قفسه‌های خالی کتابخانه‌ها

مشکل افراد کتابخوان هم به راحتی قابل حل است. کافی است با یک کارت اینترنت به شبکه متصل شوید و به سایت‌های کتاب‌های الکترونیکی سری بزنید. بله، کتاب‌های الکترونیکی! این بار هم دنیای مجازی اینترنت پاسخی برای مشکلات دنیای واقعی داشته است و راه حلی را پیش روی ما قرار می‌دهد؛ کتاب‌هائی که در اینترنت موجود هستند و می‌توان آنها را در مدت کوتاهی دانلود کرد و بعد نگاهی به آنها انداخت. حتی سایت‌هائی با عنوان کتابخانه‌های الکترونیکی وجود دارند که با کمک سیستم جستجو می‌توانید کتاب مورد علاقهٔ خود را پیدا کنید، ورق بزنید و حتی آن را بخرید و کتاب برای شما ارسال شود. اینها همه امکاناتی است که اینترنت برای بشر فراهم کرده است؛ اما اینکه چنین مفهومی دقیقاً چیست و به چه کتابی الکترونیک می‌گویند، موضوعی است که عدهٔ زیادی را به خود مشغول کرده است.

هما کبیری
در تاریخ علم، از اختراع رایانه، ترانزیستورها و ابداع اینترنت به‌عنوان فصل‌های انقلابی یاد شده است. تأثیر رایانه در جزئی‌ترین مسائل روزمرهٔ زندگی بشر، دنیای ما را به سوی الکتریکی و دیجیتالی شدن پیش می‌برد. کتاب و چاپ و نشر هم از این راه باز نمانده‌اند و ظهور نشر الکترونیک به گونه‌ای که در ۲ یا ۳ سال اخیر شاهد آن بودیم، صنعت چاپ و نشر را دستخوش تحولی عظیم کرده است.
e book یا کتاب الکترونیکی، پدیده‌ای کاملاً تازه در این میان است و می‌رود نظام آموزش و اطلاع‌رسانی را با دگرگونی‌های اساسی مواجه کند. کتاب‌های الکترونیکی صرفاً نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می‌توانند علاوه بر متن صوت و تصاویر و ... را نیز شامل شوند؛ به‌علاوه می‌توانند در قالب فایل‌هائی که می‌تواند به‌وسیلهٔ یک رایانه اجراء شود، مانند قالب‌های PDE, HTML, Wors Text و فایل‌های اجرائی EXE درآیند. کتاب الکترونیک حالا دارد جای خود را در بازار کتاب باز می‌کند. این نوع کتاب‌ها در بازار جهانی کتاب تا حدودی رایج شده‌اند، اما در ایران هنوز غریبه‌ هستند. شاید هنوز تعریف روشنی از آن برای مردم وجود نداشته باشد، اما به‌طور کلی می‌توان گفت کتاب‌های الکترونیک، کتاب‌هائی هستند که با فرمت دیجیتالی عرضه می‌شوند، به‌عبارت دیگر جنس این کتاب‌ها از کاغذ و مرکب نیست. این تعریف می‌تواند یک نقطهٔ شروع تلقی شود، اما در عین‌حال یک نقطهٔ بحث‌برانگیز است.

دیدگاه‌های مختلف
در صنعت کتاب‌های الکترونیک یک بحث بزرگ فزاینده وجود دارد و آن بحث این است که به چه چیزی می‌توان کتاب الکترونیک گفت. در این زمینه چند دیدگاه وجود دارد. عده‌ای از یک دستگاه‌ باتری‌دار هم‌قد و اندازهٔ کتاب برای خواندن کتاب‌های الکترونیک استفاده می‌کنند، بر این باور هستند کتاب‌هائی الکترونیک هستند که از سوی این دستگاه خوانده می‌شوند و بقیهٔ کتاب‌ها را نمی‌توان کتاب الکترونیک خواند. این دستگاه با هربار شارژ، حدود ۲ تا ۴۰ ساعت کار می‌کند. این دستگاه‌ها قابل اتصال به رایانه نیستند، بنابراین صرفاً برای خواندن کتاب‌های الکترونیکی به‌کار می‌روند. کتاب‌هائی که به‌وسیلهٔ این نوع دستگاه‌ها خوانده می‌شوند، کاملاً شبیه کتاب دیده می‌شوند و حتی حروف این کتاب‌ها به گونه‌ای است که انگار با مرکب چاپ شده‌اند. از طرفداران دستگاه کتابخوان که بگذریم، نوبت به جمعی می‌رسد که به‌نظر آنها کتاب‌هائی الکترونیک هستند که به‌وسیلهٔ نرم‌افزارهای ویژه‌های خوانده می‌شوند، نه دستگاه.
در نگاه گروه دوم، کتاب الکترونیک با نرم‌افزار معنا می‌یابد، نه با سخت‌افزار. در این گروه دو گرایش وجود دارد. یک گرایش از نرم‌افزار مایکروسافت (Microsoft reader) و گرایش دوم نرم‌افزار ادوئی (Adobe Reader) حمایت می‌کنند.
دیدگاه دیگری وجود دارد که به اعتقاد آنها هرچه را که با مرورگر (browoser) می‌توان خواند، کتاب الکترونیک است. پس از دیدگاه این دسته، هر صفحه‌ای که داده‌های آن صفر و یک باشد، صفحه‌ای از یک کتاب الکترونیک است؛ بنابراین مرورگرها، مادران کتاب‌های الکترونیک هستند. اما گروه چهارم می‌گویند کتابی که سود نیاورد الکترونیک نیست. حرف اصلی چنین گروهی این است که اصلی‌ترین ویژگی کتاب الکترونیک باید این باشد که قابل سرقت برای تکثیر نباشد. آنها می‌گویند چرا باید کتابی را تولید کرد که هیچ سودی نداشته باشد و هر که خواست، آن را تکثیر کند. از این دیدگاه، ایمنی (Secunity) باید جزو ویژگی‌های هر کتاب الکترونیک باشد.

ویژگی‌های کتاب‌های الکترونیکی
Portability (سهولت انتقال در عین یکپارچگی مطالب)
اطلاعات پردازش شده، می‌تواند به سرعت برق جابه‌جا شود. با توسعهٔ میکروچیپ‌ها، فن‌آوری فایبراپتیک و اینترنت، ارتباطات دیجیتال می‌تواند به سهولت هرچه تمامتر و به‌صورت Online منتقل شود. کتاب‌های الکترونیکی قابلیت ضمیمه شدن و ذخیره شدن روی دیسکت CD-ROM را دارند.

Versatility (انجام مطالب و تنوع کاربرد)
در حال حاضر مردم دسترسی بیشتری به اطلاعات دارند و می‌توانند براساس آن تصمیم بهتری بگیرند. در مقایسه با قالب‌های رایج متنی، کتاب‌های الکترونیکی در عین دسته‌بندی مطالب، به‌صورت فهرست یا موضوعی، به‌صورت یکپارچه، تبادل آنها با یکدیگر را با سهولت جستجو فراهم می‌کند.

Interactivtiy (تبادل بین مطالب با یکدیگر)
ترغیب شدن بیشتر برای ادامهٔ خواندن، سهولت نگهداری و یادسپاری مطالب و توانائی بیشتر در کنترل مطالب و نیز مرور هم‌زمان آنها را باهم فراهم می‌کند. این راحتی جستجو برای افرادی که با مطالب تحقیقاتی سروکار دارند بسیار حائز اهمیت است.

MultimediaCapaility (پشتیبانی از امکانات مالتی مدیا)
شما حتی می‌توانید کتاب‌های الکترونیک را گوش کنید. این مطلب جالب است، اما برای افرادی مثل نابینایان یا کسانی که مشکل خواندن مطالب دارند، نویدبخش عصری تازه در آموزش و اطلاع‌رسانی است؛ همچنین این کتاب‌ها امکان خوبی برای بزرگ کردن مطالب دارند.

Useability (سهولت کار و اجراء)
اکثریت قریب به اتفاق مردم برای نوشتن یا خواندن مطالب از طریق رایانه از نرم‌افزارهائی چون Word استفاده می‌کنند که در بیشتر موارد با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند. ممکن است بسیاری از افراد برای خواندن مطلبی که در قالب PDF در اختیار قرار دارند، نرم‌افزارهای ویژهٔ اجراء آن را نداشته باشند و حتی نام آنها را هم نشنیده باشند. اما کتاب‌های الکترونیکی که در فرمت EXE هستند، این‌گونه مشکلات را حل کرده‌اند، یعنی شما کتاب الکترونیکی خود را صرف‌نظر از نوع سیستم‌عامل یا وجود نرم‌افزاری برای خواندن آن نه تنها ساده‌تر از ورق زدن یک رونامه خواهید خواند، بلکه از امکانات بسیار جالب دیگر آن نیز بهره‌مند خواهید شد و حتی ‌می‌توانید از درون کتاب برای نویسندهٔ آن ایمیل بفرستید.

تهدیدی علیه کتاب‌های چاپی
آیا واقعاً کتاب‌های الکترونیک تهدیدی برای کتاب‌های چاپی به‌شمار می‌آیند؟ یک تحقیق سال ۲۰۰۰ در آمریکا که با عنوان مطالعه خرید کتاب صورت گرفت، نگرانی‌های ناشران و کتاب‌فروشان را کاهش داد. از ۱۱۴۰ نفری که در این پژوهش مورد پرسش قرار گرفتند، ۶۰ درصد با کتاب‌های الکترونیک آشنا بودند و ۷۰ درصد هم در پاسخ به یکی از پرسش‌ها گفته بودند حداقل تا ۶ ماه آینده قصد ندارند این کتاب الکترونیک بخرند. اما کمی دورتر از این نظرات، یک نگرانی هم به چشم می‌خورد. کلوب‌های کتاب نگران آیندهٔ خود شده‌اند. ریشهٔ نگرانی‌ آنها در اینجا است که مبادا ناشران به کتاب‌های الکترونیک رو بیاورند و دیگر کتابی به این کلوب‌ها برای توزیع ندهند. نگرانی این کلوب‌ها هنگامی واقعی‌تر به‌نظر می‌رسد که به یاد بیاوریم وقتی اسفن کینگز، کتاب ۶۶ صفحه‌ای خود را به نام سوار بر گلوله در اینترنت قرار داد، ظرف ۲۴ ساعت ۴۰۰ هزار نسخه از آن به فروش رفت. هیچ وقت فکر می‌کردید شاهد روزی باشید که اینترنت صاحب ده‌ها کتابفروشی الکترونیک باشد؟ این کتابفروشی‌های الکترونیک عادات ما را در خرید کتاب تغییر دادند. آیا کتاب‌های الکترونیک عادات ما را در مطالعهٔ کتاب هم تغییر می‌دهند؟

کتاب الکترونیک از آغاز تا امروز
مجلهٔ Word سال ۱۹۹۸ از انتشار book2.0 یا فن‌آوری کتاب الکترونیکی خبر داد. سال ۱۹۹۹ کتاب الکترونیکی Nuvomedias Rocket منتشر شد در ۱۴ مارس ۲۰۰۰. استفان کینگز کتاب الکترونیکی با عنوان سوار بر گلوله را منتشر کرد که تنها در روز اول به فروش ۴۰۰ هزار نسخه دست یافت. اما ظرف ۴۸ ساعت متن رمز شدهٔ آن شکسته شد به‌طوری‌که در سایت‌های مختلف hack قابل دستیابی بود. اکنون سایت‌های فراوانی می‌توان یافت که از نویسندگان دیجیتالی استقبال می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۰۵ یک ششم کتاب‌های خریده شده در آمریکا کتاب‌های الکترونیکی خواهد بود؛ تجارتی که ارزش ۷/۸ میلیارد دلار خواهد داشت.

منبع : خبرگزاری دانشگاهی ایران