اخلاق پزشکی در تاریخ اسلامی در یک نگاه

از گذشته، تعریف اخلاق و اصول اخلاقی مورد توجه سیاستمداران و مقامات اداری غیرپزشکی بوده است که اطلاع درست همه‌جانبه‌ای از ارتباط و پزشک نداشته‌اند. طبق نظرسنجی‌ها، پزشکان هنوز هم به میزان زیادی مورد توجه و اعتماد مردم هستند و امروزه اگر پزشک گام‌های صحیحی بردارد اعتماد عمومی نسبت به او شبیه قبل خواهد شد.
هر نوع آموزش پزشکی باید برای یادگیری دقیق حرفه باشد و نه تنها در زمینه درمان و تجویز دارو بلکه در زمینه کمک به وضعیت‌های دشوار اخلاقی اعمال پزشکی به پزشک کمک و اطلاعات کافی بدهد.
اگر به گذشته نگاه کنیم معلوم می‌شود که احادیث اینگونه مسائل را مورد بررسی قرار داده است، نکته مورد توجه اینجا است که مشکلاتی که امروز پزشک و بیمار با آن روبه‌رو هستند با مشکلاتی که در گذشته وجود داشته است، تفاوت چندانی با هم ندارد.
پیامبر اکرم (ص) درباره مسئولیت پزشکان می‌فرمایند:
هر کسی که به حرفه درمان بپردازد در حالی‌که با داروها (درمان) آشنا نباشد، در برابر عملش مسئول خواهد بود“.
در حدیث دیگری پیامبر (ص) می‌فرمایند: ”بندگان خدا سعی در درمان می‌کنند؛ خدا هیچ بیماری‌ای را نمی‌فرستد مگر اینکه درمانش را نیز می‌فرستد“.
آموزه‌های اسلامی درمان را هنگامی که روش قطعی وجود داشته باشد و یا عدم انجام آن مضر باشد، واجب ساخته است. اما اگر مفید بودن اثر بخشی درمان مطمئن نباشد و یا بیم مضر بودن آن برود منع می‌شوند. این قوانین طراحی شده‌اند تا بیمار از خطر درمان کورکورانه محافظت شود.
یکی از کارهای مهم در زمینه اخلاق پزشکی، در قرن دهم توسط اسحاق این علی رهاوی، مسیحی که مسلمان گردیده، نوشته شده است. کتاب او ”ادب‌ الطبیب“ یا اخلاق پزشکی نام دارد که یک کتاب ارزشمند است. ترجمه انگلیسی این کتاب، در خلاصه مقالات جامعه فیلسوفان آمریکائی فیلادلفیا وجود دارد.
فلسفه اسلامی و قوانین اسلام واقع‌گرایانه و عملی است و الرهاوی نمونه بارزی بود که می‌توانست بین موضوعات مشکل ارتباط برقرار کند. جامعه آن روزگار از جامعه قبیله‌ای اولیه به یک جامعه منظم با تأکید بر ارزش‌های انسان و احساسات مذهبی قوی تغییر یافته بود. بنابراین، زمینه ضرورت تألیف چنین کتاب و قوانینی آنچه امروز رایج است، متفاوت نیست.
▪ نگاه کوتاهی به عناوین ۲۰ بخش ادب‌الطبیب می‌تواند بسیار ارزشمند باشد:
۱) صفات و اعتماد پزشک و اخلاقیاتی که او باید جهت بهبود روح و معنویت خود در پیش گیرد.
۲) مراقبت از جسم پزشکان
۳) مواردی که پزشک باید از آنها اجتناب نماید.
۴) دستورالعمل‌های پزشک به بیمار
۵) رفتارهای ملاقات‌کننده (ویزیتور)
۶) پی‌گیری درمان توسط پزشک
۷) مواردی‌که پزشک بایستی از بیمار و پرستارش بپرسد
۸) مواردی را که بیمار از پزشک مخفی می‌کند.
۹) چگونه بیماری و سلامتی باید تحت کنترل پزشک باشند.
۱۰) آموزش پرستاران برای بیمار قبل از بیماری
۱۱) بیمار و ملاقات‌کننده (ویزیتور)
۱۲) بزرگی حرفه پزشکی
۱۳) گرامیداشت پزشک
۱۴) پزشکان و وقایع خاص برای کمک به درمان
۱۵) تدبیر درمان برای ارزش‌های معنوی مردم
۱۶) امتحان پزشک جهت عتبرسازی
۱۷) از بین بردن فساد پزشکان
۱۸) هشدار جهت آمادگی در برابر پزشکان قلابی
۱۹) عادت‌های مضر
۲۰) مراقبت پزشکان از خود
ادب‌الطبیب با یک توضیح زیبا، از این حقیقت که مشکلات مسئولیتی معضلات اخلاقی و نیازهائی از جامعه را که نیاز به داروی جدید ندارند، دربرمی‌گیرد. بدین‌ترتیب در گذشته پزشک فردی هوادار وجان و جانبدار اخلاق بود و پزشکان امروزی نیز باید نسبت به مسئولیتشان در زمینه نیازهای اخلاقی وظیفه‌شناس باشند.
در قرن نهم حرفه درمانی مورد احترام خاص بوده است و رهبران این حرفه این احترام را با امر و نهی اخلاقی نگه داشته بودند.
▪ علی بن رین طبری، پزشک مشهور قرن نهم، قوانین اخلاقی اسلام را در کتاب خود ”فردوس‌الحکمهٔ“ به‌شرح ذیل توضیح می‌دهد:
۱) منش‌های انسانی یک پزشک
پزشک باید متواضع، وارسته و باگذشت بوده و به نوشابه‌های الکلی معتاد نباشد. او باید لباس تمیز بپوشد، مورد احترام باشد و موهای آراسته داشته باشد. نباید با افراد بی‌ایمان مصاحبت داشته باشد. او باید گروهش را از افراد نیکنام اتخاب کند. بایستی مراقب صحبتش باشد و در عذرخواهی در صورت اشتباه تردید نکند. با گذشت بوده و هرگز در پی انتقام نباشد. باید بار دیگر و مصلح باشد. نباید کسی را در مکان یا زمان نامناسب مورد استهزاء قرار دهد.
۲) تعهد اخلاقی او نسبت به بیمار
پزشک باید از پیشگوئی اجتناب کند؛ اینکه بیمار بماند یا بمیرد خدا می‌داند. هنگامی‌که بیمار پافشاری در سؤال می‌کند نباید حالت طبیعی خود را از دست دهد اما باید با نرمی و مهربانی جواب او را بدهد. او باید ثروتمند و فقیر، ارباب و پیشخدمت، قوی و ضعیف، نخبه و بی‌سواد را مشابه درمان کند. اگر به هر که نیاز دارد کمک نماید. خدا پاداش او را خواهد داد. پزشک نباید در ساعت کاری تأخیر کند یا از منزلش تماس بگیرد، او باید خوش‌قول و قابل اطمینان باشد. او نباید برای سقط زن باردار دارو بدهد مگر اینکه برای سلامتی مادر ضروری باشد. هنگامی‌که پزشک یک دارو را به‌طور شفاهی تجویز کند باید مطمئن باشد که بیمار نام دارو را به‌طور صحیح فهمیده است. پزشک باید داروی مشابه را بشناسد و داروی بهتر را جایگزین نماید. او باید نسب به زنان مؤدب باشد و نباید اسرار بیمارانش را آشکار کند.
۳) تعهد اخلاقی او نسبت به جامعه، پزشک نباید درباره بدی افراد مشهور جامعه صحبت کند یا از اعتقادات مذهبی شخص انتقاد نماید.
۴) تعهد اخلاقی او نسبت به همکارانش، پزشک باید با آشنایان و همکارانش مناسب صحبت کند. او نباید خودش را با کشف کردن دیگران مشهور کند.
اگر شخصی، پزشک دیگری را برای درمان بیمارش خبر کرده است، پزشک خانوادگی نباید از همکارش عیب‌جوئی کند. حتی اگر تشخیص و توصیه‌های نفر دوم متفاوت باشد. به هر حال پزشک متعهد است که در مورد هر نکته‌ای که می‌بیند و می‌تواند به بیمارش مشاوره بدهد تا بهترین کار ممکن را انجام دهد. پزشک باید به بیمار هشدار دهد که ترکیب درمان‌های مختلف ممکن است خطرناک باشد. زیرا اعمال مختلف داروها ممکن است ناسازگار و آسیب‌رسان باشد.
۵) تعهد اخلاقی او نسبت به دستیارش، اگر زیردست او اشتباهی انجام دهد نباید جلوی دیگران او را سرزنش کند اما به‌صورت خصوصی و صمیمانه به او تذکر دهد.

منبع : فصلنامه عطارنامه