درباره نفت چه بنویسیم

نوشتن درباره «ایران» و «نفت ایران»، سهل و ممتنع شده است. از این جهت که درباره این دو مقوله و نسبت تحولات آنها، صدها کتاب و نوشته از سوی افراد و شخصیت‌های سیاسی و اقتصادی انتشار یافته و روزانه نیز ده‌ها تحلیل، تفسیر، گزارش و خبر منتشر می‌شود.
این کار آسان و سهلی به نظر می‌رسد. اگر کسی بخواهد درباره موضوع خاصی در ارتباط با دو پدیده «نفت ایران» و «زندگی ایران» چیزی بنویسد، کافی است به هزاران منبع مراجعه کند و اطلاعات به دست آورده و آنها را از زاویه‌ای که می‌خواهد کنار هم بچیند. اما این کار از طرف دیگر، کاری دشوار و ممتنع است، چون در این باره که «آثار و پیامدهای نفت بر سرشت و سرنوشت جامعه ایرانی» چه بوده است، «نسبت در دموکراسی و نفت در ایران چیست»، «قراردادهای نفت ایران چه ویژگی‌هایی دارد» و.... بسیار نوشته شده و جا برای تازه‌واردها تنگ و تاریک شده است. روزنامه‌نگاران اقتصادی، از جمله نگارنده و نیز درباره نفت و ایران اطلاعاتی دارند و با توجه به میزان اطلاعات و نوع نگاه به اقتصاد، تحلیل‌ها و تفسیرهای خودشان را دارند و برحسب ضرورت، می‌نویسند.
آنچه می‌توان در یک نوشته کوتاه درباره «نفت ایران» و «ایران» نوشت و شاید توصیه بدی نباشد را به طور خلاصه در ادامه می‌آورم:
۱ واقعیت این است که تاریخ‌نویسی در ایران سرنوشت اندوهبار و تاسف‌برانگیزی دارد. یکی از جنبه‌های غم‌انگیز تاریخ‌نویسی در ایران، نفی و طرد گذشته از سوی دولت‌هاست. به طور مثال، همه مقام های عصر پهلوی‌ سعی کردند تاریخ‌نویسان را به سویی سوق دهند که هیچ نقطه روشن و امیدوار‌کننده‌ای در کارنامه رجال دوره قاجار دیده نشود. به این ترتیب بود که همه قراردادهای نفتی دوره قاجار یکسره ناکارآمد، استعماری مبتنی بر منافع شاه و رجال آن عصر تفسیر شد و هرگز نقطه روشنی در این قراردادها نبود و همه کسانی که در این باره فعالیت کرده‌اند، یکسره خائن به مردم و میهن تلقی شده‌اند. بدون اینکه قصد نفی کامل نگاه انتقادی به قراردادهای نفتی در همه ۱۰۰ سال گذشته را داشته باشم، شاید مفید باشد که این قراردادها را با توجه به همه مسائل سیاست داخلی، سیاست خارجی، اقتصاد ایران و نسبت آن با کشورهای طرف قراردادهای نفتی نگاه کنیم. به طور مثال می‌توان توجه کرد که اگر رینولدز با آن همه پشتکار و دانش روز و دارسی با آن شم اقتصادی و پیگیری منافع شخصی نبودند، بازهم نفت ایران کشف، استخراج و پالایش می‌شد؟ شاید گفته شود که بالاخره این اتفاق می‌افتاد، اما زمان نیز مهم است. بررسی امتیازها و قراردادهای نفت به صورت کارشناسانه و با توجه به ظرف و زمان تاریخی شاید نگاه تازه‌ای می‌خواهد که روزنامه‌نگاران علاقه‌مند باید آن را دنبال کنند.
نقطه دیگری که می‌توان در همین مسیر روی آن ایستاد و کمی دقت کرد و ذهنیت‌ها را از مطلق‌گرایی دور کرد، موضوع ملی کردن نفت در دوره دکتر محمد مصدق است.
آیا این اتفاق بزرگ فقط به صرف اینکه نوعی چالش با انگلستان به عنوان استعمارگر را در بطن خود به همراه آورد، یکسره مثبت بوده است. اگر روزنامه‌نگاران با زاویه تازه‌ای به پیامد ملی کردن- یا در حقیقت دولتی کردن نفت - نگاه کنند حتما به حقایق تازه‌ای می‌رسند. قصد دفاع از شرایط آن روز و شرکت نفت ایران و انگلیس و بریتیش پترولیوم را نداریم، اما می‌توان توصیه کرد که خوب است در این‌باره شرایط را خوب بررسی کرد.
۲ نکته بسیار مهمی که اکثریت کسانی که با نگاه اقتصادی و سیاسی به نفت و ایران نگاه می‌کنند، غفلت آنها از مسائل فنی است. واقعیت این است که اطلاعات منتشر شده درباره نفت ایران به ویژه در سه دهه اخیر عمدتا به چند مساله مثل «میزان فروش و صادرات نفت»، «قیمت نفت فروخته شده»، «چگونگی هزینه کردن درآمدهای نفتی»، «میزان وابستگی بودجه دولت و بودجه عمومی ایران به نفت»، توجه شده است و به مسائل فنی اشاره کمتری شده است. شاید برخی کارشناسان مثل آقای حسن تاش در این راه پیشگام بوده‌اند که به مساله صیانت از چاه‌های نفت، شرایط استخراج و پالایش آن پرداخته‌اند. اکنون چند چاه نفت فعال داریم؟ متوسط ظرفیت تولید آنها چقدر است؟ عمر مفید چاه‌های نفت ایران چقدر است و اکنون در کدام مرحله از عمر مفید آنها هستیم؟ سطح تکنولوژی‌های مدرن و کارآمد صیانت و استفاده از نفت در ایران چه تناسبی با سطح متوسط تکنولوژی روز دنیا دارد؟ تعداد متخصصان فنی ایران که می‌توانند در این عرصه به شکل بهره‌ور فعالیت کنند چند نفرند؟ آیا باید به چاه‌های نفت گاز تزریق کرد یا آب و... نکات فنی است که اطلاعات آن کمتر منتشر می‌شود و ناگهان می‌فهمیم که ظرفیت تولید نفت ایران که در سال ۱۳۵۶ حتی به ۶میلیون بشکه در روز رسیده بود اکنون به ۴میلیون بشکه نیز نمی‌رسد یا در این نقطه مانده‌ایم و حتی نمی‌توانیم به میزان سهمیه‌ای که در اوپک داریم نفت تولید کنیم.

منصوره نصرتی

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد