عروسک ها در نقش فیلسوفان بازی می کنند!

نقدی بر نمایش «اسرارشبانه»به کارگردانی دیترکومل(آلمان)

نمایش «اسرار شبانه» از دو واژه پرمناقشه بشری كه قدمت آن شاید به پیشینه و تاریخ پیدایش انسان در این جهان بازمی‌گردد، سخن می‌گوید. دیتركومل (كارگردان آلمانی) نمایشنامه‌ای را انتخاب كرده است كه هم از عشق می‌گوید و هم از تقدیر. او اگرچه عروسكهای جذاب و دیدنی را وسیله‌ای برای ایجاد صحنه‌های نمایشی و روایت متن به سبكی اكسپرسیونیستی برگزیده است، اما در سبكها و ایده‌های تنگ و ایسمهای محدودیت‌زا، خود را گرفتار نكرده است و از شوخیهای كلامی و تصویری فراوانی در نمایش استفاده كرده است. او همچنین از عروسك‌گردانها انتظاری فراتر از یك عروسك‌گردان بروز داده است و منصفانه اگر قضاوت كنیم، آنها نیز در نقش بازیگر‌ ـ عروسك‌گردان به‌خوبی ظاهر شده‌اند. عروسك‌گردان صحنه هم نوازنده و خواننده است و هم بازیگر. جالب آنكه آن‌چنان عروسك‌گردانها، عروسكها را از سكون به حركت درمی‌آورند كه گویی آنان از قبل جان داشته‌اند و بنا به ضرورت و جبر زمانه سكون و سكوت برگزیده‌اند. عروسك‌گردانها علاوه بر آنكه عروسكها را با چیرگی و مهارت فوق‌العاده حركت می‌دهند به جای آنها نیز سخن می‌گویند. این عروسكها، گاهی با خود، گاهی با یكدیگر و گاهی با گردانندگان خود سخن می‌گویند. ایجاد چنین فضا و دنیای مجازی و باورپذیری این دنیا برای تماشاگر از مهم‌ترین نكات قابل تأم‍ّل نمایش است. این دنیا اگرچه به ظاهر كوچك و محدود خلق می‌شود اما مفاهیم و موجودات مستتر و پراكنده در آن، خود از دنیای بزرگ‌تری سخن می‌گویند و حكایتها و نكته‌ها در پس آن نهفته است. تأویلها و تعابیر گوناگونی از روش و شیوهٔ اجرایی كارگردان را می‌توان ارائه داد. به هر حال نمی‌توان نادیده گرفت كه «كومل» و گروهش از سرزمین فلاسفه بزرگ می‌آیند و این قصهٔ به ظاهر ساده و قابل فهم همگان را بی‌دلیل عروسكان بر صحنه، بازی نمی‌كنند. اگرچه نمایشهای عروسكی از فانتزی و رؤیا بسیار بهره می‌برند‌ ـ و این نمایش نیز از چنین تمهیدی استفاده كرده است‌ ـ اما شیوهٔ اجرای این نمایش پرسشهای مهمی در ذهن تماشاگر ایجاد می‌كند. تماشاگر دقیق و فهیم از خود می‌پرسد كه آیا به راستی دنیای عروسكها، دنیایی غیر واقعی و مجازی است؟ آیا انسانها نمی‌توانند ویژگیهای این دنیای صمیمی و شاد را برای خود برگزینند؟ آیا مخالفت عروسكها با عروسك‌گردانها در برخی موارد، انتقادی كنایه‌آمیز و هشدار‌دهنده نسبت به انسانهای منفعل در این جهان نیست؟ آیا نمی‌توان دنیای عروسكها را جایگزین دنیای عروسك‌گردانها كرد؟ آیا با قطع و یقین می‌توان گفت كه دنیای عروسكها، دنیای فانتزی، رؤیا و خیال است و در واقعیت امر، وجود خارجی ندارد؟ و...
این نگاه انتقادی از شیوهٔ اجرایی و تحلیل درست كارگردان به تماشاگر منتقل می‌شود. از سوی دیگر، شاید انتخاب تكنیك نمایش عروسكی، می‌خواهد این ایده را مطرح كند كه دنیای عروسكها‌ ـ بخوانید دنیای كودكان‌ ـ دنیای زیباتر و قابل تأمل‌تری است. دنیایی كه فعال یا غیر فعال بودن موجودات‌اش، قهر و آشتیهایش، شادیها و غمهایش و به طور كلی وجود یا عدم وجود چیزی از عشق نشئت می‌گیرد. «پرومینا» (نانوا) برای عشق به ك‍ُلمبینا كار می‌كند و وقتی او را از دست می‌دهد، شادی و توانایی از وجودش رخت برمی‌بندد و غم و فترت وجودش را پر می‌كند. اما دنیای كودكان و یا دنیای عروسكها دنیای جزمی وغیر قابل انعطافی نیست. پرومینا پس از مدتی كوتاه به كلمبینا می‌رسد و شادی و عشق دوباره به دنیای او بازمی‌گردد. به عبارتی رسیدن پرومینا و كلمبینا به یكدیگر و آغاز زندگی و حیاتی پر از شادی تأكیدی است بر این موضوع كه عشق واقعی، شادی و جاودانگی با خود می‌آورد. بنابراین این نمایش می‌تواند مانیفستی سیاسی در دنیای امروز تلقی شود. مانیفستی كه مناسبات و رفتارهای بشری را زیر سؤال می‌برد. نسبت به جایگزینی نفرت و جنگ در برابر عشق و دوستی هشدار می‌دهد و شاید به كنایه بیان می‌كند كه عروسكها ـ به‌ ظاهر بی‌جان‌ ـ بهتر از ما انسانها می‌اندیشند و عمل می‌كنند. نكتهٔ دیگری كه درباره این نمایش جذاب و موزیكال باید گفت این است كه تعامل و تقابل پیچیده میان عروسك‌گردانها با یكدیگر (انسان با انسان)، عروسك‌گردانها و عروسكها (انسان با عروسك) و عروسكها با یكدیگر سبب‌ساز پیدایش نگاهی تازه برای تماشاگر می‌شود. آن‌قدر این تعاملها زیبا و قابل باور صورت می‌گیرد كه در بسیاری از صحنه‌های نمایش دیگر نمی‌توان میان عروسك و عروسك‌گردان تفاوتی قائل شد. به عبارتی تماشاگر آرام آرام صورت نمایش را فراموش می‌كند و به سیرت نمایش می‌نگرد. دیگر تماشاگر احساس نمی‌كند دنیای این نمایش دنیایی فانتزی است. گاهی این خط و مرزهای دنیای واقعی و فانتزی شكسته می‌شود و تماشاگر درمی‌ماند كه به راستی كدام دنیا، دنیای واقعی است كدام موقعیت، فانتزی و رؤیاست. (به یاد آورید صحنه‌ای را كه پرومینا، سیگار عروسك‌گردان خود را از روی لبش برمی‌دارد و به داخل تنور می‌اندازد!)
البته تماشاگر تلاش زیادی هم به خرج نمی‌دهد تا تفكیكی میان فانتزی و دنیای واقعی صورت دهد. او دوست دارد گاهی اوقات دنیای فانتزی را همان دنیای واقعی تصور كند و بر عملكرد و اندیشه و رفتار انسان در دنیای واقعی انتقاد كند و مقابل آن علامت سؤالی بزرگ قرار دهد. اگرچه می‌توان در مورد این نمایش بیشتر گفت و نوشت و موضوعهایی چون نماداندیشی در نمایش، عشق شرقی، عشق غربی، متن و فرامتن و... را نیز مورد بررسی قرار داد.
اما این نوشتار را با این سخن به پایان می‌بریم و آن اینكه كومل البته ایده‌ها و مفاهیم زیبایی را در نمایش اسرار شبانه مطرح كرده است اما آنچه قابل تحسین است آن است كه او و گروهش پیش و بیش از هر چیز به اجرایی جذاب و سرگرم‌كننده اندیشیده‌اند و در این میان پیامهای خود را به‌خوبی انتقال داده‌اند. به عبارتی آنها به چگونه گفتن بیشتر توجه كرده‌اند و در این میان در انتقال پیام خود به تماشاگر نیز به‌طور شگرفی توفیق یافته‌اند.

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر