انتقال مدارک: راه‌حلی جهانی برای یک مسئله جهانی

كتابدار ما هر كسی است كه اطلاعات را در اسرع وقت در اختیار درخواست كننده قرار دهد. تعداد انگشت شماری از كتابداران امروزی به این درجه از تبحر رسیده اند. مسئله ای كه همه جا به چشم می‌خورد این است كه منابع موجود در هر كتابخانه ای جوابگوی نیاز متقاضیان نیست. نظر به افزایش تعداد انتشارات كتب و مجلات و با توجه به افزایش قیمتها در مقایسه با درآمدها، مراجعه به كتابخانه ها افزایش یافته و در نتیجه كتابداران برای پاسخگویی به نیاز متقاضیان، مجبورند با از خود گذشتگی بیشتری سعی نمایند. و این مسئله در تمام كتابخانه های سراسر دنیا مشاهده می شود. فقر اطلاعات یك موضوع نسبی است و نسبت آن همیشه هم با محدودیت های اقتصادی هماهنگ نیست. حتی كشورهایی كه زیربنای اقتصادی قوی دارند ممكن است با فقر اطلاعاتی بویژه در مناطق روستایی مواجه باشند.
اگرچه درجه فقر اطلاعاتی در بین كشورها با نوساناتی توام است؛ اما دسترسی به اطلاعات در حال افزایش، با قیمتی كه امكان پرداخت آن توسط متقاضیان وجود داشته باشند، به عنوان یك مسئله بین المللی مطرح می باشد.
در بسیاری از كشورها همكاری بین كتابخانه ای، توسط سیاستمداران و كتابداران، البته بعنوان یك مرهم و نه به عنوان یك چاره اساسی، صورت می پذیرد. وقتی كه ما به یك مراجعه كننده توضیح می‌دهیم كه، مدرك موردنظر او در كتابخانه وجود ندارد، بلافاصله می پرسد كه آیا كتابخانه دیگری را می‌شناسید كه مدرك موردنظر را داشته باشد؟ آیا شما می توانید هر چه سریع تر آن را برای من تهیه نمایید؟ این مقاله، نحوه برخورد ما با این مسئله و چگونگی انتقال اطلاعات بوسیله دستگاههای الكترونیكی، از یك كتابخانه به كتابخانه دیگر در سراسر جهان را مطرح می كند.جهان از نظر جغرافیایی بسیار بزرگ؛ اما از دیدگاه الكترونیك بسیار كوچك است:هرچند تخیّلات من ممكن است كاملاً غیرواقعی جلوه نماید؛ اما اجازه می خواهم اعتراف كنم كه هدف ایجاد شبكه الكترونیكی جهانی برای انتقال اطلاعات، بسیار با ارزش است.
در زندگی باید هدفی داشته باشیم، هر چند كه این هدف بسیار دور از دسترس و یا حتی دسترسی به آن غیرممكن باشد. كوشش در راه رسیدن به چنین هدفی برای كسانی كه در این راه قدم می گذارند بسیار مفید خواهد بود. اقدام در جهت ایجاد شبكه خدمات جهانی تحویل الكترونیكی مدرك، می تواند كتابداران بسیاری از كشورهای را بهم نزدیك و هدف جدید مشتركی را به وجود آورد، با وجود اینكه ایجاد چنین شبكه ای در حال حاضر امكان پذیر نیست؛ ولی پیشرفتهای تكنیكی در این زمینه با چنان سرعتی به پیش می رود كه اگر روز به روز یا هفته به هفته آنرا احساس نكنیم، این پیشرفتها سال به سال كاملاً قابل درك اند. كافی است شبكه‌های الكترونیكی فعلی را با سه چهار سال پیش مقایسه نماییم تا متوجه پیشرفت تكنولوژی شبكه ها شویم. به همان سادگی كه می توان با كتابخانه های دیگر در شهر ارتباط برقرار كنیم، هم اكنون بوسیله پست الكترونیكی نیز، این امكان در اختیار كتابدار قرار گرفته كه با كتابخانه های متعددی در كشورهای گوناگون در تماس باشیم.
در حال حاضر، برقراری ارتباط بوسیله پست الكتریكی با بسیاری از كتابخانه‌ها در كشورهای مختلف، به مراقبت آسانتر از برقراری ارتباط با تلفن است. از نظر جغرافیائی جهان بسیار وسیع، اما از دیدگاه الكترونیك دنیا بسیار كوچك است. مقالاتی كه حداقل یك هفته زمان نیاز دارد تا از نقطه ای در آن طرف كره زمین بدست ما برسد، بوسیله پست الكترونیكی حداكثر ظرف چند دقیقه قابل دستیابی است. شبكه ها می توانند به عنوان كلید انقلاب بین‌المللی در زمینه خدمات كتابداری محسوب گردند. از میان برداشتن عوامل تاخیر زمانی و بعد مسافت، یا به زبان ساده تر برطرف كردن كندی انتقال اطلاعات، كه خود موجب ایجاد محدودیتهایی می گردید، امروزه باعث بروز مشكلاتی شده است.تا اینجا صحبت در مورد ایدهء پست الكترونیكی بوده و در ادامه مقاله، به بررسی مسائلی كه در راه تحقیق این ایده با آنها مواجه هستیم می پردازیم.ارتباط با كتابخانه های برخی از كشور ها و یا ارتباط كتابخانه های درون برخی از كشورها از طریق شبكه، هنوز به وجود نیامده است.
و این در مقابل ایده انتقال اطلاعات از طریق شبكه بین المللی، سد و مانع بزرگی است كه می‌بایستی از میان برداشته شود. كتابدارها موظف‌اند در حد امكان، نیروی خود را در این راه، اگر تاكنون بكار نگرفته‌اند، بكار گیرند تا از طریق شبكه با سایر كتابخانه ها مرتبط گردند. دهكده جهانی تحقیق نخواهد یافت، مگر اینكه هر یك از افراد این دهكده بتواند از طریق شبكه الكترونیكی با همسایه خود ارتباط برقرار نماید. در هر كشور، كتابخانه ها مراكز طبیعی دستیابی به اطلاعات اند. پس بنابراین باید محل اتصال به شبكه جهانی نیز، كتابخانه ها باشند. حتی اگر منابع موجود، ایجاب می كند كه فقط یك كتابخانه در هر كشور به شبكه بین المللی مرتبط گردد، این مهم باید به عنوان پایه گذاری یك انقلاب بین المللی انجام شود. هرچند باید كارهای بسیاری انجام گیرد؛ اما حداقل قدمهای اولیه به این طریق برداشته شده است، و به قول ضرب المثل انگلیسی، درخت بلوط از یك دانه روییده می شود.
مسائل پیچیده اقتصادی در بسیاری ممالك، باعث كندی اتصال به شبكه بین المللی خواهد شد، ولی به هر جهت، برای اینكه امید ایجاد دهكده جهانی و مزایای آن پابرجا باشد، اتصال تك تك كتابخانه ها به شبكه، بسیار گرانبهاست. احتمالاً كتابدارها، بر تصمیم سیاستمداران كشور خود برای ایجاد شبكه، تاثیر چندانی ندارند؛ اما آنهایی هم كه قادر به اعمال نفوذ هستند، معمولاً در این فكرند كه چگونه می توانند جوابگوی هزینه‌های بسیار بالای ایجاد چنین شبكه ای باشند.كتابدارها آمادگی ارائه خدمات انتقال اطلاعات بوسیله پست الكترونیكی را دارا هستند – هرچند سرمایه گذاری اولیه جهت ایجاد شبكه در مقایسه با درآمد كتابخانه ها از این طریق بسیار ناچیز باشد. بر فرض اینكه چنین شبكه بین‌المللی‌ای ایجاد گردد، به ‌وسیله آن چه كارهائی می‌توان انجام داد؟ آیا می‌توان توسط این شبكه، پیغامی به كتابخانه‌ای فرستاد؟ و گفت "خواهش می‌كنم یك كپی از این مقاله، كه مورد نیاز یكی از استفاده كنندگان من است، ارسال نمایید؟ امروزه این كار، قابل امتحان كردن است؛ اما شانس موفقیت در آن زیاد نیست.
یكی از نادر راه های موفقیت در این زمینه، درخواست نمودن از یكی از مراكز بین‌المللی ارائه مدارك توسط شبكه الكترونیكی (مانند مركز ارائه مدارك كتابخانه بریتانیا B*LDSC) است. مراكز جدید انتقال مدارك، كه در سالهای اخیر در حال شكل گیری هستند، مانند آژانسی آماده ارائه خدمات انتقال اطلاعات اند كه بزودی فعالیت خود را آغاز نموده و قادر خواهند بود درخواستها را از طریق شبكه الكترونیكی دریافت كرده و كپی مدارك مورد نیاز را توسط شبكه بین المللی برای استفاده كننده ارسال نمایند. با وجود اینكه این شبكه ها در حال حاضر صددرصد فعال نیستند؛ اما ارسال مدارك از طریق شبكه مشكلی در بر ندارد، و تعداد كثیری از این مراكز، بزودی به صورت عمومی و خصوصی، بسیاری از درخواستهای استفاده كنندگان را پاسخگو خواهند بود. در ضمن، من كاملاً مطمئن هستم كه متقاضیان بیشماری، آمادگی استفاده از خدمات از طریق شبكه بین المللی را دارا هستند.
برقراری ارتباط با شبكه بین المللی، باعث خواهد شد تا كسانی كه به اطلاعات منتشر شده نیاز دارند، از امكانات شبكه استفاده نموده و كپی مقاله مورد نظر و یا فصلی از یك كتاب را از طریق شبكه و در زمانی بسیار كوتاه تر از مدت زمانی كه در حال حاضر توسط پست جهت خرید كتاب یا امانت گرفتن مدارك از كتابخانه های گوناگون صرف می شود، دریافت نمایند.استفاده كنندگانی كه در حال حاضر با شبكه ارتباط برقرار نموده اند، مكرراً تقاضاهای خود را افزایش داده و به منظور دریافت هر چه سریع تر اطلاعات موردنیاز خود، انتظارات بیشتری را عنوان می نمایند و یا با نادیده گرفتن كتابخانه ها و برقراری ارتباط مستقیم با تهیه كنندگان، به مدارك مورد نیاز خود دسترسی پیدا می كنند. تقاضاها برای دریافت اطلاعات از طریق شبكه موجود است و تهیه كنندگان نیز، آماده ارائه خدمات هستند؛ اما مسئله، چگونگی روش پرداخت حق الزحمه تهیه كنندگان توسط استفاده كنندگان است.
معمولاً اقتصاد یك سرویس، تعیین كننده موفقیت و یا عدم موفقیت آن سرویس است:با وجود اینكه من هیچگونه نظری در مورد مسائل تكنیكی و مدیریتی انتقال بین المللی اطلاعات ندارم؛ اما معمولاً عامل مهم تعیین كننده موفقیت یا عدم موفقیت یك سرویس، به وضعیت مالی آن بستگی مستقیم دارد. وضعیت مالی سرویسهای انتقال بین المللی اطلاعات، به دو عامل وابسته است: قیمت درخواستی تهیه كننده؛ و نحوه پرداخت آن توسط متقاضیان. نحوه قیمت گذاری خود به چندین عامل بستگی دارد كه بعضی تحت كنترل تهیه كننده، و برخی خارج از كنترل تهیه كنندگان است. عوامل تحت كنترل تهیه كننده، می‌توانند فقط قیمت تمام شده كالا باشد، یا قسمتی از سربار نیز از متقاضی اخذ گردد، و یا تهیه كننده انتظار سودی هم داشته باشد. كلیه موسسات آموزشی در كشورهای پیشرفته، توسط حكومتها تحت فشار قرار گرفته اند تا مخارج سرویسهای ارائه شده را از متقاضیان دریافت نمایند. این مطلب، باعث می‌شود كه كتابخانه‌ها نیز، در ازای خدماتشان از كشورهای دیگر درخواست دستمزد نمایند. برای اینكه اینگونه سرویسها همراه با سوبسید ارائه شوند، می بایستی توسط سیاستمداران تصمیمات لازم اتخاذ گردد.كمكهای مالی ای كه دولت در اختیار هر كتابخانه قرار می دهد، به عنوان قسمتی از بودجه كمكی به حساب می آید. حتی انتقال مقدار زیادی اطلاعات توسط شبكه، مقدار ناچیزی از كمكهای بین‌المللی را دربرمی‌گیرد. مسوءولان تنظیم بودجه باید توجه داشته باشند، هزینه ای كه بابت انتقال اطلاعات مصرف می شود، در واقع در دراز مدت باعث بهبود اقتصاد كشور خواهد گردید. اگر كتابخانه ای برای انتقال اطلاعات، مبلغی را جهت پوشش قسمتی از مخارج خود درخواست نماید، نباید تصور شود كه این مبلغ به عنوان سود دریافت گردیده است. ضمناً باید توجه مسوءولان را به اختلاف فی‌مابین شبكه كتابخانه ها كه كار انتقال اطلاعات را انجام می دهند، و بابت سرویس خود فقط مخارج متحمل شده را از درخواست كنندگان دریافت می نمایند، و شبكه ای كه توسط ناشران یا آژانسهای خصوصی برای سرویس فوق سودی نیز دریافت می نمایند جلب نمود.عواملی در قیمت گذاری وجود دارد كه خارج از كنترل تهیه كنندگان است. یكی از عواملی كه اهمیت آن مرتباً افزایش می یابد، حق تالیف است.
من شدیداً برای تثبیت قیمت تكثیر مدارك توسط مراكز قانونگذاری اقدام نموده ام. شبكه انتقال اطلاعاتی Research Technical group Ariel می تواند مانند Group ۴ Fax كه طبق قانون جهت حق تالیف مبلغ منصفانه ای دریافت می نمایند – كه البته همین سیستم هم با مسائلی مواجه است – عمل نماید. بنابراین اگر از شبكه كامپیوتری استفاده شود، این مسائل به قوت خود باقی خواهد ماند. پس بنابراین سیستم كامپیوتری، نمی تواند باعث كنترل حق تالیف باشد. اكثر ناشران منطقی كه با آنها مذاكره نموده ام، با كپی گرفتن از یك مطلب خاص و در اختیار افراد مختلف قراردادن آن مخالفتی ندارند. هیچ دلیلی هم وجود ندارد كه نشان دهنده فروش كمتر به خاطر كپی كردن یك مقاله خاص باشد.
عملی كه باید مشتركاً توسط كتابداران و ناشران انجام گیرد، این است كه روشی اتخاذ نمایند كه قانون انتقال اطلاعات، باعث به مخاطره افتادن حق نشر نگردد. یعنی اگر مقاله ای از یك مجله توسط كتابخانه خاصی در یك كشور دریافت می شود و توسط شبكه امكان استفاده كلیّه مشتركان شبكه به وجود می آید، حق ناشر محفوظ بماندمی توان به سادگی نظریات سیاستمداران را درك كرد كه معتقدند كلیه كتابخانه های كشور، می توانند خرید تمام مجلاتی را كه آبونه شده اند قطع كنند و فقط به یك نسخه از طریق شبكه متكی گردند و سایر كتابخانه ها از طریق مركز اصلی به صورت شبكه كپی دریافت نمایند. البته كتابداران، می بایستی در مقابل این روش مقاومت كرده و نگذارند سیستم تحقیقاتی ای كه خود جزئی از آن محسوب می شوند، روبه ضعف گذارد. همچنین سازمانهای انتشاراتی، باید توجه داشته باشند كه اگر سیاست محدود كردن كپی از طریق شبكه به اجرا گذاشته شود، بهمان نسبت كه برای كتابداران مضر می باشد برای آنها نیز خطرآفرین است.
اگر در قوانین انتقال اطلاعات از طریق شبكه (به صورت مجانی یا حق الزحمه بعلاوه سود) اشتباهی رخ دهد، باعث ضعیف شدن روش تحقیقات با استفاده از امكانات شبكه خواهد شد. سازمانهای انتشاراتی، مانند كتابداران، آگاه هستند كه عامل اصلی رابطه خوانندگان و نویسندگان، كتاب است. بنابراین می بایستی در عصر الكترونیك، به منظور طرح روشی كه باعث عدم سوءاستفاده می شود، توافقنامه خاصی بوجود آورد كه البته بسیار پیچیده است و تا بحال طرحی در این زمینه، پیاده نشده است. در هر صورت برای اینكه با درخواستهای حجیم كپی مدرك مواجه نشویم، می بایستی، حداقل مبلغ بسیار ناچیزی بدون سود برای انتقال اطلاعات از طریق شبكه منظور گردد. البته این روش، برای اكثر كتابخانه ها در بسیاری از كشورها ایجاد دردسرهای زیادی خواهد كرد؛ اما در صورتی كه انتقال اطلاعات به صورت شبكه در سراسر جهان مورد استفاده قرار گیرد، موضوع فرق خواهد كرد.
قسمتی از مسئله نحوه پرداخت، به روش پرداخت بستگی دارد؛ زیرا با توجه به ارزهای مختلف و تغییر نسبی ارزش ارزها، در مقایسه با یكدیگر، اشكالاتی بروز می كند. "گراهام كورنیش" عضو مركز توزیع مدارك كتابخانه انگلستان در این زمینه بررسیهای انجام داده و نتیجه را به عنوان یك طرح، كه توسط دایره ایفلا (اداره وام بین المللی) تایید گردیده، در اختیار یونسكو قرار داده است. گراهام كورنیش و "مارگارت بارویك" در یك تجزیه ‌و تحلیل، كه نكات مثبت و منفی روش پرداخت هزینه انتقال بین‌المللی اطلاعات را دربرمی‌گیرد، به این نتیجه رسیده اند كه هیچك از روشهای موجود، صددرصد جوابگو نیست و كلیّه روشها با مشكلاتی مواجه هستند؛ اما بطور نسبی استفاده از امكانات ایفلا در روشهای مختلف برای كتابخانه ها موثر است. نهایتاً برای موفقیت، هر روشی كه اتخاذ گردد، باید از یك سیستم مالی جامع برخوردار باشد و در ضمن مورد تایید جامعه كتابخانه های بین المللی نیز باشد. بدون شك، توزیع كنندگان اطلاعات در بازار آزاد، بازار انتقال اطلاعات به صورت شبكه را نیز، تحت كنترل خود در خواهند آورد مگر اینكه كتابداران روشی هماهنگ با هم را برگزینند.
● انتقال اطلاعات: یك راه حل بین المللی برای یك مسئله بین المللی
كمیته بین المللی چگونه می تواند برای خدمات خود برنامه ریزی نماید؟ فرض كنیم مسائلی كه تا به حال در این مقاله مطرح شده‌اند، قابل‌حل باشند و كتابخانه‌های گوناگون در سراسر گیتی، امكان درخواست اطلاعات را از كتابخانه های دیگر كشورها، بدون اینكه اشكالی از نظر تكنیكی یا مالی به وجود آید، داشته باشند. حال باید روشی اتخاذ گردد تا كمیته بین‌المللی بتواند براساس آن، نحوه ارائه خدمات خود را پایه‌ریزی نماید. فرض بر این است كه، یك كتابخانه در نقطه ای از جهان، مدارك موردنیاز خود را از كتابخانه دیگری، كه از نظر جغرافیایی در نزدیك ترین فاصله قرار داد، درخواست نماید. آیا تمام درخواستها، می بایستی از طریق كتابخانه ملی انجام گیرد؟ قانون تا چه حد می تواند فشار درخواستها را بر عهده بازار قرار دهد، نقش بازار آزاد و تهیه كنندگان مدارك خصوصی چه خواهد بود؟ البته خیلی زود است كه به اینگونه سئوالات پاسخ مناسب داد؛ اما شاید موقع آن رسیده باشد كه در این زمینه، راه حلها را در نظر گرفت. به مرور كه روش انتقال اطلاعات بوسیله شبكه به صورت یك واقعیت درمی آید، مسلماً انفجار تقاضاها، حداقل بین كتابخانه های هر كشور – اگر نه بین كتابخانه های دنیا، به وجود خواهد آمد. بنابراین باید، در فكر روشی باشیم كه بتوانیم جوابگوی اینهمه تقاضا باشیم.
این خطر برای كتابخانه هایی كه از منابع بیشتری برخوردار هستند، بحدی خواهد بود كه، امكان دارد در زیر بار تقاضاها غرق شوند. البته تهیه كنندگان مدارك معتبر جهانی، مانند "كارل" (Carl) و مركز توزیع كتابخانه انگلیس، در صورتی كه تجهیزات خود را افزایش دهند، قادر خواهند بود كه فروش خود را در راستای پاسخگویی به نیازها بالا ببرند. ضمناً گروههای خصوصی بیشتری نیز، آماده سرمایه گذاری در زمینه شبكه انتقال بین المللی خواهند شد. آیا گسترش تقاضاها را بازار می تواند با پراكنده نمودن تقاضاها پاسخگو باشد؟ با توجه به مقاله ای كه در زمینه انتقال اطلاعات از طریق شبكه، توسط متخصصان ارائه شده، واضح است كه به راه حلهای محلی توجه زیادی معطوف گردیده است. مثلاً آقای "جی ان اوتیك" از مركز تكثیر مدارك در شرق امریكا معتقد است كه، كپی كردن مدارك برای گسترش اطلاعات در شرق افریقا، راه بسیار مناسبی است. البته ایشان به مسئله كمبود تجهیزات و روش پرداختها كاملاً واقف بوده و متوجه هستند كه عدم وجود كمیته نظارت محلی، بر همكاریها اثر نامطلوبی خواهد گذاشت.
آقای "محمد.م.امان" برای تشریح انتقال اطلاعات و امانت دادن مدارك، بین كتابخانه های عربی خاطرنشان می كند كه، وجود و یا در اختیار نبودن تجهیزات و تكنیكها نمی تواند در این راستا مهمترین مسئله باشد. ایشان مسئله را به این شكل عنوان می كنند كه، مسئله عدم یا كمبود تجهیزات نیست؛ بلكه وجود نداشتن روش و پروتكل صحیحی است كه مشخص كند موجودی هر كتابخانه چیست آیا صاحب آن كتاب یا مدرك تمایل دارد كه سند و یا كپی آنرا در اختیار كتابخانه دیگری در یك كشور عربی قرار دهد. "ماریس لین" با شك و تردید به اقتصادی بودن انتقال اطلاعات به صورت الكترونیكی نگاه می‌كند، و در مقاله ای در زمینه انتقال اطلاعات در كشورهای در حال توسعه، اظهار می دارد: "با توجه به عدم همكاری نمی توان خوشبین بود". من در مورد همكاریهای محلی از ایشان خوشبین تر هستم؛ اما با نامبرده هم عقیده ام كه نمی توان همكاریهای محلی را با سرویسهای كتابخانه ملی جایگزین نمود.
همكاری بین كتابخانه های ضعیف، بی گمان همكاری ضعیفی خواهد بود. همكاری خوب، مستلزم كتابخانه خوب هم هست. در هر شبكه محلی، مسلماً كتابخانه هایی یافت می شوند كه از سایر كتابخانه ها قوی تر هستند؛ اما همكاری محلی زمان امكان پذیر است كه، هسته ای از كتابخانه های قوی برای جلوگیری نیازها تشكیل گردد. وضعیت مطلوب زمانی به وجود خواهد آمد كه به پنجاه درصد تقاضاها به صورت محلی سرویس داده شود و چهل درصد بعدی تقاضاها در شبكه ملی جواب داده شود. باین ترتیب ده درصد تقاضاها باقی خواهد ماند كه می بایستی بوسیله شبكه كشورها به آنها رسیدگی گردد. عكس این حالت، نمی تواند وضعیت مطلوبی باشد و اگر فقط ده درصد تقاضاها به صورت شبكه در داخل كشور سرویس داده شود و بقیه به عهده شبكه بین المللی گذاشته شود، آن وقت است كه فشارها خود را نشان خواهند داد.با توجه به نوشته های اخیر در زمینه انتشارات و انتقال اطلاعات، نكته ای كه به وضوح قابل مشاهده است آن است كه، در این راستا مسئله اصلی مشكل تكنیكی نیست؛ بلكه مسئله سازمانی یا سیاسی می‌باشد. تكنولوژی انتقال اطلاعات در بسیاری از كشورها موجود است – البته احتمال دارد در تعداد انگشت شماری از كتابخانه های یك كشور این تكنولوژی در اختیار باشد و نه در كلیه كتابخانه های آن كشور. تهیه تجهیزات موردنیاز، و یا برقراری ارتباط شبكه ای در بعضی كشورها مشكل آفرین است كه البته به مرور این مسائل قبال حل است؛ اما برعكس، مسئله سازمانی و سیاسی، حتی اگر بهترین امكانات تكنیكی در اختیار باشد، به مرور زمان حل نخواهد شد، مگر اینكه كشورها با هم همكاری داشته باشند. انجمن كتابخانه های محلی به وجود نخواهد آمد، مگر اینكه كلیه كتابخانه ها را برای این امر هماهنگ كنند. امیدی به اتحاذ روشی برای پرداخت هزینه های انتقال اطلاعات موجود نیست، مگر اینكه كتابداران با ارائه پیشنهادات خود مسوءولان سیاسی كشورشان را متقاعد نمایند.برای هر كشوری انتقال اطلاعات الكترونیكی، باید قسمتی از طرح جامع اخذ اطلاعات بین المللی باشد و كتابداران نیز، می بایست بر اجرای این طرح تاكید نمایند.به منظور دسترسی به اهداف طرح فوق الذكر، در بعضی كشورها ایجاد كتابخانه مركزی، با امكانات گسترده كتاب و مجلات، به نحوی كه بتواند منابع خود را به صورت امانت، كپی و یا انتقال الكترونیكی در اختیار سایر كتابخانه‌های كشور قرار دهد- الزامی است. برای سایر كشورها، ایجاد شبكه ای از چند كتابخانه معتبر كه از استاندارد شناخته شده خاصی پیروی نمایند، بیش از ایجاد یك كتابخانه مركزی موثر خواهد بود.راه حل دیگر، اتكا به كتابخانه های معتبر خارجی خاص و یا یكی از مراكز عمده تهیه و توزیع اطلاعات است.
انتقال اطلاعات، هرچند از طریق تجهیزات الكترونیكی یا شبكه و با استفاده از تمام راه حلهای فوق موثر است؛ اما اهمیت واقعی این مسئله تا زمانی كه انتقال اطلاعات به صورت یك شبكه ملی مطرح نگردید، قابل لمس نخواهد بود.به نظر نویسنده، آینده استفاده از تجهیزات الكترونیكی برای انتقال اطلاعات در بازار، به نوعی خواهد بود كه برای كلیه گروههایی كه در زمینه ارائه اطلاعات فعال اند، اعم از مراكز بین المللی تهیه و توزیع مدارك، ناشران، آژانسهای تهیه مجلات و همچنین كتابخانه های خصوصی، امكان فعالیت فراهم خواهد بود – مشروط بر اینكه آنان خدمات قابل قبولی را با قیمتهای مناسب ارائه دهند.نویسنده اظهار می دارد، علاقه شخصی من ایجاد و توسعه سیستمهای الكترونیكی انتقال اطلاعات بین كتابخانه ها می باشد و در حال حاضر اینجانب به عنوان هماهنگ كننده سیستم اطلاعات بین كتابخانه ای دانشگاههای انگلستان فعال می باشم. پیروی از چنین سیستمی برای كتابخانه هایی كه دارای امكانات مناسبی هستند، ولی به برآوردن كلیه نیازهای متقاضیان خود قادر نیستند، بسیار سودمند است.این سیستم می تواند به صورت بین المللی فعال باشد. در واقع، چنین سرویسی در حال حاضر به صورت منطقه ای در بعضی از استانهای شمال انگلستان فعالیت می نماید. سیستم مستقر در استانهای شمالی انگلستان ، برای نشان دادن یك سیستم انتقال اطلاعات بین المللی، دارای چندین مزیّت بارز است.
اولاً در این سیستم، یك تشكیلات منظم وجود دارد كه با استفاده از آن، انتقال اطلاعات هماهنگ می‌گردد. البته سازمان (ایفلا) تنها تشكیلاتی است كه امكان هماهنگ كردن انتقال اطلاعات در یك سیستم واقعی بین المللی را داراست. ثانیاً در این سیستم، لیستی از مجلات موجود در كتابخانه ها آماده شده كه در صورت نیاز، میتوان سریعاً به مورد درخواست دسترسی یافت. این بخش از كار در سیستم جهانی، باعث به وجود آمدن مسئله بسیار پیچیده ای خواهد شد.
ثالثاً با وجود اینكه در سیستم دانشگاهی استانهای شمالی انگلستان، گروهی فقط امانت دهنده و گروهی دیگر فقط امانت گیرنده اند؛ اما اجتماع كتابخانه های مزبور، بدلیل همبستگی زیاد، قادر به تحمل این فشارهاست. آیا امكان دارد كه چنین اجتماعی در ابعاد بین المللی به وجود آید؟ به نظر نویسنده مسئله اصلی، سازمان دادن به تشكیلات بین المللی به منظور انتقال اطلاعات در سطح جهانی است. برای چنین سازمانی، ساختمان لانه زنبور كه تمام اعضا در آن به نحوی با هم همبستگی دارند، الگوی مناسبی است. مثلاً اگر فرضاً كتابخانه‌ای درون گروه خودش نتواند نیاز درخواست كنندگانش را برآورده كند، درخواست را به گروه بالاتر و و مثلاً مجتمع كتابخانه های انگلستان ارجاع می نماید. این نمودار سازمانی مشخص می كند كه، هر گروه دارای قوانین داخلی خاص خود است كه، براساس آن در صورت عدم امكان برآوردن نیاز متقاضی درون گروه، می تواند با یك كتابخانه مركزی و یا یك كتابخانه خصوصی ارتباط برقرار نماید. این نمودار سازمانی باعث می گردد كه در نحوه پاسخگویی به متقاضیان بین المللی در شبكه های محلی تنوعی ایجاد شده و نیز از بروز اغتشاش در سیستم انتقال اطلاعات بین المللی جلوگیری گردد. در چنین شرایطی یك كتابخانه به برقراری ارتباط با كتابخانه های دیگر بطور مستقیم نیازی نخواهد داشت.
اما این روند بر روی هر یك از كتابخانه ها در سیستم انتقال اطلاعات الكترونیكی بین المللی كه فعال می باشد چه اثراتی می‌گذارد؟ نویسنده اظهار می دارد كه، تعدادی از كتابداران كتابخانه های گوناگون در سراسر جهان، با من ارتباط برقرار نموده و اظهار داشته‌اند كه با توجه به منابع نسبتاً غنی كتب و مجلات كتابخانه ها آیا امكان ارسال این منابع بر روی شبكه بین المللی موجود است یا خیر؟ ما در حال حاضر، با تعداد محدودی از كتابخانه های انگلستان این ارتباط را با استفاده از سیستم (RLGA = Research Technical Group Ariel) R*LGA به وجود آورده ایم؛ اما آیا امكانات كتابخانه ها اجازه می دهد كه جوابگوی مثلاً صد درخواست در روز از كتابخانه های گوناگون در سراسر جهان باشیم؟ اگر قرار باشد ما با متقاضیان برخوردی منطقی داشته باشیم، مسلماً در روز، صد تقاضا دریافت خواهیم داشت؛ ولی در حال حاضر و با تجهیزات و نیروی انسانی موجود، بی گمان امكان پاسخگویی نخواهیم داشت. از سوی دیگر چنانچه تجهیزات جدید و نیروی انسانی بیشتری را در اختیار بگیریم، در آن شرایط چگونه باید با مسئله غیراقتصادی بودن این روش مقابله نماییم.
آیا برای جوابگویی مخارج مجبوریم مبلغ دستمزد را به قدری بالا ببریم كه از قیمت عرضه كنندگان منابع اطلاعاتی بیشتر باشد؟این مسئله ای است كه ناشران و آژانسهای مجلات چنانچه به این سیستم وارد گردند، با آن روبه رو خواهند شد. ولی برخلاف كتابداران، آنها جهت ایجاد سازمانهای جدید تجاری روش برنامه ریزی را تجربه كرده و لذا امكان به وجود آوردن چنین سازمانهایی را دارا هستند. زیرا از آنجا كه ایجاد چنین امكاناتی، مستلزم چندین میلیارد دلار سرمایه گذاری است، بنابراین هر كتابخانه ای كه قصد فعالیت در این بازار را داشته باشد، می بایستی بدون توجه به ابعاد كتابخانه بسیار محتاط عمل نماید، چرا كه سیستم انتقال اطلاعات جهانی، فقط دربرگیرنده كتابخانه های بزرگ نیست و كتابخانه های كوچكی هم كه به سیستم وارد می شوند نیز، به تغییرات وسیعی اعم از سازماندهی، نیروی انسانی و منابع مالی نیاز دارند.سیستم انتقال اطلاعات الكترونیكی امكاناتی در اختیار ما قرار می دهد كه ما باید از آن استفاده نماییم:مشكلاتی كه در زمان ایجاد یك سیستم جدید بروز می نماید، خیلی سریع در مغز بشر تجلی می كند و هر كسی كه مثل من ساده لوحانه به یك سیستم سرویس دهی بین المللی بیندیشد، بزودی متوجه مشكلاتی عظیم به وجود آوردن چنین سیستمی خواهد گردید. كلیه كتابداران، این اصل را می پذیرند كه نحوه سرویس دادن به متقاضیان كافی نیست و این مشكل در تمام كتابخانه های دنیا بچشم می خورد. در هر كتابخانه ای باید به منظور افزایش منابع، نهایت سعی و كوشش بكار گرفته شود تا بتوانیم به نحو بهتری پاسخگوی نیاز متقاضیان باشیم. ضمناً در این راستا، با برنامه ریزی صحیح، می توان جهت پاسخگویی به نیازهای مراجعان، امكانات بهتری را فراهم نمود.
اگر بخشی از این برنامه ریزی در زمینه همكاری با كتابخانه‌های دیگر باشد، مشكلات این همكاری بزودی خودنمایی خواهد كرد؛ ولی با وجود این، كتابخانه‌هایی كه اینگونه همكاری را شروع می نمایند از مزایایی این همكاری بهره مند خواهند شد. تصور سیستم بین‌المللی انتقال اطلاعات الكترونیكی، اساس همبستگی بین المللی را به عنوان یك شغل حرفه ای جهانی در انسان به وجود می آورد. همچنین با توجه به متقاضیان كتابخانه ها و درخواستهای متنوع آنها، چنانچه جهت پاسخگویی، همكاری بین كتابخانه ای وجود داشته باشد، مسلماً امكانات و سرویس بهتری به متقاضیان ارائه خواهد شد. هیچ كتابخانه ای قادر نیست كه كلیه احتیاجات متقاضیانش را برآورده كند – هر چند كه اطلاعات موردنیاز متقاضی، در جایی دیگر موجود باشد. بنابراین، هدف ایجاد یك شبكه بین المللی است و در پایه گذاری این سیستم، باید همكاری بین المللی موردنظر باشد – نه رقابت بین كشورها. سیستم انتقال اطلاعات بین المللی، دارای مزایای بسیاری است كه باید از آن استفاده كنیم.

* Frederick J. Friend. “Document Delivery: A World Solution to a World Problem”. Ifla Journal Vol. ۱۹. No. ۴, ۱۹۹۳ P.P. ۳۷۴-۳۸۴
نوشته فردریك فرند
ترجمه لیدا تقی پور
كتابخانه مركزی دانشگاه هنر

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی