جغرافیای تاریخی استان ، استان خراسان

خراسان عرصه دایمی ظهور و سقوط، و طلوع و غروب قدرت‌ها و حكومت‌ها در طول تاریخ گذشته ایران بوده و فراز و نشیب‌های متعددی را از سر گذرانده است. در این سرزمین پهناور، اقوام و حكومت‌های ترك و تازی و تاتار، غز و قجر و قبچاق، مغول و تركمن و افغان حوادثی بی‌شمار آفریده‌اند. بادهای طبیعی، طوفان، سیل، طاعون و زلزله نیز شدت حوادث آن را دامن زده و تاریخ خراسان را با مصائب تاریخ ایران پیوند داده است. سرزمین صبور خراسان، به جز نیزه‌‌های تیز نور خورشید كه هر بامداد راست بر سینه‌اش می‌نشیند، نیزه‌داران بسیاری را دیده است كه هر از چند گاهی، نه از مشرق كه از همه سوی بر آن تاخته‌اند.
سرزمین خراسان در زبان پهلوی «خوراسان» تلفظ می‌شود كه به معنی «سرزمین خورشید» است. این نام در اوایل قرون وسطی به تمامی ایالات اسلامی كه در سمت مشرق كویر لوت تا كوه‌های هندوستان قرار گرفته بودند، اطلاق می‌شد.
جغرافیادانان قدیم، سرزمین ایران بزرگ (ایران‌شهر) را به هشت اقلیم تقسیم كرده بودند كه خراسان بزرگ‌ترین و آبادترین اقلیم آن بوده است. این استان در زمان ساسانیان به وسیله یك اسپهبد اداره می‌شد كه به او «پادگوسبان» می‌گفتند. چهار تن مرزبان تحت فرمان وی بودند كه هر كدام یكی از چهار قسمت خراسان آن روز؛ یعنی مروشاهجان، بلخ و طخارستان،‌ هرات و یوشنج و بادغیس و سبجستان و ماوراءالنهر را اداره می‌كردند.
خراسان در دوران اسلامی به چهار قسمت تقسیم می‌شد و هر قسمت آن به نام یكی از چهار شهر بزرگ : نیشابور، مرو، هرات و بلخ نامیده می‌شد.
در سال 31 هـ.ق اعراب روانه خراسان شدند و طخارستان را تصرف كردند. در همین زمان، ساكنین خراسان به دین اسلام گرویدند. از آن تاریخ سرزمین خراسان همواره جایگاه و نقش ویژه‌ای در جنبش‌های ایرانی و اسلامی داشته است.
سرزمین خراسان محل قیام ابومسلم علیه خلفای بنی‌امیه بود. این سرزمین تا سال 205 هـ.ق در تصرف خاندان بنی‌عباس بود،‌ تا این كه در همین سال به دست طاهر ذوالیمین كه از طرف مأمون بر خراسان حكومت داشت استقلال یافت و در سال 283 هـ.ق ضمیمه متصرفات عمرولیث صفاری شد. در سال 287 هـ.ق امیراسماعیل سامانی بر عمرولیث غلبه كرد و خراسان جزو قلمرو سامانیان گردید. سلطان حسن غزنوی در سال 384 هـ.ق خراسان را متصرف شد و 45 سال بر این سرزمین حكومت كرد، تا این كه در سال 429 هـ.ق طغرل اول سلجوقی نیشابور را تصرف كرد و در آنجا به تخت نشست؛ لیكن یك سال بعد، سلطان مسعود غزنوی خراسان را بازپس گرفت و مردم علیه سلجوقیان سر به شورش برداشتند. سلطان محمود غزنوی چندین بار با سلجوقیان جنگید، تا این كه در سال 431 هـ.ق در محل دندانقان، بین مرو و سرخس، شكست خورد و به هرات گریخت. تركان غز، سلطان سنجر سلجوقی را در سال 548 هـ.ق به سختی شكست دادند. پس از این حادثه، خراسان مورد تاخت‌وتاز آنان قرار گرفت. شهرهای آباد به واسطه این حملات ویران شد؛ كتابخانه‌ها و بناهای بسیاری به آتش كشیده شد و بسیاری از علما و دانشمندان در این حملات جان سپردند. مدتی پس از مرگ سلطان سنجر سلجوقی (552-511 هـ.ق) خراسان به تصرف خوارزمشاهیان درآمد.
در قرن هفتم هـ.ق صفحه سیاه دیگری بر تاریخ خراسان افزوده شد. مغول‌ها این سرزمین را به خاك و خون كشیدند. با حملات ددمنشانه مغول‌ها، استقلال این سرزمین به كلی از میان رفت و ضمیمه متصرفات ایلخانان مغول گردید.
در قرن هشتم هجری، سربداران پرچم استقلال را در سبزوار برافراشتند. قیام سربداران تا پنجاه سال به طول انجامید. در سال 783 هـ.ق خراسان به تصرف امیرتیمور گوركانی درآمد و هرات به عنوان پایتخت شاهرخ - فرزند وی - انتخاب شد. لیكن در سال 913 هـ.ق «شیبك‌خان ازبك» خراسان را متصرف شد. شاه‌اسماعیل صفوی به دفاع از سرزمین به جنگ با ازبك‌ها پرداخت و در سال 916 هـ.ق در حوالی مرو طی جنگی شیبك‌‌خان ازبك كشته شد. اما در سالهای بعد نیز این درگیری ادامه یافت و نهایت در سال 918 شاه‌اسماعیل كه قشون آن را شخصی به نام نجم ثانی برعهده داشت از ازبكان شكست خورد. پس از این پیروزی، ازبكان بار دیگر خراسان را مورد حملات خود قرار دادند؛ ولی این بار شاه اسماعیل صفوی با سپاهی عظیم به آنان حمله كرد و آنان را تا ماوراء‌النهر عقب راند.
پس از مرگ نادرشاه افشار (1160 هـ.ق) به غیر از مشهد و نیشابور كه تحت حكومت شاهرخ و فرزندانش بود، این سرزمین به تصرف احمدشاه درانی (افغان) درآمد. در دوران قاجاریه با دخالت و حمایت انگلستان از افاغنه به منظور حفظ سرحدات هندوستان سرانجام به موجب عهدنامه پاریس (1273 هـ.ق)، ایران متعهد شد در امور داخلی افغانستان دخالتی نداشته باشد و از كلیه دعاوی خود نسبت به هرات صرف‌نظر كند. در این زمان، خراسان به دو قسمت تقسیم شد و مرز آن از هریرود سرخس شروع شده و به طرف جنوب تا دریاچه هامون در شمال سیستان ادامه یافت. قسمت شرقی به افغانستانِ تحت‌الحمایه انگلیس واگذار شد و قسمت غربی همچنان در تصرف ایران باقی ماند. به عبارتی، شهرهای شرق و شمال شرقی (مرو، هرات، بلخ، خوارزم و بخارا) كه از آبادترین و پرجمعیت‌ترین نواحی منطقه خراسان بود، از كشور ایران جدا شد.
با این كه سرزمین خراسان همواره مورد تاخت‌وتاز و حملات سلسله‌های گوناگون بوده و متحمل خسارات فراوان انسانی، ارضی و مالی شده است، لیكن امروزه یكی از استان‌های آباد و حاصل‌خیز و وسیع ایران‌زمین به شمار می‌رود. در زیر به تحولات تاریخی شهرهای مهم استان به اختصار اشاره می‌شود.