موسیقی بلوچی

قوم بلوچ یکی از کهن‌ترین اقوام ایرانی‌است که به دلیل نزدیکی جغرافیایی به کشور هند، متأث‍ّر از ملودیهای این کشور بوده است. از جمله ادوات موسیقی در بلوچستان می‌توان: تنبورک، سه‌تار، قلم، نوعی فلوت با پنج یا شش بخش، the pitcher، ابویی۱، تیمپلی۲ کوچک و معمولی، داریه زنگی۳ و هجده تار۴ یاد کرد.
از ملودیهای رایج در میان مردان بلوچی، ترانه‌ای‌است که برای مادران در حال وضع حمل خوانده می‌شود. ترانه‌هایی چون سپاد۵، وزباد۶، شبتاگی۷، لیلو۸ یا لولی (لالایی بلوچی)، همچنین ترانه‌هایی در باب جدایی، شکوه و گلایه دربارة روزگار دشوار، زاییراک۹ (مشتق از واژة ظاهیر۱۰ و به معنای حسرت و آرزو و غم) که اندوهناک‌ترین موسیقی بلوچی است همراه با فلوت۱۱، قیچاک۱۲ (قیچی کوچک) و بانجو۱۳. موسیقی که ما امروزه در بلوچستان می‌شنویم به دلیل پاره‌ای دلایل از موسیقی اصیل بلوچی متفاوت است. یکی از این دلایل، فاصلة بسیار زیاد بلوچستان از پایتخت و عدم توجه به این منطقة دورافتاده و محروم است. دلیل دیگر همجواری با پاکستان و تأثیرپذیری آن از موسیقی بلوچی ـ پاکستانی و به طریق اولی موسیقی هندی است. از دوران کهن این منطقه دارای علایق فرهنگی و اقتصادی نزدیکی با هند بوده است. تأثیرپذیری از هند همچنین ریشه در این حقیقت داشته که بلوچستان همواره از حکومتهای مرکزی ایران دور و مورد غفلت آنها واقع شده است. دلیل چنین تأثیرهایی ریشه در واقعیتهای تاریخی و جغرافیایی دارد.
گذشته از سلسله‌هایی چون سوگدیان۱۴ که مرکز فرمانروایی‌شان سیستان و بلوچستان بود، عدم وجود راههای مراسلاتی و ارتباط با بخشهای داخلی‌تر کشور که فرهنگ ایرانی رواج داشت، دلیل دیگری بر آمادگی موسیقی بلوچی برای تأثیرپذیری از فرهنگ هندی چه از لحاظ معنوی و چه از نظر ظاهری بود. گرچه مردان بلوچی به شدت مذهبی و متعصبند، اما رفتار آنان با نوازندگان همانند دوستان صمیمی و مورد وثوق خود است و به آنان اجازة اجرا در میهمانیهای خصوصی که زنان نیز در آن حضور دارند، داده می‌شود. با این حال، زنان بلوچی هیچ‌گونه سازی نمی‌نوازند و تنها به خواندن آواز به‌صورت گروهی و در پس پرده می‌پردازند که صدای آنها به گوش هیچ مردی نرسد. به دشواری می‌توان زنی را در بلوچستان یافت که خواننده حرفه‌ای در مجالس عروسی، جشن تولد، ختنه‌سوران و میهمانیهای شادی دیگری باشد. دیگر ساز محلی در استان بلوچستان، «بانجو» است که با ا‌ِعمال تغییرات بسیاری، تبدیل به ساز محلی (بومی) ایالت سند پاکستان شده است. هشتاد درصد جمعیت ایالت سند از اقوام مختلف بلوچی تشکیل شده‌اند. معروف‌ترین نوازنده بانجو در ایالت سند مرحوم لاوار بورجی۱۵ از تبار قوم بلوچی دشتیاری در بلوچستان ایران بود.
ساز محلی بعدی در بلوچستان د‌ُنگی۱۶ است (که نام آن در ایالت سند پاکستان متفاوت است.) دنگی شامل یک جفت فلوت نر و ماده است. بهترین نوازندگان دنگی در بلوچستان که دارای شهرت جهانی هستند از قبیلة سیری۱۷، به نامهای مصری خان و خبیر خان جمالی بودند. بانجو و دنگی با دیگر سازهای بلوچی کاملاً ترکیب و در بلوچستان بومی شده‌اند.
صیانت از سنتهای قومی نظیر سپاک، شبتاگی، لیلو، سوت۱۸، لیکو۱۹، لاکو و غیره که با موسیقی همراهی می‌شوند، این استان دورافتادة ایرانی را برای حفظ نمونه‌های موسیقی اصیل بلوچی یاری رسانده‌اند. علاوه بر این می‌توان در بلوچستان خواننده و نوازندگانی را یافت که خود را صرف موسیقی سنتی نموده‌اند. خوانندگان و نوازندگانی که این هنر را از نیاکان خود سینه به سینه ارث برده‌اند، پهلوانان۲۰ نامیده می‌شوند.
واژة پهلوان ترکیبی از «پهلو»۲۱ و «ون»۲۲ است. «پهلو» از زبان پهلوی مشتق شده و به معنای شجاع و قدرتمند و «ون» به معنای خواننده است. در زبان بلوچی واژة «ونگ»۲۳ نیز به معنای خواندن است. بنابراین پهلوان به معنای کسی است که از خود شجاعت و جوانمردی نشان می‌دهد. در اینجا به‌صورت مجمل به چند مثال از موسیقی بلوچی اصیل اشاره می‌کنیم که در حال حاضر در بلوچستان متداول است. سپاد که به معنای ستایش است، یکسری ملودیهایی هستند که پس از به دنیا آمدن یک نوزاد خوانده می‌شود.
همزمان با اینکه مادر خود را برای شست‌وشوی نوزادش آماده می‌کند این ترانه‌ها به مدت ۱۴ روز خوانده می‌شود. سپاد را فقط زنان به صورت گروهی می‌خوانند و هدف آنان کمک به مادر نوزاد است تا دردها و رنجهای دوران زایمان را به فراموشی بسپارد. در این آوازها آنان غالباً خدا، پیامبر و بزرگان دین را می‌ستایند و برای مادر و نوزادش آرزوی سلامتی و سعادت می‌کنند. وز باد دسته‌ای از آوازهاست به معنای تحسین و ستایش که یک زن یا گروهی از بانوان آنها را می‌خوانند و گروهی دیگر با آواز پاسخ گروه اول را می‌دهد. خواندن این‌گونه ملودیها در خانة نوزاد ۱۴ شب ادامه می‌یابد و خدا و پیامبر را برای اعطای نوزاد به مادر سپاس می‌گویند. شبتاگی از دیگر آداب بلوچستان است. هنگامی‌که نوزادی به دنیا می‌آید، اقوام مادر، همسایگان و دوستان عصرها در خانة آنها گرد هم آمده و شب را آنجا می‌گذرانند و برای سلامتی مادر و کودک دعا می‌کنند. آنها تولد نوزاد را به اقوام شادباش می‌گویند و اشعاری با ت‍ُن ملایم همراه با ابویی (نوعی ساز بادی) و داریه زنگی می‌خوانند. این اشعار و آوازها به‌عنوان شبتاگی شناخته می‌شوند که به معنای «بیدار ماندن در شب» است. اکثر ملودیهای شبتاگی در باب ستایش خدا، پیامبر، اصحاب پیامبر و بزرگان دین است که بدین‌وسیله حضار به پدر و مادر نوزاد شادباش می‌گویند و آرزومند سلامتی و آینده‌ای درخشان برای نوزاد هستند. سپس طی یک مراسم رسمی، در گوش نوزاد اذان می‌گویند که نشان‌دهندة مسلمان بودن نوزاد است.
آوازهای شبتاگی کمکی است به مادر تا زایمان و سختیهای آن را به فراموشی سپرده، روح و روان خود را باز یابد و به بدن خود نیرو بخشد. شبتاگی ممکن است از شش تا چهارده روز و حتی گاهی تا چهل روز ـ بسته به وضعیت مالی خانواده ـ ادامه یابد. لولا آواز دیگری است که در جریان مراسم‌هایی نظیر عروسیها خوانده می‌شود و معنای آن متفاوت است. اما لالو شسقانی۲۴ به‌طور خاص به شش روز اول عمر نوزاد اختصاص می‌یابد. در این آواز خواننده از خداوند متعال، پیامبر و خانوادة مکر‌ّم او تقاضای سعادتمندی می‌نماید. لیلو یا لولی در واقع لالایی است که مادر برای خواباندن بچه می‌خواند. زاییراک غم‌انگیزترین ملودی در میان بلوچهاست که از جدایی، نامهربانی یار و یا از غم ایام شکوه می‌کند. زاییراک یا زاییریک با نوعی ملودی حزن‌انگیز همراهی می‌شود که این موسیقی با قلم۲۵ یا فلوت نواخته می‌شود، گرچه امروزه زاییراک با بانجو نواخته می‌شود. این موسیقی، حزن‌انگیز، یکنواخت و مطو‌ّل است که با طبل (تنبک) نواخته می‌شود و ن‍ُتها با اندکی تفاوت تکرار می‌شود.
زاییراک به شاخه‌های متفاوتی تقسیم می‌شود که از جمله معروف‌ترین آنها می‌توان به اشرفدور۲۶ زاییراک، جانوزامی۲۷ زاییراک و زمرانی۲۸ زاییراک اشاره کرد. زمانی که شما زاییراک گوش می‌دهید گویی در کرانة غم نشسته‌اید و به ن‍ُتهای غم‌انگیز‌ِ تکراری فلوت که با قیچاک همراه است گوش فرا می‌دهید، مانند موجهای دریا که در آغاز خروشان‌اند ولی با نزدیک شدن به ساحل و فرو نشستن توفان، سرانجام در ساحل، آرام می‌گیرند. این موسیقی با آهنگی تند آغاز می‌گردد و به اوج خود می‌رسد و به تدریج آرام می‌شود و به سکوت ختم می‌گردد، پس از یک وقفة کوتاه، فلوتها دوباره با آهنگی تند ضجه می‌زنند و این بخش تکرار و تکرار می‌شود. زاییراک به‌تنهایی یا همراه با آلات موسیقی دیگر، در فراق آشنایان و دوری از زادگاه خوانده می‌شود. زاییراک از واژة ظاهیر۲۹ گرفته شده است که بنا بر لغت‌نامة دهخدا به معنای خاطره، غم و آرزوی دیدار معشوق است.
ظاهیر همچنین به معنای افسرده و غمگین می‌باشد، در زمانهای قدیم زنان در حین انجام کارهای روزانه، زاییراک می‌خواندند مخصوصاً وقتی که برای آرد کردن گندمهایشان کنار آسیاب جمع می‌شدند و در آن اوقات این ملودی را دو گروه زنان به نوبت می‌خواندند.

حسن شادمانی
۱- Oboe
۲- Kettledrum
۳- tambourine
۴- Hijdah - tar
۵- Sepad
۶- Vazbad
۷- Shabtagi
۸- Liloo - Looli
۹- Zayirak
۱۰- Zahir
۱۱- flute
۱۲- Gheichak
۱۳- Banjo
۱۴- Sogdians
۱۵- lavarborji
۱۶- Dongi
۱۷- Siri
۱۸- Sote
۱۹- Liko
۲۰- Pahlevan
۲۱- Pahloo
۲۲- Van
۲۳- Vang
۲۴- laloo Shesghani
۲۵- Qalam
۲۶- Ashrafdor Zayirak
۲۷- Janoozami Zayirak
۲۸- Zamerani Zayirak
۲۹- Zahir

منبع : سورۀ مهر