملیاتی در حوزه پدافندی سپاه سوم عراق بود و سه لشکر ۱۱ پیاده، ۵ مکانیزه و ۳ زرهی در این منطقه مستقر بودند.
با شروع عملیات، تعداد دیگری از لشکر‌های عراق به تدریج در منطقه عملیاتی حضور یافتند. این لشکر‌ها عبارت بودند از لشکر‌های ۲، ۴، ۷، ۸، ۲۲، ۳۲، ۱۴، ۱۵، ۲۵، ۱۸، ۳۰، ۲۹، ۲۷، ۲۸، ۳۳، ۲۰ و ۳۵ پیاده، لشکر‌های لشکر‌های ۶، ۱۰ و ۱۲ زرهی، لشکر۱مکانیزه و لشکر‌های ۱، ۲، ۳ و ۶ گارد ریاست جمهوری، تیپ‌‌های ۱، ۲ و ۳ ستاد کل، هفت تیپ کماندویی از سپاه‌های هفت گانه و پنج گردان مستقل کماندو۴۶گردان توپخانه.
سازمان رزم خودی در این عملیات نیز به این شرح بود: قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص)، قرارگاه کربلا، لشکر ۲۵ کربلا، لشکر ۴۱ ثارالله(ع)، لشکر ۱۹ فجر، لشکر ۱۰ سیدالشهدا(ع)، لشکر ۳۱ عاشورا، تیپ مستقل ۳۳ المهدی(عج)، تیپ مستقل ۱۸ الغدیر، تیپ مستقل ۴۸ فتح، قرارگاه نجف، لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب(ع)، لشکر ۵ نصر، لشکر ۱۰۵ قدس، لشکر ۱۵۵ ویژه شهدا، لشکر ۲۱ امام رضا(ع)، تیپ مستقل ۵۷ حضرت ابوالفضل(ع)، تیپ مستقل ۲۹ نبی‌اکرم(ص)، تیپ مستقل ۱۲ قائم(عج)، قرارگاه قدس، لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله(ص)، لشکر ۷ ولی‌عصر(عج)، لشکر ۸ نجف اشرف، لشکر ۱۴ امام حسین(ع)، لشکر ۳۲ انصارالحسین(ع)، تیپ مستقل ۴۴ قمر بنی‌‌هاشم(ع)، گردان مستقل ۳۸ زرهی ذوالفقار، تیپ ۲۰ زرهی رمضان و تیپ توپخانه ۱۵ خرداد. در مجموع، ۲۴ گردان توپخانه آماده آتش نیز در سازمان رزم ایران حضور داشت.
در جریان عملیات نیز قرارگاه عملیاتی نوح و تیپ‌‌های مستقل ۱۱۰ خاتم‌الانبیاء(ص) و ۲۲ بدر به سازمان رزم عملیات ملحق شدند.
● طرح عملیات
در همان بحث‌‌های اولیه طراحی مانور عملیات، چنین تدبیر شد که یک محور هجوم در شمال منطقه پنج ضلعی و یک محور نیز در جناح راست آن، با عبور از کانال پرورش ماهی، قرار داده شود.
در چنین صورتی، دشمن که استحکامات منطقه را اغلب در جهت پدافند از شرق احداث کرده بود، با هجوم قوای جمهوری اسلامی‌از شمال به جنوب مواجه می‌شد.
به دلیل محدودیت زمین و وابستگی منطقه پنج ضلعی با جناح راست منطقه عملیات، مقرر شد قرارگاه کربلا مأموریت شکستن خط و گرفتن جای پای اولیه را به عهده داشته باشد و دو قرارگاه قدس و نجف با عبور از این جای پا منطقه تصرف شده را توسعه دهند.
● شرح
فرمان آغاز درگیری در ساعت ۰۱:۳۵ مورخ ۱۹/۱۰/۱۳۶۵ - با رمز یازهرا(س) - به یگان‌‌های خط شکن ابلاغ شد. نیرو‌های قرارگاه کربلا با درهم شکستن مواضع دشمن در محور‌های کانال پرورش ماهی، منطقه پنج ضلعی و شلمچه درصدد برآمدند با یکدیگر الحاق کنند.
قرارگاه نجف نیز که در شب اول عملیات تن‌ها با یک لشکر در جزیره بوارین - به منظور فریب دشمن - وارد عمل شده بود، توانست به‌طور موقت و محدود در خط اول ارتش عراق در این جزیره رخنه کند.
در ادامه عملیات، نیرو‌های خودی ضمن درهم شکستن دو پاتک عراق به سوی شلمچه پیشروی کرده و در ساعت ۱۰ صبح به مجاورت کانال هفت دهنه رسیدند و با تصرف ۲موضع هلالی شکل اول و دوم و موقعیت خود در منطقه پنج ضلعی و شلمچه را مستحکم کردند.
عملیات در شب دوم در حالی ادامه یافت که دشمن با آگاهی از تلاش اصلی فرماندهی عملیات، یگان‌‌هایی را که به فاو و سایر مناطق عملیاتی برده بود، به سرعت به منطقه شلمچه منتقل می‌کرد. بخش اعظم تلاش دشمن به عقب راندن نیرو‌ها از غرب کانال و نیز جلوگیری از ایجاد الحاق در مثلث نوک کانال معطوف شده بود.
به همین خاطر، در این شب که قوای قرارگاه‌های قدس و نجف وارد عمل شده بودند، عواملی همچون آتش دشمن، نداشتن مواضع مناسب برای پدافند و... موجب شد تا فقط به انهدام نیروی دشمن و استحکام مواضع متصرفه در روز اول و نیز برهم ریختن آرایش نیرو‌هایی که خود را برای پاتک آماده می‌کردند، بسنده شود.
با آغاز روشنایی روز دوم عملیات، پاتک‌‌های سنگین دشمن - بیش از ۲۰ مورد - در غرب کانال پرورش ماهی شروع شد که در هر پاتک، رزمندگان خودی با تحمیل تلفات به یگان‌‌های دشمن، آن‌ها را عقب می‌راندند.
در شب سوم، پد بوبیان، بخشی از جاده آسفالت در جنوب کانال پرورش ماهی، پل دوم و نیز مواضع هلالی شکل نوک کانال به تصرف نیرو‌های قرارگاه کربلا درآمدند. نیرو‌های قرارگاه نجف نیز ضمن تصرف سومین موضع هلالی شکل، روی دژ مرزی پیشروی کرد.
همچنین، قوای قرارگاه قدس حرکت خود را در شرق نهر دوعیجی آغاز کرده و ضمن پاکسازی مواضع هلالی شکل سوم و چهارم، به جاده شلمچه دست یافتند و در نتیجه، یگان‌‌های دو قرارگاه قدس و نجف موفق شدند اهداف مرحله اول عملیات را تامین کنند.
در ادامه، یگان‌‌های قرارگاه قدس به منظور تصرف خط دشمن در مجاورت نهر جاسم به پیش رفتند، لیکن به دلیل مقاومت نیرو‌های عراقی که تا صبح روز بعد ادامه داشت، مجبور شدند تا خطر نهر دوعیجی عقب‌نشینی کنند.
ساعت ۹ صبح فشار هوایی و بمباران خطوط عملیاتی و عقبه‌های خودی همراه با بکارگیری سلاح‌‌های شیمیایی افزایش یافت و دشمن توانست نیرو‌های مستقر در محور کانال ماهی را عقب براند.
در شب چهارم نیز طرح عملیات شب قبل مجدداً تکرار شد و همه یگان‌‌ها - به جز یک یگان که وارد بوارین شده بود - پس از انهدام نیرو و در ن‌هایت با روشن شدن آسمان به خطوط پدافندی روز قبل خود بازگشتند تا برای آغاز مأموریت بعدی آماده شوند.
در ابتدای روز چهارم، پاتک دشمن به جزیره بوارین آغاز شد که با تلاش نیرو‌های قرارگاه نجف این پاتک با ناکامی‌مواجه گردید. در محور قرارگاه کربلا نیز برای حفظ مواضع جناح راست و تثبیت موقعیت در منطقه کانال پرورش ماهی، نیرو‌های خودی به ر‌ها کردن آب مبادرت ورزیدند.
به این ترتیب، پیشروی در این محور متوقف شد و عملیات با دو هدف اصلی تصرف خط نهر جاسم و پاکسازی جزیره بوارین ادامه یافت.
از ساعت ۳ بامداد روز پنجم عملیات، دشمن پاتک خود را در غرب کانال ماهی همراه با شدیدترین و پرحجم‌ترین آتش توپخانه در طول جنگ آغاز کرد و ن‌هایتاً پس از حدود ۵/۲ ساعت تن‌ها توانست دو موضع هلالی شکل را بازپس گیرد.
با فرا رسیدن شب، یگان‌‌های قرارگاه نجف مأموریت دیگری را با هدف تصرف کامل بوارین و مقر دشمن آغاز کردند و موفق شدند فقط به هدف دوم (تصرف مقر دشمن) دست یابند.
در روز‌ها و شب‌های بعد نیز‌، رزمندگان خودی طی درگیری‌‌های متعدد توانستند علاوه بر استقرار در شرق نهر جاسم، قسمتی از غرب این نهر را به‌عنوان سرپل به دست آورند.
متقابلاً، دشمن در حالی که تلفات بسیاری را متحمل شده و زمین ارزشمند شرق نهر جاسم را از دست داده بود، با تداوم عملیات در غرب این نهر و پذیرش تلفات بیشتر، سرانجام برای جلوگیری از پیشروی قوای نظامی‌سپاه پاسداران، تعداد زیادی از یگان‌‌های خود را وارد منطقه کرد.
در این میان، با توجه به مشکلات، موانع و کمبود‌های موجود به‌نظر می‌رسید تداوم عملیات در غرب نهر جاسم و دستیابی به کانال زوجی به سهولت امکان‌پذیر نیست.
بنابراین، در تاریخ ۷/۱۱/۱۳۶۵ مقرر شد مهلت دوهفته‌ای به یگان‌‌های عمل‌کننده -فرصت بازسازی و تجدید قوا - داده شود تا آمادگی لازم را برای ادامه عملیات بیابند.
در شامگاه مورخ ۳/۱۲/۱۳۶۵، مرحله تکمیلی عملیات آغاز شد و نیرو‌ها با پیشروی در محور نهرجاسم موفق شدند چهارراه شلمچه را به تصرف خود درآوردند.
متقابلاً، دشمن نیز با فرارسیدن صبح، علاوه بر انجام سه مورد پاتک - همراه با استفاده از سلاح شیمیایی - خطوط خود در این محور را تقویت کرد.
در ادامه عملیات، نیرو‌های خودی موفق شدند تا روز ۱۳/۱۲/۱۳۶۵ ضمن پیشروی در غرب کانال ماهی و تصرف هلالی شکل شوم و نیز تسخیر یکی از مستحکمترین قرارگاه‌های دشمن در منطقه، به انهدام نیرو‌های دشمن بپردازند.
آنتونی کردزمن از کارشناسان برجسته و مشهور نظامی، سرعت سازماندهی نیروهای ایران را در این عملیات ستایش می‌کند و بر این باور است که ایران بدون غافلگیری تاکتیکی نمی‌توانست بر مواضع پدافندی و استحکامات عراق فائق آید.
در عین حال معتقد است که اگرچه عراق نتوانست مناطق تصرف شده(نظیر فاو) را بازپس بگیرد ولی ثابت کرد می‌تواند از بصره دفاع کند و ایران نیز متقاعد شد که حتی‌ با عملیات خوب تدارک یافته هم نمی‌تواند عراق را شکست دهد.
● آمار آسیب‌های وارد شده به دشمن در عملیات کربلا ۵
الف) انهدام ۵۵ تیپ زرهی، مکانیزه، نیروی مخصوص و پیاده به میزان ۱۰۰% و ۶۷ تیپ به میزان ۵۰%
ب) کشته شدن حدود ۳۰ هزار نفر و مجروح شدن حدود ۷۰ هزار نفر.
ج) به اسارت درآمدن ۲۶۵۰ نفر
د) انهدام ۸۷۰ تانک و نفر، ۱۰۰۰ خودرو، ۱۸۰ توپ صحرایی، ۱۲۰ توپ ضدهوایی، ۴۰۰ خمپاره انداز و تفنگ ۱۰۶ میلمتری، ۴۵ هواپیما و ۷ هلی‌کوپتر
ه) اغتنام ۲۳۰ تانک و نفربر، ۲۰۰خودرو، ۲۰ توپ صحرایی، ۱۰۰ توپ ضدهوایی، ۲۵۰ خمپار‌ه‌انداز و تفنگ ۱۰۶ میلیمتری و ۱۰۰ دستگاه مهندسی.
● بازتاب نبرد شرق بصره
پیشروی در شرق بصره‌، توانایی‌‌ها و قابلیت‌‌های نظامی‌عراق را بار دیگر زیر سؤال برد‌، به‌طوریکه روزنامه آبرزور چاپ پاریس به نقل از کارشناسان غربی نوشت: برای اولین بار از آغاز جنگ تاکنون‌، ناظران و کارشناسان غربی در مورد امکانات دفاعی عراق دچار تردید شده‌اند.
همچنین تأکید بر توانایی نظامی‌ایران‌، چنانکهBBC طی تحلیلی درهمین زمینه‌، با توجه به تجربه سپاه در عملیات فاو و عبور از رودخانه اروند‌، ضمن اشاره به عبور از منطقه آبگرفتگی و کانال پرورش ماهی درکربلای ۵ گفت: موفقیت ایران در عبور از دریاچه ماهی‌، یک بار دیگر توانایی ایران درعبوراز آبراه‌ها رانشان می‌دهد.
هفته نامه نیوزویک نیز نوشت‌: ت‌هاجم ایرانی‌‌ها در نزدیکی بصره‌، حداقل یک مسئله را درخصوص جنگ ایران و عراق تغییر داده و آن این مسئله است که برای اولین بار طی چند سال گذشته‌، این احتمال را که یک طرف حقیقتا بر دیگری پیروز شود‌، مطرح ساخته است.
● درس‌های کربلای ۵
رهبر معظم انقلاب نیز در یک سخنرانی در تاریخ ۲۳مهر سال ۱۳۷۴ درباره لزوم درس‌آموزی از دوران دفاع مقدس فرمودند: امروز طرح‌های عملیاتی سپاه‌، در والفجر ۸‌، در کربلای ۵‌، در عملیات‌های مهم جنگ در طول چند سال‌، درس‌های قابل استفاده برای همه دانشگاه‌های جنگ است. کسانی که اهل دانش نظامی‌هستند‌، می‌دانند یکی از دشوارترین و غیر قابل دسترس‌ترین تاکتیک‌های نظامی‌و جنگی عبور از رودخانه است‌، آنوقت عبور از رودخانه‌، در والفجر ۸‌، آن هم رودخانه اروند اعجاب انگیز است. در هیچ دانشگاهی هم این را نخوانده بودند‌، اما امروز کاری که آن‌ها کردند؛ در دانشگاه‌ها می‌تواند تدریس بشود و تدریس هم می‌شود. همین الآن‌، همین حالا دارد تدریس می‌شود. یا (عملیات) کربلای ۵ و انهدام دژ‌های تسخیرناپذیر عراق که به وسیله شوروی‌های آن روز به وجود آمده بود و یک تاکتیک غیر قابل ضربه و ضدضربه بود. می‌گفتند اصلا ضد تدبیر ندارد‌، به هیچ تدبیری نمی‌شود آن را از بین برد. تاکتیکی است که ضد تاکتیک ندارد. واقعش هم‌، همین جور بود. اگر ابتکار نظامی‌برخاسته از شور ایمان و فداکاری بچه‌ها نبود‌، همین جور بود. قابل دسترس نبود...

مهدی قمصریان

منبع : روزنامه همشهری