تلخی‌های صنعت قند ایران

متاسفانه در حال حاضر بسیاری از صنایع داخلی ما تحت تاثیر صادرات كشورهایی مانند چین متضرر- ورشكست و یا رو به ورشكستگی هستند. این معضل گریبانگیر بسیاری از كشورهای دنیا حتی كشورهای پیشرفته اروپایی و آمریكایی نیز شده است كه دولت‌های مربوطه با تمهیداتی مشغول مقابله با این پدیده هستند.
به نظر اقتصاددانان، كشور چین تا سال ۲۰۲۰ میلا‌دی تبدیل به ساختار برتر اقتصادی و یا دست‌كم دومین قدرت اقتصادی جهان خواهد شد. این مطلب را می‌توان به صورت دیگر نیز تفسیر كرد. اگر كشورهای در حال توسعه فكری به حال تولیدات و صنایع داخلی خود نكنند تا سال ۲۰۲۰ میلا‌دی شاهد ورشكستگی و نابودی بسیاری از این صنایع خواهند بود كه این مشكل تبعات زیادی از جمله بیكاری، مشكلا‌ت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... را به همراه خواهد داشت.
صنعت كشاورزی و صنایع غذایی تبدیلی را شاید بتوان یكی از معدود صنایعی نام برد كه كشور چین به علت جمعیت انبوه خود و مشغله فراهم كردن نیاز غذایی داخلی هنوز نتوانسته است در امر صادرات آن توفیقی مانند سایر صنایع كسب نماید. این موضوع خود می‌تواند فرصت مناسبی برای مدیران و سیاستگذاران صنعت كشاورزی و صنایع تبدیلی كشور ما فراهم نماید تا با استفاده از پتانسیل‌های موجود ایران كه شاید در كمتر كشوری جمع این ویژگی‌ها وجود داشته باشد (وجود چهار فصل، تنوع محصولا‌ت كشاورزی، نیروی انسانی جوان و مستعد، وجود منابع مختلف غذایی، موقعیت جغرافیایی مناسب از لحاظ مرزهای آبی و خاكی و...) استفاده و علا‌ج واقعه را قبل از ورود محصولا‌ت غذایی چینی كند و صنعت كشاورزی را با وضع نه‌چندان مطلوب كنونی از دچار شدن به مشكلا‌ت بزرگ‌تر و شاید لا‌ینحل نجات دهند.
مطالعه تاریخی سیاسی- اقتصادی جهان و مناسبت‌های موجود در بازارهای جهانی گویای این موضوع است كه برخوردهای بین‌المللی و تجاوز به وسیله یك قدرت خارجی كه زمانی تهدیدكننده امنیت و رفاه آینده جوامع بشری بودند در آینده نه چندان دور جای خود را به خطراتی چون بی‌ثباتی‌های اقتصادی، بوم‌شناسی و اجتماعی به خصوص پدیده ناامنی غذایی خواهند داد. ناامنی غذایی از جمله عواملی است كه می‌تواند ارزش‌های حیاتی و در نتیجه امنیت ملی یك كشور را به مخاطره بیندازد. امنیت غذایی كه به مفهوم دسترسی به غذای كافی در حال حاضر و آینده است با رشد سریع جمعیت جوامع، موجودیت خود را از دست داده و در بخش‌هایی از كره زمین اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ویژه‌ای پدید آورده است كه نه‌تنها سرنوشت سیاسی- اقتصادی كشورهای نیازمند به وسیله كشورهای صنعتی رقم می‌خورد، بلكه زندگی روزمره آنها به تصمیم‌های كشورهای سلطه‌گر بستگی یافته است و رهایی از این وابستگی و رسیدن به استقلا‌ل ملی و پیشرفت اجتماعی جز با توسعه اقتصادی میسر نیست و محور توسعه اقتصادی توسعه كشاورزی است و توسعه كشاورزی جز با بهره‌گیری از روش‌های علمی و دستاوردهای تكنولوژیك امكان‌پذیر نیست.در حال حاضر ایران از لحاظ صنایع غذایی در رده ۸۲ كشورهای جهان است كه خود نشان‌دهنده عدم استفاده بهینه از پتانسیل‌های كشاورزی ایران است.در این مجال به بررسی وضعیت صنعت قند كه یكی از صنایع مهم و اساسی غذایی است، خواهیم پرداخت.
● تاریخچه صنعت قند در ایران
شواهد تاریخی نشان می‌دهد كه ایرانیان از نخستین اقوامی بودند كه شكر را می‌شناختند و حتی حدود ۳۰۰ سال قبل از میلا‌د مسیح به هنگام حمله اسكندر به ایران این ماده غذایی مورد استفاده بوده است. همچنین سوابقی از كاربرد واژه شكر در زبان پهلوی و نوشتارهای دوره ساسانیان وجود دارد. خوزستان كه در قدیم به شكرستان معروف بوده است از اولین مناطقی بوده كه كشت نیشكر در آنجا رواج داشته است.در سال ۱۲۷۴ هجری شمسی اولین كارخانه تولید قند و شكر از چغندر با همكاری یك شركت بلژیكی در منطقه كهریزك تاسیس گردید ولی متاسفانه به دلیل برخی سوءمدیریت‌ها و كارشكنی‌ها در وارد كردن شكر با قیمت پایین‌تر از قیمت شكر تولید داخلی، این كارخانه پس از ۴ سال فعالیت، تعطیل شد. (مشكلی كه متاسفانه تا به امروز گریبانگیر این صنعت است.)از حدود سال ۱۳۱۱ به تدریج كارخانجات قند در مناطق مختلف ایران تاسیس شدند. در حال حاضر ظرفیت اسمی ۳۲ كارخانه فعال كشور حدود ۳/۶ میلیون تن است كه با توجه به فرسودگی و مستهلك بودن دستگاه‌ها و تجهیزات كارخانه‌ها ظرفیت عملی آن حدود ۵/۵ میلیون تن است.
● میزان تولید چغندرقند و شكر
سطح زیر كشت چغندر در كشور حدود ۱۷۸ هزار هكتار است كه از آن در حدود ۵/۶ میلیون تن چغندر برداشت می‌شود.سالا‌نه حدود یك میلیون و سیصد هزار تن شكر در كشور تولید می‌شود كه براساس برآورد انجام‌شده، میزان مصرف داخلی حدود یك میلیون و نهصد هزار تن است، در نتیجه‌ای برای تكمیل نیاز داخلی، واردات حدود ۳۰۰ تا ۶۰۰ هزار تن شكر كافی است.
● مشكلا‌ت صنعت قند
كارخانه قند از دسته كارخانجاتی است كه به صورت فصلی و پس از برداشت و تحویل‌گیری چغندر در نیمه دوم سال آغاز به كار می‌كند و نیمه اول سال به تعمیر، تجهیز و نگهداری دستگاه‌ها و خطوط تولید اختصاص دارد كه البته به دلیل پیچیدگی و تعدد و تنوع دستگاه‌ها و ایرانی نبودن اكثر خطوط تولید قند در ایران و مشكل واردات لوازم یدكی به دلیل تحریم اقتصادی، مشغله نیمه اول سال كارخانجات تولیدی كمتر از نیمه دوم سال و زمان تولید نخواهد بود.صنعت قند در ایران علا‌وه بر مشكلا‌تی كه به علت پرهزینه بودن سیستم فرآوری و نگهداری تجهیزات كارخانه با آن گریبانگیر است با مشكل عدم مدیریت و هماهنگی بین میزان تولید و مصرف داخلی و واردات نیز دست و پنجه نرم می‌كند كه متاسفانه معمولا‌ در یك چنین رقابتی این تولیدكننده داخلی است كه باید تاوان عدم هماهنگی را با بدترین شرایط ممكن پرداخت كند. این بدین معناست كه تولیدكنندگان علا‌وه بر اینكه باید با محدودیت‌ها و مشكلا‌ت فراوان به مدیریت واحد تولیدی خود بپردازند، در نهایت پس از تولید شكر باید دغدغه فروش‌نرفتن آن و در نتیجه عدم توانایی پرداخت مطالبات افراد تحت قرارداد را هم داشته باشند.
واردات بی‌رویه و بی‌سابقه شكر در یك سال گذشته توسط شركت بازرگانی دولتی و بخش خصوصی كه در نتیجه كاهش تعرفه واردات شكر از رقم ۱۵۰ درصد به رقم ۱۰ درصد اتفاق افتاد، باعث ورود بیش از چندین برابر شكر مورد نیاز كشور شد و نتیجه آن ایجاد بحران و نیمه‌تعطیل شدن كارخانه‌های تولیدكننده در سراسر كشور بود و حدود ۵۰ درصد از محصول تولید داخل به دلیل عدم تامین نقدینگی و عدم خرید توسط شركت بازرگانی دولتی در انبار كارخانه‌های تولیدكنندگان قند و شكر مانده و همچنان در بلا‌تكلیفی است.
برخی از اقتصاددانان، واردات شكر را عاملی برای كنترل قیمت آن و در نظر گرفتن صرفه و صلا‌ح مصرف‌كننده می‌دانند ولی گزارش گمرك ایران از میزان واردات شكر در دو ساله اخیر بسیار قابل تامل است. در سال ۱۳۸۵ در مجموع شكرهای وارداتی ۲ میلیون و ۲۵۳ هزار و ۹۸۷ تن به ارزش ۸۹۹ میلیون و ۹۰۹ هزار دلا‌ر است كه از طریق ۵ كشور امارات عربی متحده، برزیل، انگلیس، سوئیس و آفریقای جنوبی این محصول وارد شده است. میزان واردات از لحاظ وزن در سال ۸۵ حدود ۹/۲۵۰ درصد و از لحاظ ارزی ۸/۴۰۵ درصد نسبت به سال ۸۴ رشد داشته است. كشور امارات در سال ۸۵ بیشترین شكر را به ایران صادر كرده است كه این موضوع نیز جای بررسی دارد چرا كه كشورهایی مانند برزیل، انگلیس، سوئیس و آفریقای جنوبی جزو تولیدكنندگان چغندر قند و نیشكر و صادركنندگان شكر در دنیا محسوب می‌شوند ولی كشوری مانند امارات كشاورزی فعالی ندارد و تنها می‌تواند نقش واسطه را در صادرات شكر به ایران بازی كند و سود احتمالا‌ هنگفتی را نصیب واسطه‌ها كند. آمار و ارقام واردات شكر و میزان خروج ارز از كشور و اثرات آن بر تولیدات داخلی نشان می‌دهد كه واردات به نام صرفه و صلا‌ح تولیدكننده و مصرف‌كننده و به كام واسطه‌ها و دلا‌ل‌ها تمام می‌شود.
بلا‌تكلیفی در فروش شكر تولید داخلی به معنای عدم پرداخت مناسب و به‌موقع مطالبات بسیاری از مشاغل و افراد حقیقی و حقوقی است كه به صورت مستقیم و غیرمستقیم با صنعت چغندرقند و شكر ارتباط دارند كه بسیای از آنها از اقشار زحمت‌كش و كم‌درآمد جامعه هستند و عدم پرداخت به‌موقع مطالباتشان باعث فلج شدن اقتصاد خانواده‌های این افراد و در نتیجه تحت فشار قرار دادن بیشتر تولیدكننده می‌شود. این معضل در صنعت قند ایران پیشینه‌ای تاریخی دارد ولی كی و به چه صورت این مشكل مرتفع می‌شود، سوالی است كه سیاستگذاران این صنعت كه در حال تدوین برنامه ۲۰ ساله صنعت غذا هستند باید جوابی برای آن پیدا كنند.مشكلا‌ت فوق‌الذكر چكیده‌ای از معضلا‌ت عدیده صنعت قند در ایران است. حال تصور كنید كه اگر پای محصولا‌ت غذایی چینی به بازار مصرف ایران باز شود چه بلا‌یی بر سر صنعت غذای نه‌چندان پیشرفته ما خواهد آمد و چنانچه پیش‌بینی اقتصاددانان در خصوص آینده اقتصادی كشور چین تا سال ۲۰۲۰ میلا‌دی صحیح باشد، مسوولا‌ن و سیاستگذاران محترم بخش كشاورزی و صنایع غذایی زمان زیادی را برای رفع مشكلا‌ت این صنعت ندارند و با از دست دادن این زمان عملا‌ فضای مناسبی برای ورود محصولا‌ت غذایی خارجی به ایران فراهم می‌شود. این موردی است كه برنامه ۲۰ ساله صنایع غذایی تكلیف آن را مشخص خواهد كرد.

مرضیه روحانی‌صدر

منبع : روزنامه اعتماد ملی