حساب خرافات جداست

«دانش پزشکی مردمی» (Folk medicine)، دانشی میان رشته‌ای بوده که حاصل اشتراک حوزه‌های معرفتی گوناگونی چون پزشکی، انسان‌شناسی و گیاه‌شناسی است. باورها و روش‌های سنتی پزشکی و بهداشتی که موضوع دانش فوق هستند، جزیی از میراث گرانبهای جامعه‌اند که در تندباد «نو» شدن جامعه در حال انقراض و فراموشی هستند.
بر اساس شواهد تاریخی، پزشکی در سرزمین ایران از دیرباز دارای قدمتی چند هزار ساله بوده و پزشکی سنتی ایران یکی از مکاتب کهن، مستقل و پیشگام پزشکی محسوب می‌شود. از این رو دانش پزشکی مردمی نیز متاثر از پزشکی سنتی، از قدمت، اصالت و گسترش و نفوذ زیادی در ایران برخوردار است.
● مکتوب نیست
در حوزه علم طب، مکتوبات مدون بشری به دوران سقراط و بقراط و جالینوس برمی‌گردد، اما به طور مسلم تاریخ طب، بسیار جلوتر از این مکتوباتی است که وجود دارند. البته در برخی سرزمین‌ها مانند ایران یا هندوستان، مکتوباتی در قالب لوح‌هایی یافت شده‌اند، اما آیا نداشتن مکتوبات مدون و قابل استفاده، نشانه آن است که مردم از علم پزشکی استفاده نمی‌کرده‌اند. به طور مسلم این طور نیست، چرا که بشر از بدو خلقت در پی مداوای بیماری‌هایی که به آنها دچار می‌شده، بوده است.
بر همین اساس یکی از شاخه‌های علم طب که به تازگی مورد توجه قرار گرفته و کندوکاو و پژوهش درباره آن مورد توجه واقع شده، طب عامیانه «دانش پزشکی مردمی» است. مهم‌ترین تفاوت دانش پزشکی مردمی با طب سنتی این است که طب عامیانه دارای منابع علمی و شواهد ثبت شده نیست، اما مطالب این دانش، سینه به سینه و بین نسل‌ها منتقل شده است.
امروزه، چه در کشورهای پیشرفته و چه در کشورهایی که از نظر اقتصادی ـ اجتماعی عقب‌مانده‌تر هستند، از دانش پزشکی مردمی استفاده می‌شود. در واقع دانش پزشکی مردمی، بخشی از فرهنگ یک جامعه است. به دلیل آنکه سرزمین ما نه تنها خود مهد فرهنگ و تمدن بوده، بلکه فرهنگ‌ساز و تمدن‌ساز هم هست، به طور مسلم از وجود چنین طبی محروم نبوده و دانش پزشکی مردمی در کشور ما هم وجود داشته و دارد.
● تنوع زیاد طب عامیانه
بنا به دلایل متعدد، طب عامیانه از تنوع نسبتا زیادی برخوردار است. یکی از علل این موضوع به تفاوت‌های فیزیولوژیک مردمان مناطق گوناگون مرتبط می‌شود. به عنوان مثال مردمی که در دل کوه زندگی می‌کنند با افرادی که در کنار دریا یا در کویر زندگی می‌کنند، تفاوت‌های جسمی و روحی فراوانی دارند. این تفاوت‌ها مبنای ابداع شیوه‌های مداوای گوناگون در این نواحی شده است. از سوی دیگر به دلیل تفاوت امکاناتی که در هر منطقه وجود داشته، شیوه‌های درمانی متعددی در مناطق گوناگون شکل گرفته است. به عنوان مثال استفاده از گیاهان گوناگون بومی هر ناحیه، مواد معدنی، آب‌های معدنی موجود و... در هر ناحیه، زمینه‌ساز درمان‌های منحصربه فرد بومی همان ناحیه شده‌اند. دانش پزشکی مردمی می‌تواند درباره بعضی از بیماری‌ها موثر باشد. بنابراین لازم است این موارد به شکل علمی مشخص شوند تا در صورت امکان آنها را تعمیم بخشیم.
اولین گام در این راستا، یافتن شواهد علمی برای تایید یا رد این روش‌های درمانی است. خوشبختانه اکنون طب ایرانی ما به دانشگاه راه پیدا کرده و با سرعت و دقت خوبی کار را به پیش می‌برد. بر این اساس می‌توانیم آن مورادی را که به دانش پزشکی مردمی مرتبط است، به صورت علمی در مجامع دانشگاهی به نقد و چالش بکشیم.به این ترتیب ضمن بررسی درستی یا نادرستی روش‌های موجود به وسیله صاحب‌نظران، می‌توانیم از قسمت‌های قابل استفاده آنها نیز استفاده کنیم.
● حساب خرافات جداست
نکته‌ای مهم در بحث دانش پزشکی مردمی مطرح است و آن اینکه باید مرزهای دانش پزشکی مردم و خرافات را به خوبی روشن کرده و آنها را از هم جدا کنیم. متاسفانه در موارد بسیاری خرافات با دانش پزشکی مردمی اختلاط پیدا کرده و این اختلاط باید با ذکاوت از یکدیگر جدا شوند. به عنوان مثال، برخی اوقات دیده شده بعضی از مسایل که باورهای برخی افراد خاص بوده‌اند، به دانش پزشکی مردمی وارد شده‌اند و این جز با انجام کارهای اساسی و علمی و پژوهشی قابل اصلاح نیست. خوشبختانه با حمایت وزارت بهداشت و تلاش‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران، اقدامات مفیدی در راستای اصلاح این مشکل در حال انجام است که امیدوارم به زودی به سرانجام برسد.
● انتقال و رشد اطلاعات
دانش پزشکی مردمی به دلیل آنکه مکتوب نشده، مورد استفاده همگان قرار نگرفته‌ و بیشتر در میان یک قوم یا قبیله باقی مانده‌اند. در حالی که این موارد می‌توانسته‌اند برای همه مردم سودمند و قابل استفاده باشند. می‌دانیم که انتقال اطلاعات، هم در رشد اطلاعات نقش دارد و هم در بهره‌برداری از آنها. پس برای تسهیل انجام تبادل اطلاعات، بجاست که یکی از اهداف در این حوزه باید این باشد که اطلاعات دانش پزشکی مردمی در سطح وسیع گسترش یابد تا ضمن رشد آنها، بهره‌وری از آنان نیز افزایش یابد.
● گستردگی دانش مردمی
بدون شک سابقه دانش پزشکی مردمی با سابقه بشریت برابر است. در این حوزه، روش‌های بسیار زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تنوع این روش‌ها از پزشکی امروزی به مراتب گسترده‌تر بوده‌اند، چرا که طب نوین روش‌های نسبتا ثابتی را برای تمام نقاط دنیا توصیه می‌کند، در حالی که در طب عامیانه بر اساس امکانات موجود در هر منطقه روش‌های جدیدی برای درمان بیماری‌ها عرضه می‌شده‌اند.
● پتانسیل قوی پژوهشی
به نظر می‌رسد تفاوت‌های متعددی که در شیوه‌های درمانی طب عامیانه وجود دارد، ظرفیت بسیار زیادی برای کارهای آموزشی، پژوهشی و خدماتی ایجاد می‌کند. بنابراین حرکت‌هایی که در زمینه تبیین دانش پزشکی مردمی انجام می‌شود، به حرکت‌های مفیدی منجر خواهند شد. دانش پزشکی مردم ایران از ظرافت بسیار بالایی برخوردار است.
از طرف دیگر طب ایرانی (سنتی) نیز از معتبرترین مکاتب طب موجود در جهان بوده است. این دو در کنار تکامل پزشکی امروزی ایران می‌توانند بر غنای پزشکی ما که در حقیقت حافظ و پاسبان سلامت مردم است، بیفزایند.

دکتر محمدرضا شمس اردکانی، رییس دانشکده طب سنتی و مکمل، دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع : هفته نامه سپید