لایحه حمایت از خانواده جامع‌نگری نشده

سرانجام لایحه حمایت از خانواده! با همه حرف و حدیث‌ها در نوزدهم شهریور با ۱۷۱ رأی در صحن مجلس از تصویب نمایندگان گذشت. (‌از عنوان این لایحه که «‌لایحه حمایت خانواده‌» بوده و نادرست است، صرف نظر می‌کنم، زیرا «‌حمایت خانواده‌» مضاف و مضاف‌الیه است و معنی آن این می‌شود که خانواده باید از کسی حمایت کند. درست آن «‌لایحه حمایت از خانواده‌» است که معنی آن کمک کردن دیگران به خانواده می‌باشد.)
هرچند نکات مثبت و خوبی در این لایحه مورد توجه قرار گرفته، اما به دلیل شتابزده عمل کردن در تدوین و تصویب این لایحه، نمی‌تواند یک قانون جامعی باشد (‌مدت زمان مصرف شده و تعداد کارشناسان مورد استفاده مهم نیست. آنچه مهم است، اشکالات فراوانی است که بر آن وارد است و ثابت می‌کند از دقت عقلی لازم برخوردار نبوده و شتابزده است که به جرأت می‌توان گفت: «لایحه حمایت از زن اول» نه خانواده!)
وقتی صحبت از خانواده به میان می‌آید، ‌باید حقوق سه ضلع خانواده (‌مرد، زن و فرزندان‌) با دقت و بدون تعصب مورد کنکاش قرار گیرد.
در این قانون، اصلا به حقوق مرد و تا حدودی به حقوق فرزندان توجهی نشده و در زیر به برخی از مواردی که از دید طراحان این قانون مغفول مانده است، اشاره می‌شود و آنگاه مخاطب فهیم خود در مدعای عنوان این نوشتار قضاوت خواهد کرد.
اینجانب موارد را به شکل شماره‌گذاری شده و پرسشی مطرح می‌کنم؛ باشد که شورای محترم نگهبان و اصحاب عقل و قلم بر مجریان امر فشار آورده تا به این قانون مقدس (‌زیرا خانواده یکی از مقدسترین نهادهای اجتماعی و پایه هر فضیلت و رذیلتی است‌) جامعتر بدان نگریسته شود و از نقایص موجود پاک شود.
۱) بزرگترین اشکال این لایحه آن است که به «‌نیاز‌» توجه نشده و مصادیق هوسرانی از مصادیق نیاز متمایز نشده است. قانون خلقت، قانون غریزه و نیاز است و در ادوار گوناگون تاریخ، دوران‌های گوناگونی (‌مردسالاری، زن‌سالاری، فرزندسالاری و...) را بشر تجربه کرده است و اسلام به عنوان آخرین دین در همه امور از جمله ازدواج، جامعترین راهکار‌ها را مد نظر قرار داده است.
اگر قوانین اسلام را برپایه دستاویز‌های سیاسی و... کم و زیاد کنیم، آنگاه به حقیقت این روایت که:
«‌وقتی آقا (عج) ظهور می‌فرمایند، دستورهای دینی که می‌دهند، همگان گمان می‌کنند که دین تازه‌ای آورده ولی حضرت می‌فرماید که: این ثمره انحرافی است که در دین اتفاق افتاده؛ نقل به مضمون روایت‌».
۲) گاه می‌گویند تعدد زوجین مربوط به شرایط صدر اسلام بوده و قابل تغییر است.
هرچند عنصر زمان و مکان در صدور فتوا مهم بوده و این امر وظیفه مراجع عظام تقلید است، ولی آیا نمی‌شود دستاویز زمان و مکان را برای هر تغییر دیگری از احکام قرآنی مورد استفاده قرار داد؟
عنصر زمان و مکان حدود و ثغور دارد که مجتهد با توجه به ادله گوناگون و در موضوعات گوناگون تا حدی به آن توجه می‌کند و در عین حال، بسیاری از قوانین نیز پیرو شرایط زمان و مکان نیست.
در قضیه مورد نظر حکم صریح قرآن چگونه قابل تأویل و یا تعطیل است؟ از آیات مورد اشاره، موارد استثنا استنباط می‌شود، نه مقطعی بودن قانون ازدواج. پس «‌حلال محمد (ص) حلال الی یوم القیامه‌» مفهومش چیست؟
۳) درباره تعدد زوجات قرآن می‌فرماید:
اگر می‌ترسید که عدالت را برقرار نکنید، به یک زوجه بسنده کنید، اما [چنانچه از طرفی نیاز مقتضی باشد و از طرف دیگر بیم عدم عدالت باشد، می‌توانید] کنیزکانی اختیار کنید [که حقوق آنها کمتر از حقوق زنان دایم است] (نساء آیه ۳).
در جای دیگر قرآن درباره عدالت بین همسران می‌فرماید:
«‌و لن تستطیعوا ان تعدلوا‌»؛ یعنی شما هرگز نمی‌توانید عدالت را برقرار کنید (‌نساء آیه ۱۲۹).
▪ جان مطلب در این دو آیه چیست؟
بحث عدالت برمی‌گردد به تهیه امکانات رفاهی و همخوابی مرد با همسران که در این دو جهت، یکی از آنان را بر دیگری برتری ندهد، اما در آیه دیگر که با حرف ناصبه «‌لن‌» فعل مضارع منصوب شده است به معنی: نتوانستن در آینده (‌نفی المستقبل) همراه با تأکید است؛ مثل «‌لن ترانی یا موسی‌» که خطاب خداوند به حضرت موسی است که تو هرگز نمی‌توانی من را ببینی. پس می‌توان گفت که نفی در اینجا برای نفی ابدی است.
اما آیا منظور از عدالت در آیه ۱۲۹ مثل مفهوم عدالت در آیه ۳ است؟ خیر، زیرا:
در آیه ۳ بحث حق مطرح می‌شود و باید زوجات از حقوق علی السویه برخوردار شوند، اما در آیه بعدی فراتر از حق است. برمی‌گردد به میل نفسی. در واقع، آیه دوم می‌فرماید شما هر کاری کنید، اما در قلب خود یکی را از دیگری بیشتر دوست خواهی داشت و همین باعث می‌شود تا عدالت حقیقی و کامل را نتوانی انجام دهی که در این صورت دامنه آن نهی حرمت را نمی‌گیرد، بلکه در چنین شرایطی به معنی کراهت داشتن است. البته طبیعی است که مرد نسبت به همسر خوش‌رفتار فهمیده مؤدب، محبت درونی بیشتری نسبت به همسری که بد زبان و بد رفتار است داشته باشد و این حق طبیعی یک مرد است که از نشست و برخاست و حرف زدن با همسر خود تا موارد زناشویی بتواند لذت ببرد، اما اگر این حق برای مرد میسر نباشد، چه باید بکند؟
اکثر قریب به اتفاق مردانی که نگاه آلوده به نوامیس دیگران داشته‌اند، کسانی‌اند که در خانه از طریق همسر اول ارضا نشده و مقصراصلی این گناه جز همسر اول کس دیگری نیست که در این صورت با وجود همسر دومی که شرایط را داشته باشد، این آرامش به مرد بازمی‌گردد و دیگر درخواسته‌‌های خود به همسر اول فشار نمی‌آورد، پس در نتیجه، زندگی اول نیز با کمترین درگیری و با آرامش مسیر خود را خواهد گذراند. مگر آنکه همسر اول غیر منطقی به قضایا بنگرد.
۴) در این لایحه، مطلقا از همسر دوم و یا همسر موقت سخن به میان نیامده است (حتی با شرایط و پیش فرض). حال آنکه هم درباره همسر دایم دوم و هم درباره همسر موقت در قرآن آیه داریم و این در حالی است که برخی از احکام برای ما حرمتش ثابت است و حال آنکه در قرآن آیه‌ای هم نداریم؛ نظیر حرمت اکل گوشت «سگ».
در این قانون به حرمت آیات موجود در قرآن پیرامون این مطلب باید موارد استثنی احصا می‌شد.
بستن راه‌های شرعی ازدواج، محصولی جز فساد پنهان و علنی چیز دیگری را به ارمغان نخواهد آورد و گناه آن گردن همه آنانی است که با شتابزدگی و یا خدای ناکرده انگیزه‌های سیاسی (‌نظیر رأی این توده‌) اقدام به تصویب ناقص این قانون کرده‌اند.
۵) با یک مراجعه مختصر در دادگاه‌ها خواهید دید اکثر قریب به اتفاق زنانی که درخواست طلاق کرده‌اند (‌به بهانه اینکه همسرشان معتاد است و یا همسر دوم گرفته و...) آنانی‌اند که از مهریه‌های سنگین برخوردار هستند و این نشان می‌دهد هر چه زن قدرت تسلطش بر مرد کمتر باشد، تلاش می‌کند با جلوه‌های زنانگی خود محیط خانه را جذاب و مردش را اسیر محبت خود کند، اما در غیر این صورت، زورآزمایی می‌کند و مرد که غرور دارد کوتاه نمی‌آید و ثمره آن به نزاع‌های نرم و حتی خشونت منجر می‌شود.
در زندگی که زن و مرد با هم مدام به جدال و مچگیری بپردازند، می‌شود نام آن را زندگی گذاشت؟
به چند نمونه روایت دقت بفرمایید: بدون هیچ توضیحی.
▪ رسول خدا(ص): بهترین زنان امت من کسی است که زیبا صورت و مهرش کم باشد. (بحارالانوار ج ۱۰۳ ص ۲۳۷).
▪ امام کاظم (ع): جهاد زن خوب شوهرداری است (کافی ج ۵ ص ۵۰۷).
▪ رسول خدا (ص): اگر فرمان می‌دادم فردی به دیگری سجده کند، دستور می‌دادم زن شوهرش را سجده کند. (‌کافی ج ۵ ص ۵۰۸).
و نظایر این گونه احادیث بسیار است. از فهوای همه آنها می‌شود فهمید که زن یک روحیه انعطاف‌پذیر دارد که با آن روحیه می‌تواند معجزه کند.
البته وجود قوانینی که مردان هوسباز ظالم نتوانند زن را به بردگی ببرند، لازم است و به نظر می‌رسد در قوانین ما با اندکی تغییر و تأسیس قانون جدید، برای حمایت زن دیگر نقص قانون نداشته باشیم.
اما این لایحه رویکردی به دوران زن‌سالاری خواهد داشت که پیش از اسلام منسوخ شده و ضرر اول آن به فرزندان و پس از آن به خود زن برمی‌گردد. اگر این قانون از دید شورای محترم نگهبان گذشت و تصویب شد، آثار تلخ آن را ده تا پانزده سال آینده خواهید دید.
۶) در این قانون گفته نشده است که اگر زنی تخلف محرز داشت، مجازاتش چیست؟ شاید طراحان این لایحه اعتقادی به اینکه زن هم ممکن است تخلف کند نداشته‌اند؟!
اگر زنی به فساد کشیده شد و حیثیت شوهرش را لکه‌دار کرد، آیا جایز است مهریه‌اش پرداخت نشده و از دیگر حقوق، از جمله دیدن فرزندانش محروم بماند؟
۷) درباره ماده ۱۳ این لایحه:
اگر محرز شود که زوجه از روی آزار و اذیت به شوهر اقدام به طرح شکایت کرده و شوهر خود را مرتب از شهر و یا کشور دیگر پای میز محاکمه می‌کشاند، چه تدبیری اندیشیده شده است تا مرد با آمدورفت‌ها، ضرر‌های شغلی، موقعیتی و مالی نداشته باشد؟
۸) درباره ماده ۱۷:
از نکات مثبت این لایحه، وجود مراکز مشاوره و دادگاه خانواده با حضور سه قاضی است. همان‌گونه که می‌دانید حکم در صورت وجود سه قاضی با رأی دو نفر از آنان اجرا می‌شود. در دادگاه‌های خانواده که بیشترین مفسده‌ها را به دنبال خود دارد، چه تضمینی هست که دو نفر با هم تبانی نکنند؟ و...
۹) درباره تبصره ۲ ماده ۲۱:
شوراهای حل اختلاف، صلاحیت رسیدگی به دعاوی خانوادگی را ندارند.
۱۰) درباره ماده ۳۲:
آیا واقعا فرقی بین زوجه‌ای که مقصر است، با زوجه‌ای که مقصر نیست، وجود ندارد. این ظلم در حق مرد نیست؟ این چه حمایتی از خانواده است؟ مرد جزو خانواده هست ؟ ...
۱۱) درباره ماده ۴۴:
اگر یک مردی از راه حلال ولی بدون اذن همسرش ازدواج موقتی کرد، آیا مستحق مجازات «‌محرومیت اجتماعی‌» علاوه بر مجازات ریالی است؟
این محرومیت افسار گسیخته بدون حد و حدود چقدر مفسده در جامعه ایجاد می‌کند؟
۱۲) گفته می‌شود توازن سنی در ایران برای هر ۱۰۰۰ نفر زن ۱۰۱۴ مرد وجود دارند. پاسخ:
سن بلوغ دختر تقریبا از یازده سالگی آغاز و میل جنسی او تقریبا تا ۵۵ سالگی فروکش می‌کند و سن بلوغ مرد از چهارده سالگی و میل جنسی او نوعا تا آخر زندگانی اوست.
آیا این عزیزان فقط آمار کمی را مورد توجه قرار داده‌اند یا به بلوغ جنسی و سن میل آنان نیز توجه داشته‌اند. خودتان محاسبه کنید و فرقش را خواهید دانست.
۱۳) این لایحه به دلیل عدم شمول و جامع‌نگری در آن، باعث تفرقه و درگیری‌های بیشتر در کانون خانواده به جای صفا و محبت خواهد شد.
۱۴) در این قانون، باید نص صریح فتاوای مراجع عظام تقلید وجود داشته باشد تا برای متشرعین باعث پشتگرمی بوده و به شرعیت آن اعتماد بیشتری داشته باشند.
۱۵) به جای اینکه در مراکز مشاوره اجازه‌های طلاق داده شود، باید اجازه ازدواج داده شود. توضیح:
وقتی سخن از طلاق و مشاجرات خانواده به میان می‌آید، ریشه آن غالبا ازدواج نادرست است. در این قانون توجهی به امر آموزش نشده است. مگر پیشگیری نباید پیش از درمان باشد؟ چرا ما تنها به جنبه درمان بیشتر توجه می‌کنیم؟
چه تدبیری برای آسان کردن ازدواج سالم و درست در این لایحه پیش‌ب‌ینی شده است؟
۱۶) اقتصاد یکی از بزرگترین معضلات خانواده است که به تربیت و روابط بین زوجین آسیب فراوان می‌رساند. برای پویایی اقتصاد خانواده در این لایحه چه تدبیری اندیشیده شده است؟ چه تسهیلات و آموزشی را حاکمیت باید به وجود بیاورد تا زن و فرزندان در خانه بتوانند کمبود اقتصادی‌شان را حل کنند و هم در پرتو کار عملی استعدادشان شکوفا شود؟
۱۷) یکی از مشکلات خانواده، تغذیه ناسالم و گاه نادرست است. برای اینکه جامعه سالم و با نشاطی داشته باشیم، توجه به این مهم بسیار ضروری است. این موضوع در این لایحه کجاست؟
▪ موارد مربوط به کودک آزاری و کودکان خیابانی که یکی از مشکلات روزافزون ما در کشور عزیزمان است کجای این لایحه دیده شده است؟
۱۸) تحصیل بهینه و درخور شأن استعداد فرزندان ما کجای این لایحه بدان توجه شده است؟
۱۹) شاید گفته شود آنچه در مجلس شورای اسلامی تصویب شد، کلیاتی بیش نیست و این موارد در جزییات بررسی می‌شود.
پاسخ: چرا به طور شفاف در این لایحه از هر سه ضلع خانواده بحث به میان نیامد و قوانین به گونه‌ای تنظیم شده که: کانه مرد یک هیولای وحشی است و باید کنترل شود. چه اشکال داشت حقوق فرزندان و مرد هم در این لایحه می‌آمد؟ و...
۲۰) عظمت و شأنی که اسلام به زن داد، در هیچ جای دنیا قابل رؤیت نیست، حتی در دنیای به اصطلاح مدرن امروز که زن را تنها به عنوان یک کالا بدان می‌نگرند. اینکه قرآن می‌گوید:
▪ زن و مرد به منزله لباس یکدیگرند. بقره ۱۸۷
▪ با آنان به طور شایسته رفتار کنید. نساء ۱۹
▪ زن و مرد در معنویت و کار صالح مساوی هستند. نحل ۹۷
▪ زنان ارث می‌برند و سهمی دارند. نساء ۷
▪ مرد نسبت به زن ناشزه (‌مخالفت کننده) هم وظایفی دارد. نساء ۳۴
▪ حتی به هنگام طلاق، مرد سعی کند زن را خشنود کند و به او هدیه‌ای بدهد. احزاب ۴۹
و...
واقعا ناسپاسی است که به دلیل تعدد زوجین آن هم نه به شکل یله و رها، بلکه قانونمند و با شرایط خاص خود و در موارد اضطرار، اصل تعدد زوجین را به دلایل واهی برداریم؟ مگر قوانین الهی دل بخواهی است؟ اگر چنین است خیلی از قوانین داریم که خیلی‌ها دوست ندارند از جمله: امر به معروف...، زکات، خمس و... پس آنها را هم یک توجیهی پیدا کنیم و برداریم.
و ده‌ها اشکال دیگر که می‌توان گرفت.
عزیزان، من هم مثل شما اعتقاد به اینکه قوانین ما باید به روز شوند دارم و بسیاری از آنان را غیر ضرور و تاریخ مصرفشان را تمام شده می‌دانم، اما شتاب زدگی در هر کاری اگر خوب باشد (‌که حتی در کار خیر هم شتابزدگی جایز نیست و این مطلب را در مقاله «‌ادله حرمت شتابزدگی‌» ثابت کرده‌ام‌) در وضع قانون به هیچ عنوان شایسته نیست، زیرا با قانون بد، به افراد ظلم می‌شود؛ به عنوان این که حق آنان است و ملجأ و مأوای هر انسان قانون است و چه بدا روزی که قانون بیگناه را مقصر بداند. از این روی گفته‌اند:
«آنچه بگندد نمکش می‌زنند وای به روزی که بگندد نمک».
این لایحه به دلیل تبعیض ناخواسته‌ای که در آن هست، نمی‌تواند به عنوان قانون مورد استفاده قرار گیرد و در صورت تصویب نهایی، محور مناقشات خانواده و درگیری خواهد بود.
چندان بنالم ناله‌ها، چندان بر آرم رنگ‌ها تا برکَنم از آینه هر منکری من زنگ‌ها (شمس)

مسلم سلیمانی