فیزیولوژی تولیدمثل شتر

در این مقاله مطالبی را در باره فیزیولوژی تولید مثل شتر ذکر می کنیم وامیدواریم که این مطالب مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد ، به ویژه که این اطلاعات می تواند در زاد وولد گله های داشتی شتر مفیدومثمر ثمر واقع گردد .
سن بلوغ
در بین حیوانات اهلی ، شتر جزو حیواناتی است که دیر بالغ می شوند، به طوری که شتر ماده معمولاً در سن سه سالگی به بلوغ می رسد ولی معمولاً شترهای ماده را پس از ۴ سالگی برای زاد وولد مورد استفاده قرار می دهند (Leupold ۱۹۶۷) . Abdunazaroo (۱۹۷۱) در باره بعضی شترهای ترکمن گزارش می دهد که آنها در سن ۸ تا ۱۲ ماهگی به سن بلوغ می رسند. البته این شخص تنها فردی است که از چنین بلوغ زودرسی گزارش کرده است و در سایر منابع علمی چنین مدتی در مورد سن بلوغ شتر ذکری به میان نیامده است.در مورد سن بلوغ شتر نر عقاید گوناگونی وجود دارد . چنانکه برحسب نظر، Abdunazroo (۱۹۷۱) ۸ تا ۱۲ ماهگی و طبق نظر Singh (۱۹۶۹) ۲ سالگی و برحسب نظر Williamson&poyn (۱۹۵۹) ۳ سالگی و حتی طبق اطلاعات Matharu (۱۹۶۷) و Nanda (۱۹۵۶) ۶ سالگی را سن بلوغ شتر نر می دانند. اما آنچه که اهمیت دارد سن ۶ سالگی است که اکثریت قریب به اتفاق محققین این زمان را برای استفاده پرورشی پیشنهاد کرده اند .
فحلی و علایم آن در شترهای نر و ماده :
اولاً ـ مستی و علایم آن در شتر نر
دوره آمادگی جسمی شترهای نر بستگی به تغذیه و شرایط نگاهداری آنها دارد و چنانچه این شترها خوب تغذیه نشوند این دوره بیش از ۴ هفته در سال به طول نمی انجامد . برعکس با تغذیه خوب و کافی این مدت به ۴ ماه نیز می رسد . گاهی نیز ممکن است شترهای نر مسن تمام سال آمادگی جنسی داشته باشند ولی بطور متوسط دوره آمادگی جنسی سه ماه بطول می انجامد (Nanda ۱۹۵۶ ).چنین بنظر می رسد که آمادگی جنسی در روزهای سرد سال ظاهر و با گرم و درازشدن روز متوقف می گردد. چنانچه در نیم کره شمالی آمادگی جنسی در دیماه تا فروردین ماه و نیم کره جنوبی خردادماه تا آذرماه و درنزدیکی خط استوا زمان معین نداشته و جفت گیری در سراسر سال صورت می گیرد ( Williamson و همکارانش ۱۹۵۹) .جفت گیری شتر در ایران بیشتر در اواخر فروردین ماه آغاز می گردد. (ناظر عدل ۱۳۶۵).شروع مستی در شتر با افزایش فعالیت در سلول های ترشحی آلفا و بتای هیپوفیز پیشین رخ می دهد. وزن بیضه ها افزایش یافته و کام نرم رشد ملحوظی را نشان خواهد داد . افزایش وزن بیضه ها اساساً بخاطر افزایش بافت بینابینی است و اسپرماتوژنز نیز زیاد شده است هنگامی که مستی نباشد میزان تولید اسپرماتوزوئید کم است البته نرها نیز مثل ماده ها امکان دارد در طول سال قدرت باروری داشته باشند.شروع مستی در شتر با افزایش فعالیت در سلول های ترشحی آلفا و بتای هیپوفیز پیشین رخ می دهد. وزن بیضه ها افزایش یافته و کام نرم رشد ملحوظی را نشان خواهد داد . افزایش وزن بیضه ها اساساً بخاطر افزایش بافت بینابینی است و اسپرماتوژنز نیز زیاد شده است هنگامی که مستی نباشد میزان تولید اسپرماتوزوئید کم است البته نرها نیز مثل ماده ها امکان دارد در طول سال قدرت باروری داشته باشند.درحالت مستی لوله های منی ساز شتر های نر دارای قطر بیشتری نسبت به دوره غیرمستی می باشند تعداد اسپرم در هر گرم از بافت بیضه ۳۰ ـ ۲۷ میلیون در شترهای نر خاموش و ۴۷ ـ ۳۶ میلیون در شتر نر مست است که در بالاترین مقدار ۳/۱ میزان اسپرم گاو است. علاوه بر تغییرات فصلی، فاکتورهای طولانی مدت بر روی فیزیولوژی جنسی اثر دارند مثلاً قطر لوله های منی ساز تا ۹ سالگی افزایش یافته و تعداد اسپرم نیز زیاد می شود و بعد از آن بتدریج کاهش می یابد. اما تغییرات ناچیزی در کل سلول های زاینده اسپرماتوگونی ( اسپرماتوسیت اولیه و اسپرماتید) در سنین ۶ تا ۱۸ سالگی رخ می دهد . شترن نر در طول فصل جفت گیری بعلت عدم تغذیه بتدریج ضعیف می شود.حیواناتی که بطور مرتب آب می نوشند اعمال فیزیولوژیکی و فیزیکی آنها در دوره مستی قوی تر از شترهای تشنه می باشد. دوره مستی تنها فاکتوری است که ظاهراً روی ترکیب خون اثر می گذارد کاهش شدید هموگلوبین و افزایش شدید لکوسیت ها دو پارامتر مهم این دوره است.در گله های شتر به طور کلی یک شتر نر بسته به جثه یا قدرت جنگجوئی اش حالت غالب را به خود می گیرد و شترهای نر ضعیف تر از مستی می افتند و یا آنکه فعالیت کمتری نشان می دهند.شترهای نر مست دائماً دندان های بالا و پائین خود را به یکدیگر می سایند و در فصل جفت گیری حالت تهاجمی و خطرناک به خود می گیرند و غالباً طوری می ایستند که پاهای عقب از یکدیگر فاصله داشته و دم را محکم به آلت تناسلی خود زده و قطرات ادرار را به بغل رانها و پاها می پاشند و دراین حالت معمولاً شتر نر به دفعات مکرر ادرار می کند و گاهی حتی از خود منی می ریزد، اسهال نیز دیده می شود. در این هنگام شتر ماده فحل معمولاً جلو شتر قوز کرده و کمی ادرار می کند و شتر نر ادرار روی زمین و یا فرج او را بو کرده و و اکنش بویایی به نام فلمن Flehmen را از خود نشان می دهد . واکنش فلمن شامل قائم نگه داشتن سر وگردن وجمع گردن لب بالایی به طوری که لثه ها ودندان های بالا ودندان های نیش پائین ظاهر گردد. Abdel Rahmin & Nazier (۱۹۹۲) در طی بررسی های خود مشاهده کردند که شتر نر با بو کردن نمونه های ادرار محتوی اسیدهای چرب پاسخ می دهد ولی تنها با بو کردن نمونه های ادرار شترهای ماده غیر آبستن و یا حاوی اسید استیک، فلمن ادا می کند. مدت زمان ادای فلمن بین ۲۲ تا ۵۰ ثانیه طول می کشد و آنان در این بررسی مشابه بودن جفت گیری شتر با سایر پستانداران را تأئید می نمایند با این تفاوت که آلت تناسلی شتر به هنگام طلب جفت با شتر ماده ایستاده، نعوظ نمی گردد و این موضوع نشان می دهد که در شترها، عشقبازی و نعوظ کامل آلت تناسلی به منظور تضمین عمل جفت گیری لازم نیست. شترهای نر مست، در دوره مستی خود آب دهان کف آلود، نفس زدن، نگهداشتن سر به عقب، تکان دادن دم، دولا شدن با حرکات ضربه ای لگن، ماده ها را تعقیب می کنند و از دیگر علایم فحلی، ترشح مایع سیاه رنگ و بدبوئی است که بوسیله غدد اکسی پیتال ترشح می شود و شتر نر بوسیله مالش پشت سر خود به اشیاء این بو را در محوطه سلطه خویش پخش می نماید ( Gardener ۱۹۷۱ ) . ترشحات غدد بزاقی نیز وجود دارد و کام نر در طول مستی غالباً بیرون می آید که این امر احتمالاً به خاطر متصاعد شدن گازهای ناشی از گوارش، از سیرابی به داخل آن است. گرچه در شترهای نر اخته شده طول کام نرم افزایش می یابد اما هرگز از دهان بیرون نمی آید که مبین این است که کام در شتر نر طبیعی دارای رشد کامل و بیشتری است و Singh (۱۹۶۹) معتقد است که این حالت فقط در شتر یک کوهانه اتفاق می افتد و اظهار می دارد ؛ یکی از علایمی که فقط در شتر یک کوهان گاهی مشاهده می شود، بیرون زدن پوسته سقف دهان است که مانند بادکنک قرمز رنگی از یک طرف دهان آویزان می شود .در هنگام هیجان جنسی، عوارض ثانویه ای از قبیل: بی اشتهائی، اسهال و عصبانیت در شترهای نر دیده می شود که این امر باعث ضعف آنها می شود، اشخاص با تجربه روش کاملاً ساده ای برای از بین بردن هیجان جنسی و در نتیجه عوارض ثانویه آن بکار می برند بدین معنی که در این فاصله از شتر کار بیشتر و سنگین تری کشیده و تا حدودی وضع تغذیه آنها را مختل می نمایند. چنانکه در یک گله شتر تعداد زیادی شتر نر وجود داشته باشد و فقط در قوی ترین آنها علایم هیجان جنسی ظاهر شود شتر های نردیگر که بعداً این آمادگی را پیدا می کنند از ترس شتر قوی تر آن علایم را بروز نمی دهند و یا این که علایم به صورت خیلی ضعیف در آن ها ظاهر می گردد. ولی چنانچه دو شترنر در یک سطح و در یک زمان آمادگی جنسی پیدا کنند این امر منجر به جنگ و ستیز بین آن ها می گردد وهر کدان از آن ها سعی می کند که با گاز گرفتن وپرخاش ، دیگری را از میدان به بدر کند . در چنین حالتی نزدیک شدن به شترها به علت حساسیت فوق العاده آنان کار مشکل وخطرناکی است ، مخصوصاً اگر شتر ماده ای نیز در نزدیکی باشد .ثانیاً ـ فحلی و علایم آن در شترهای ماده :
شتر ماده تظاهرات فحلی خفیف تری نسبت به شتر نر نشان می دهد. با وجود این علایم فحلی شتر ماده را می توان بطور واضح در ماه های معینی از سال مشاهده كرد. در تحقیقاتی كه Shalash (۱۹۶۵) انجام داده باین نتیجه رسیده است كه شدت فعالیت تخمدان در ماه های آذر تا خرداد می باشد و طبق نظر Charnot (۱۹۶۹) این فعالیت بین ماه های آبان تا اوائل خرداد است .برحسب نظر Gardener (۱۹۷۱) هر ۳۰ تا ۴۰ روز یكبار تخمك گذاری ( اوولاسیون) صورت می گیرد. این مدت برحسب اظهارات Martharu (۱۹۶۷) هر دوهفته یكبار می باشد كه هر بار تا ۷ روز بطور می انجامد .اولین فحلی بعد از زایمان ۲۵ تا ۳۰ روز بعد از آن ظاهر می شود ( Abdunzaroo ۱۹۷۱ ) . بهترین موقع برای جفت گیری ۳ تا ۴ روز بعد از فحلی می باشد. ( Gardener ۱۹۷۱).شدت ظهور علایم فحلی بسته به فرد و فصل متغیر است. برای مثال درهند ۱۴% و ۱۳% و ۵۵ % شترهای ماده به ترتیب دارای علایم ضعیف، متوسط و قوی فحلی هستند .علایم ظاهری فحلی عبارتند از : بیقراری ، ‌ناراحتی و ناآرامی شترهای ماده به طوری كه این شترها دائماً در حال نالیدن، نعره زدن و صدای مخصوصی از خود در آوردن می باشند و تورم فرج و ترشح مخاطی از واژن، بلعیدن هوا و سپس جمع كردن باد در گلو و باز كردن پاهای عقب از یكدیگر و ضربه زدن بوسیله دم به قسمت خلفی بدن بخصوص هنگامی كه شتر نر حضور داشته باشد ، از دیگر علایم فحلی شتر ماده است . لبه های فرج این شترها متورم شده و بطور نامنظم باز و بسته می شود. در آزمایشات، واژن صورتی رنگ و مرطوب دیده می شود كه با پیشرفت فحلی از شدت آن كاسته می شود. سرویكس مرطوب و شل شده است بطوری كه در آزمایش مقعد چندان قابل لمس نیست . شاخ های رحم كمی متورم شده اما به سفتی شاخ های رحم گاو نمی رسد . فولیكول دوگراف لمس می شود ما جسم زرد روی تخمدان لمس نمی گردد .
جفت گیری :
استعداد یا قابلیت جفت گیری همانند آمادگی جنسی شتر نر بستگی به تغذیه و شرایط نگهداری آنها دارد. بطور كلی در شرایط طبیعی در هر دوره آمادگی جنسی، شتر نر می تواند ۳۰ تا ۴۰ شتر ماده را سرویس دهی نماید كه با تغذیه خوب و كافی این تعداد به ۷۰ نفر می رسد ( Singh ۱۹۶۹).Singh & prakash (۱۹۶۴) عمل جفت گیری را چنین توصیف می نمایند كه شتر نر دو تا سه بار به دور شتر ماده چرخیده و گردن خود را روی گردن شتر ماده قرار داده و سعی می نماید كه با گاز گرفتن شانه او را وادار به همكاری نماید. در موقع جفت گیری شتر ماده بر روی زمین می نشیند وشتر نر از عقب اورا در بر می گیرد ، برخی از شترداران برای تسهیل جفت گیری بین شتر نر وماده ، اكثراً پای شتر ماده را می بندند و بعد از جفت گیری باز می نمایند تا از جا برخیزد .شتر ماده در موقع هدایت آلت تناسلی خود به دستگاه تناسلی شتر ماده عضلات شكم خود را جمع می كند به طوری كه محوطه لگن شتر نر با قسمت خارجی دستگاه تناسلی شتر ماده مستقیماً در مقابل یكدیگر قرار گیرند. در این حالت است كه هدایت كامل آلت تناسلی در دستگاه تناسلی شتر ماده ممكن می گردد .گاهی اوقات شتر نر مست، شتر ماده فحل را تعقیب می كند و وقتی به او می رسد سرخود را به گردن شتر ماده می فشارد و او را وادار به نشستن می كند سپس در وضعیت چمباته سوار بر شتر ماده می شود و جفت گیری با كف كردن دهان و صدای غرغر و بیرون زدگی متناوب كام نرم و ناله كردن شتر ماده همراه است. در طول جفت گیری بقیه گله بحالت آماده باش و بصورت دایره وار دور آنها جمع می شوند . در یك جفت گیری ۴ ـ ۳ بار دخول یا حركت رفت آمد صورت می گیرد و در این رفت وآمدها ترشح منی صورت می پذیرد و در همین حال شتر نر می غرد و شتر ماده به عمل نشخواركردن ادامه می دهد در این موقع عضلات پاهای عقبی شتر نر بحالت انقباض در می آیند و تنفس تندتر می شود وپس از گذشت چند لحظه شتر نر حالت طبیعی خود را باز می یابد. در حین جفت گیری هر دو شتر صدای بخصوصی از خود بروز می دهند . مدت جفت گیری حداكثر ۲۰ و حداقل ۷ دقیقه می باشد ولی بطور متوسط این عمل ۷/۱۱ دقیقه بطول می انجامد ( Singh & rakash ۱۹۶۴). اگر به یك شتر نر اجازه داده شود ممكن است تمام روز را با یك شتر ماده بگذراند تا آن كه سرانجام او را از پای انداخته بطوری كه قادر به بلند شدن نباشد. اگر حیوان نر تحت كنترل باشد می تواند روزانه با ۳ شتر ماده جفت گیری كند.شتر نر مقدار ۱ ـ ۱۰ سانتیمتر مكعب و بطور متوسط در حدود ۳ سانتی متر مكعب از منی را در هر بار جفت گیری دفع می كند و منی شتر غلیظ و لزج بوده و دارای رنگ سفیدی است و PH آن ۸/۷ می باشد.و قابل ذكر كه علی رغم موفقیت تلقیح مصنوعی در گاوها و گوسفندها، تاكنون هیچ گزارش از تلقیح مصنوعی در میان شترهای ماده نرسیده است و شاید علت آن این باشد كه تخمك گذاری در شتر ماده فقط در هنگام آمیزش جنسی اتفاق می افتد .
آبستنی :
شتر ماده در مقایسه با سایر حیوانات اهلی دارای طولانی ترین دوره آبستنی است دوره آبستنی شتر یك كوهانه در نواحی گرم معمولاً یكسال ذكر می گردد و گفته می شود كه این مدت بین ۳۴۵ تا ۳۹۵ روز تفاوت می نماید و به طور متوسط ۳۶۵ روز است ( بعاج ۱۹۹۰).آبستنی رابطه مستقیمی با تغذیه خوب و كافی و روش های نگهداری صحیح و مناسب دارد و طبق نظر Terentjer (۱۹۶۳) می توان هر سه سال و طبق نظر Matharu (۱۹۶۷) هر دو سال و نیم یكبار دو بچه شتر گرفت. از شتر می توان تا سن بیست سالگی نیز بچه گرفت ( Singh ۱۹۶۹ ). تخمك گذاری در اثنای جفت گیری صورت می گیردو محل استقرار جنین در ۲۴/۹۹% از تعداد ۸۸۷ نفر شتر حامله مورد آزمایش در شیپور چپ رحم بوده است. دو قلو یا سه قلوزائی در آنها بندرت پیش می آید. بطوری كه آمار جمع آوری شده توسط Shalash (۱۹۶۵) نشان می دهد امكان دوقلو یا سه قلوزائی در شترها ۲۶% است. اما در عوض حدود ۴۵/۱۲% امكان تولید ۲ یا ۳ جنین وجود داشته است كه در اوایل دوره جنینی از بین می روند. علاوه بر روش های نگاهداری و تغذیه ، بیماری ها نیز نقش مهمی را در باروری بازی می كنند. Shalash (۱۹۶۵) در معاینه ۱۷۰۱ عدد رحم شترها ، ۲۰% مورد غیرطبیعی مشاهده نمود. اما در اكثر شترها با رحم غیرطبیعی باروری صورت گرفته است . شتر ماده آبستن معمولاً دو هفته بعد از عمل جفت گیری چنانچه شتر نری برای جفت گیری به آن نزدیك شود دم خود را بالا می گیرد و فرار می كند و شترداران با مشاهده این حالت باید شترهای آبستن را از گله جدا كنند تا شتر نر در فصل جفت گیری بقیه ماده ها را بارور سازدو شترهای حامله نیز از آزار واذیت شترهای نر در امان باشند . ( Abdel Rahlm & Nazier ۱۹۹۲).Musa (۱۹۶۹) در گزارش دیگری اظهار می دارد كه میزان تخمك گذاری دوتایی ۱۴% است ولی میزان دوقلوهایی كه متولد می شوند فقط ۴/۰ % زایش هاست. جابجایی جنین از شاخ راست به چپ مكرر اتفاق می افتد ومیزان آن ۷/۳۷% ذكر شده است. وقتی هر دو تخمدان تخمك گذاری كنند جنین ها ابتدا در هر دو شاخ گسترش می یابد ولی جنین شاخ راست هنگامی كه به طول ۳ ـ۲ سانتیمتری برسد می میرد. در دوقلوزائی كوریون دو جنین بهم آمیختگی دارند ولی احتمالاً هم دهانی رگی الانتوئیك رخ نمی دهد ( مانند آنچه كه در گاو هست) و هیچ گزارشی مبنی بر شتر فری مارتین Free – martin در تعداد كم دوقلوزائی وجود ندارد.مسأله دیگر اینست كه شكل جفت در شتر مانند مادیان و خوك بصورت منتشر و از نوع اپی تلئو كوریال است و كونیلدونی نیست.مقدار مایع الانتوئیك به سرعت افزایش می یابد و از حدود ۵/۱ لیتر در ۰ ـ ۱۰ سانتی متری طول بدن جنین به تقریباً ۶ ـ ۵ لیتر در ۲۰ ـ ۱۱ سانتیمتر طول بدن جنین می رسد . این حجم نسبتاً ثابت باقی می ماند تا اینكه طول بدن جنین به ۱۰۰ ـ ۹۰ سانتی متر برسد و سرانجام وقتی طول بدن جنین به ۱۰۷ ـ ۱۰۱ سانتیمتر برسد، حجم مایع الانتوئیك در حدود ۵/۸ لیتر خواهد بود .مایع الانتوئیك مشابه ادرار بی رنگ است و گاهی اوقات محتوی هیپومانز Hippomanes زرد مایل به قهوه ای است . حجم آمنیون از ۱۳ میلی لیتر در ۰ ـ ۱۰ سانتیمتر طول بدن جنین به یك لیتر ( حجم نهایی ) افزایش می یاید. مایع آمنیونی معمولاً آبكی است ولی گاهی اوقات كدر با ذرات قهوه ای رنگ از مدفوع جنین و هیپومانز همراه است. درمرحله آبستنی كه طول بدن جنین ۴۱ سانتیمتر بود، Musa (۱۹۶۹) دو غشاء آمنیونی را تشخیص داد كه عبارت بودند از : یك آمنیون حقیقی كه محتوی مایع آمنیونی بود ویك غشاء داخلی دیگر كه خیلی به جنین نزدیك بود ووفقط در محل منافذ طبیعی بدن جنین روی اورا نمی پوشاند واین منافذ بطور مستقیم به داخل محوطه آمنیونی حقیقی باز می شدند. از ماه ششم آبستنی به بعد، شیر شتر به تدریج كم شده وعاقبت متوقف می گردد .تشخیص آبستنی :
برای تشخیص آبستنی روش های مختلف فراوانی وجود دارد و ما در اینجا به ذكر برخی از این روش ها، كه در شتر ماده به كار رفته است می پردازیم. از روشهای متداول در تشخیص آبستنی شتر و شاید یكی از بهترین روش ها ، روش ملامسه از طریق ركتوم است كه این روش در شترهای دوكوهانه توسط Barmintsev (۱۹۷۶ ، ۱۹۷۸ ) بكار رفته است. روش ملامسه از طریق ركتوم در شتر شبیه گاو است ولی باید اصول زیر را كه ویژه شتر است همیشه به خاطر داشت :
۱ـ جسم های زرد بزرگ فقط در طول آبستنی وجود دارند.
۲ـ ۹۹% آبستنی ها در شاخ چپ قرار دارد.
۳ـ شاخ راست خالی به طور مادرزادی كوتاهتر از شاخ چپ است.
۴ـ مقدار مایع جنینی در تمام مراحل كمتر از گاو است.از مطالب بالا چنین بر می آید كه وجود جسم زرد روی یك یا دو تخمدان علامت مطمئن و دلیل آشكاری بر وجود آبستنی است بهر حال احتمالاً جسم زرد می تواند بعد از یك جفت گیری كه منجر به آبستنی نشود تشكیل شود و نیز انتظار می رود در مواردی كه جنین در مراحل اولیه می میرد جسم زرد باقی بماند ولی در هر دو مثال بالا بعید است كه جسم زرد دوام داشته باشد .جهت انجام ملامسه از طریق ركتوم، ابتدا اقدام به تثبیت حیوان به وضعیت نشسته نموده و دو اندام قدامی حیوان را در منطقه كارپ محكم به هم می بندیم و برای اطمینان طناب را پس از بستن به مفصل كارپ از روی گردن حیوان امتداد داد و در آن سو به مفصل كارپ دیگر می بندیم . سپس از دستیار می خواهیم كه سر حیوان را محكم گرفته و بصورت ثابت و به طرف پائین فشار دهد. و بهتر است كه آزمایش توشه ركتال را قبل از تغذیه دام انجام داد. سپس دستهارا شسته و دستكش را به دست نموده و آن را چرب می كنیم. آنگاه دست را وارد ركتوم نموده و اقدام به تخلیه مدفوع حیوان می نمائیم و باید فراموش نكنیم كه وضعیت آناتومیك شتر ماده اندكی با حیوانات دیگر تفاوت دارد. بدین معنی كه گاهی اوقات اتفاق می افتد كه بخشی از روده كلفت در فضای مابین راست روده و رحم قرار می گیرد و مانع از ملامسه رحم می گردد. به همین جهت بهتر است به هنگام وارد كردن دست، اگر به بخشی از روده كلفت برخورد شد با احتیاط این بخش را به داخل محوطه بطنی رانده و سپس به سراغ رحم و اجزای آن برویم . در شترهای غیرآبستن ملامسه و تشخیص محدوده استخوان لگن به راحتی امكان پذیر است و در آغاز باید كف استخوان لگن را لمس كرد تا بتوان رحم را كه در آن مكان قرار دارد تشخیص داد . البته در شترهای ماده مسن، رحم به میزان كمی در حفره بطنی امتداد دارد و در هنگام ملامسه ممكن است كه شخص به رباط پهن رحمی چپ یاراست بر بخورد و در هنگام ملامسه رحم شاهد عكس العمل انقباضی رحم باشد. اما شاخ های رحم در هنگام ملامسه دارای وضعیتی الاستیكی می باشند و معمولاً شاخ راست رحم بمقدار ۴ ـ ۳ سانتی متر از شاخ چپ كوتاهتر است .در شترهای آبستنی به تدریج علایم آبستنی به شكل زیر ظاهر می شود :
ماه اول : یك جسم زرد حداقل روی تخمدان است و علایم آبستنی به صورت واضح مشاهده نمی شود. ولی به هرحال رحم شل بوده و درهنگام ملامسه شاخ حاوی جنین كمی پهن تر از شاخ خالی بنظر می رسد و دارای برجستگی های خفیفی است و معمولاً تشخیص آبستنی در شترهای مسن قبل از گذشت ۴۵ روز مشكل است و به هر حال باید توجه داشت كه ملامسه خشن و غیر اصولی شتر آبستن در ماه اول ممكن است كه به سقط جنین حیوان منجر شود .ماه دوم : حجم رحم افزایش می یابد ولی رحم هنوز داخل حفره لگنی است و در این دوره شاخ رحم آبستن متموج بوده و ضخامت آن دوبرابر شاخ رحم غیر آبستن می گردد و تخمدان در همان طرف شاخ حاوی جنین به علت رشد جسم زرد بزرگ می شود و جسم زرد به شكل برجستگی ای با پستی بلندی های فراوان ظاهر شده و قابل لمس می گردد .ماه سوم : رحم بشكل واضحی بزرگ و نرم احساس می شود و در ملامسه موج دار احساس می شود شاخ رحم حاوی جنین بصورت استوانه بزرگی احساس می شود كه تا حفره بطنی ادامه یافته است در حالی كه شاخ رحم غیر آبستن كوچك مانده و بصورت زائده استوانه ای شكل قابل لمس است.ماه چهارم : شاخ رحم دارای جنین از لبه لگن به داخل حفره بطنی بصورت بادكنكی گلابی شكل و به حجم سر انسان آویزان احساس می گردد. سرویكس ضخیم شده و در لبه لگن قابل لمس است. تخمدان طرف شاخ آبستن دور از دسترس است. در هیستولوژی بافت واژن ، تنها سلول های اپی تلیال دیده می شود .ماه پنجم : رحم در حفره بطنی است حالت مواج رحم تاحدی قابل لمس است جنین گاهی اوقات قابل تشخیص است و بخشی از سرویكس نیز به داخل حفره بطنی كشیده شده است.ماه ششم : رحم در حفره بطنی است و حدود رحم را به علت حجم بزرگ آن نمی توان تعیین كرد اگرچه سطح پشتی آن هنوز قابل لمس است . ضربان شریان رحمی نیز در این مرحله به بعد قابل لمس و مشخص است .ماه هفتم : رحم در حفره بطنی است و به تدریج سرویكس بطور كامل به داخل حفره رحمی كشیده می شود سر و دست های جنین را می توان تشخیص داد .ماه هشتم : سر و گردن و دست های جنین را می توان لمس كرد.ماه نهم : حركات جنین محسوس می گردد و با دست به آرامی و به نرمی می توان به صورت پاندولی حركاتی به رحم داد و حركت جنین را حس كرد. در این مرحله پستان های حیوان كمی بزرگ می شود .ماه دهم : حركات جنین محسوس و و ضعیت آن را می توان تعیین كرد پستان ها نیز بزرگتر شده است .ماه یازدهم : پستان حیوان خوب رشد كرده اما شیر ندارد.ماه دوازدهم : تقریباً جنین كامل شده است و تغییرات تشریحی مهم پیش از زایش به تدریج دیده می شود.ماه سیزدهم : علایم طبیعی پیش از زایمان مانند شل شدن كامل رباط ساركوم ـ سیاتیك دیده می شود . در شتر ترشحات موكوسی ناشی از شكستن مهر سرویكس وجود ندارد.البته همانطور كه در آغاز بحث گفته شده راه های تشخیص آبستنی فراوان است. ولی اكثر این روش ها دارای ارزش كاربردی در شرایط صحرائی نمی باشد و برخی از این روش ها نیز مقرون به صرفه نیست.تشخیص آبستنی شتر تاریخچه ای دیرینه دارد. و بعاج (۱۹۹۰) اظهار می دارد كه در گذشته های دور، در سودان روش بسیار ساده ای جهت تشخیص آبستنی شتر به كار می رفته است و آن روش ، روش چشیدن ادرار شتر ماده بوده است و در میان قبایل بدوی افراد متخصصی بوده اند كه دارای حس چشایی بسیار قوی بوده اند و كار آنان تشخیص آبستنی در شترهای ماده بوده است و این روش از لحاظ علمی روش منطقی بوده است زیرا همانطور كه می دانیم میزان هرمون های مترشحه در ادرار شترها در دوران بارداری افزایش می یابد و این افزایش هرمون مزه و طعم خاصی به ادرار می دهد كه این مزه برای افراد متخصص می تواند معیار تشخیص باشد .از جمله تغییراتی كه در دوران بارداری اتفاق می افتد همانا تغییر وزن مخصوص و PH مخاط سرویكس است كه این تغییر حدود ۶ هفته بعد از آبستنی رخ می دهد . در مرحله رشد فولیكولی وزن مخصوص معمولاً كمتر از ۰۰۹/۱ و PH خنثی یا كمی اسیدی (۷ < PH ) است ا زهفته ششم آبستنی وزن مخصوص از ۰۰۹/۱ به ۰۱۴/۱ و PH از ۵/۷ به ۲/۸ تغییر می كند .هرچند باتوجه به ملاحظات دقیق فوق الذكر می توان به تشخیص آبستنی رسید . اما به نظر می رسد كه این روش تحت شرایط صحرائی عملی نیست .درجه حرارت واژنی باتوجه به تغییرات طبیعی در شتر برای تشخیص آبستنی مشخص كننده نیست و گسترش های واژنی نیز نتایج مثبتی به دست نداده است .تست كوبونی Cuboni روی یك سری از حیوانات كشتارشده انجام و دارای ارزش كمی است اما نتایج حداقل تا اواسط آبستنی قابل اعتماد نیست .برخی تست های استروژن ادراری می تواند مشخص كننده باشد اما باید طول جنین ۳۵ سانتی متر ( تقریباً ۶ ماهگی ) باشد و البته دقت زیادتر هنگامیست كه طول جنین ۶۰ سانتی متر ( ۷ ماهگی به بالا ) باشد.روش های دیگر تشخیص آبستنی مانند استفاده از دستگاه اولتراسونیك است كه استفاده از این روش از نیمه آبستنی به بعد از تهیگاه راست و یا از ناحیه مقعد قسمت بالای رحم موفقیت آمیز بوده است.روش دیگر تشخیص آبستنی تست از خارج و در طرف راست شكم و هم چنین مایه كردن پستان های دام است كه این روش فقط در ماههای آخر آبستنی جواب می دهد و در شترهائی كه برای اول بار آبستن می شوند بزرگ شدن شكم ممكن است بعنوان نشانه ای برای تشخیص آبستنی بكار رود ولی این روش هم از آنجائی كه بزرگی شكم ممكن است به دلائل دیگری نیز اتفاق افتد چندان قابل اعتماد نمی باشد .همانطور كه در بالا گفته شد استفاده از روش اولتراسونیك روش جدیدی در این زمینه است و در سال های اخیر ( ۱۹۷۸ ) Schels & Mostafawi گزارش نموده اند كه از كاربرد روش اولتراسونیك روی ۱۵ نفر شتر در ایران نتایج خوبی بدست آورده اند و از تعداد ۱۵ نفر شتر آزمایش شده آبستن تعداد دوازده نفر آنها بطور مثبت تشخیص داده شده است .EL-CHANNAM و همكارانش (۱۹۷۴) در مصر اقدام به بررسی تشخیص آبستنی با تست كوبونی در میان شتران ماده آبستن نمودند .یكی دیگر از راههای تشخیص آبستنی آزمایش بیولوژیكی توسط بچه موش ها می باشد. AZAB & MUSA ( ۱۹۷۶) در سودان اقدام به گرفتن ۵/۰ مل سرم از ۴۰ نفر شتر حامله و ۱۰ نفر شتر غیر حامله نموده و این سرم ها از طریق زیر جلدی به بچه موش های مؤنث تزریق نمودند و ۴۸ ساعت پس از تزریق ، بچه موش را كشته و رحم و بلوغ فولیكول ها را مورد مطالعه قرار دارند و مشاهده كردندكه سرم حیوانات غیرحامله، هیچگونه تغییری درارگان های تناسلی موش ها ایجاد ننمود در حالیكه سرم حیوانات حامله باعث ایجاد تورم آشكاری در رحم بچه موش ها گردید.EL-GHANNAM و همكارانش (۱۹۷۴) اظهار می دارند كه در تست كوبونی بر روی نمونه های ادرار ۴۳ نفر شتر در كشتارگاه قاهره صورت گرفت و واكنش مشكوك در نمونه هائی مشاهده شد كه طول جنین آنها ۲۶ سانتی متر بود ونتایج مثبت، سبز درخشان فلورسن در نمونه هائی مشاهده شد كه طول جنین ۲۶ ـ ۵۵ سانتی متر بود و واكنش كاملاً مثبت درنمونه هائی مشاهده شد كه طول جنین ۶۰ ـ ۱۲۰ سانتی متر بود.BHARGAVA و همكارانش (۹۱۶۴) در هند اظهار می دارند كه حاملگی باعث هیچگونه تغییراتی در نسبت پروتئین سرم نمی گردد . اما بعلت وجود جسم زرد در مواقع آبستنی اندازه گیری پروژسترون خون یا شیر نیز مؤثراست كه البته باید تحقیقاتی بیشتری در این زمینه صورت گیرد.برخی از محققین اظهار كرده اند كه می توان شتر آبستن ۲۰ ـ ۱۵ روزه را تشخیص داد و آنها معتقدند كه شتر آبستن اغلب دمش را بالا نگه می دارد و شاید دمش را بطرف راست بچرخاند. بخصوص وقتی توسط شخصی ناحیه گردن حیوان گرفته شود، یا وقتی شتر نری به او نزدیك شود اما در حقیقت باید گفت كه تمامی این مطالب پایه علمی نداشته و Musa & Abusineina (۱۹۷۸) اعلام كرده اند كه دم بالا گرفتن در شترهای غیر آبستن نیز دیده می شود.برخی از محققین معتقدند قابل اعتماد ترین روش رادیو ایمونو (Radio – immuno) می باشد.نگهدای شترهای آبستن :
شترهای ماده در دوران بارداری باید تحت مراقبت ویژه قرار گیرند در آغاز باید این شترها را از شترهای نر دور ساخت و در صورت امكان در جائی جداگانه نگهداری كرد و نباید شترهای آبستن را به انجام كارهای سنگین واداشت. بالاخص در مراحل اخیر بارداری باید به این مسأله عنایت كافی داشت و هرچند كه شترهای آبستن از لحاظ شیردهی خشك می گردند ولی چنانچه خشك نگردیدند باید چندماه قبل از زایمان آنان را خشك كرد. تهیه غذای مناسب و كافی كه منجر به نفخ و یا پرخوری نشود از مسائل مهم نگهداری شترهای آبستن است كه بالاخص در قبل از زایمان حائز اهمیت است و همچنین در دوره آبستنی باید از دادن داروهای خطرناكی كه موجب سقط جنین می شوند مانند كورتیكوستروئیدها، استروژن و غیره خودداری كرد. از جمله اینكه داروهای مسهل شدید نیز می توانند خطرناك باشند و همچنین باید شترهای ماده را از دشت های دارای پستی و بلندی و یا گودال های عمیق دور نگهداشت زیرا كه سقوط شترهای حامله در این گودال ها می تواند باعث سقط جنین و یا عوارض ناخوشایند دیگری گردد .
زایمان :
پانزده روز قبل از زایمان پستان شتر پر از شیر می شود، قریب الوقوع بودن زایمان در شتر با شل شدن لیگمان ها و عضلات اعضای تناسلی آغاز می شوند كه در نتیجه آن دو فرو رفتگی در دوطرف دم حیوان ظاهر می گردد و تورم فرج می توان نشانه خوبی برای نزدیك بودن زایمان باشد. دام حالت خستگی پیدا نموده و اطراف واژن خون جمع شده و متورم می شود. بنظر می رسد دردهای زایمان در حیوان شدت زیادی ندارد ولی بین سه الی پنج ساعت قبل از زایمان حیوان دچار بی تابی شده و مرتباً روی زمین می خوابد وبرمی خیزد و بطور كامل تغذیه نمی نماید .زایمان شتر را می توان به سه مرحله دردهای زایمان، زایمان و مرحله خروج جفت تقسیم بندی كرد. اولین مرحله كه مرحله دردهای زایمان است ۴۸ ـ ۲۴ ساعت طول می كشد و با بیقراری متناوب مشخص می شود مرحله دوم كه مرحله خروج جنین است در شتر یك كوهانه حدود ۳۰ ـ ۲۵ دقیقه و در شتر دوكوهانه حدود ۴ دقیقه بطول می انجامد. دلیل این اختلاف ممكن است بزرگتر بودن بچه شتر دو كوهانه باشد. زایمان شتر در حالت نشسته و گاهی اوقات نیز در حالت ایستاده می باشد. میزان مایعات رحمی در موقع زایمان حدود نه لیتر می باشد و تقریباً ۱۰۰% وضعیت جنین بصورت قدامی و طبیعی است. زور زدن هایی به فاصله ۱ ـ ۵ دقیقه وجود دارد و كیسه الانتوركوریون قبل از اینكه به فرج برسد پاره می شود.با زور زدن های بعدی یك دست و سپس دست دیگر همراه با سر ظاهر می شود و زورزدن های بعدی منجر به خروج كامل سر و تقریباً همزمان با آن بقیه بدن خارج می شود و بنظر می رسد كه زایمان در شتر راحت تر از گاو و مادیان انجام می شود. چرا كه بدن جنین بخوبی لغزنده است و بطور طبیعی تری خارج می شود و مادر لازم نیست زور اضافی بزند. هنگامی كه جنین از مادر فاصله می گیرد یا زمانی كه مادر خیلی زود بعد از زایمان بلند می شود بند ناف پاره می شود. شتر مادر بچه خود را بو می كند و با آن به نرمی وملاطفت رفتار می كند ولی مانند سایر نشخواركنندگان آن را نمی لیسد وبدین جهت باید بچه شتر را خشكانیده و تا چند روز رویش را پوشانیده و او را به پستان های مادرش راهنمائی نمود ( Singh ۱۹۶۹ ) .پس از زایمان جفت ممكن است كه همراه با نوزاد ویا نیم تا یكساعت بعد از آن دفع شود و در طی آن مادر بیقراری متناوب نشان می دهد و ممكن است چندین بار بلند شود و بنشیند. جفت اندك اندك خارج می شود گاهی اوقات غشاهای جنینی ممكن است به طور كامل خیلی زود بعد از جنین خارج شود . آنها به وسیله مادر خورده نمی شوند . نوزاد نیزپس از تلاش های ناموفق بسیار بعد از نیم ساعت می تواند روی پای خود بایستد.از آنجاكه ممكن است شتر ماده بهنگام زایمان از ترس و ناراحتی به اطراف بدود و صدمات جبران ناپذیری به جنین و یا بچه در حین تولد وارد آورد بدینجهت توصیه می گردد كه او را بجائی محكم ببندند. شترها همانطور كه گفته شد در حالت نشسته نوزاد خود را بدنیا می آورد ( Singh ۱۹۶۹ ) و بندرت به كمك انسان احتیاج دارند چون نوزاد اكثراً طبیعی ( با وضعیت سر بین دودست) بدنیا می آید. وزن نوزادان بین ۲۵ تا ۵۲ كیلوگرمبوده ومیانگین وزن آن ها ۳۸ كیلوگرم می باشد.شترهای تازه به دنیا آمده در سن دو یا سه ماهگی به سرعت اضافه وزن پیدا می كنند، این افزایش وزن بطور متوسط ۲۵ ـ ۲۰ كیلوگرم در ماه بوده و تا سن یك سالگی میزان اضافه وزن به ۱۰ ـ ۸ كیلوگرم در ماه می رسد. كاهش میزان افزایش وزن در سال های بعد نیز ادامه می یابد و در سن هشت سالگی شترها بوزن تقریباً ثابتی می رسند.دركشور لیبی پس از ۱۲ هفته وزن بچه شترهای نر به ۱۵۶ كیلوگرم و ماده ها به ۱۱۲ كیلوگرم بطور متوسط می رسد، شترهای ماده در سال اول، دوم، سوم به ترتیب ۳۱۰، ۴۵۰، ۵۳۰ كیلوگرم افزایش وزن پیدا می كنند وزن متوسط شترهای ماده بالغ ۶۸۷ كیلوگرم می باشد، كه از ۹۱۶ ـ ۵۶۰ كیلوگرم متغیر است. وزن متوسط شترهای نر بالغ ۸۳۰ كیلوگرم می باشد.وزن متوسط بچه شتر سه ماهه در روسیه، در شتر یك كوهانه ۶/۷۹ كیلوگرم ( در آغاز تولد ۴۰ ـ ۳۵ كیلوگرم ) شتر دو كوهانه ۶/۸۷ كیلوگرم و برای دورگه ها ۱۰۴ كیلوگرم است. درسن ۱۵ ماهگی شترهای یك كوهانه ۳۱۰ كیلوگرم، دوكوهانه ۳۹۰ كیلوگرم و دورگه ها ۴۱۰ كیلوگرم وزن دارند. در سال دوم تقریباً حدود ۱۷۰ كیلوگرم بوزن آنها افزوده می گردد. در ۵/۲ سالگی بطور متوسط وزن شتر به ۲/۴۷۷ كیلوگرم می رسد. افزایش وزن از این زمان به بعد تا سن ۵/۶ سالگی قابل ذكر نمی باشد ( Balagovescenskii ۱۹۶۴ ).
تغذیه و نگهداری بچه شتر :
فاصله زمانی بین تولد تا سه هفتگی سخت ترین زمان دوره نگاهداری بچه شتر محسوب می شود. آنها در این فاصله زمانی حساس بوده و بیشترین تلفات بچه شترها در این دوره است. بچه شترها در سن یك هفتگی تا حدودی قویتر شده و می توانند مادر خود را در مراتع دنبال كنند. طبق نظر Williamson و همكارانش (۱۹۵۹) علت ضعف بچه شتر در دوره فوق الذكر ممكن است بعلت مقدار شیر ناچیزی است كه می خورد .خوردن بیش از حد شیر باعث بهم خوردگی تعادل دستگاه گوارشی و اسهال و گاهی نیز مرگ آنها می گردد. بدین جهت اجباراً پستانك ها را با كیسه یا تور سیمی سبدی شكل می بندند تا بچه شتر نتواند هر زمان به پستانك دسترسی داشته باشد . معمولاً اول یك پستانك سپس دو پستانك و به مرور بقیه پستانك ها را در اختیار بچه شتر می گذارند به طوری كه در نهایت بچه شتر در سن ۸ تا ۹ ماهگی تمامی پستانك ها را برای شیر خوردن در اختیار می گیرد.در قزاقستان بچه شتر روزی سه بار و هر بار فقط از ۲ پستانك می تواند شیر بخورد ( Heraskov ۱۹۶۶).بچه شتر در سن ۴ تا ۵ هفتگی شروع به خوردن علف می نماید. برای از شیر گرفتن بچه شترها باید میزان شیر مصرفی روزانه آن ها را كم كرد . در مواقعی كه وضع تغذیه رضایت بخش است بچه شترها را بعد از سن ۹ ماهگی از شیر می گیرند. ولی زمانی كه وضع علوفه چندان ایده ال نباشد بچه شترها تا سن ۱۵ ماهگی از شیر مادر استفاده می كنند.
منابع مورد استفاده :
۱ـ خاتمی ، كاظم ( ۱۳۶۲ ) : شتر، از انتشارات سازمان تحقیقات دامپروری كشور . چاپ اول، تهران.
۲ـ هورشتی، پرویز و بلورچی، محمود ( ۱۳۷۳ ) : باروری و مامایی در گاو تألیف دی نواكس ترجمه هورشتی و بلورچی، جهاد دانشگاهی.
۳ـ كامبیز ناظر عدل ( ۱۳۶۵ ) : پرورش شتر از انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تبریز.
۴ـ رشاد بعاج ( ۱۹۹۲ ) : امراض الجمال، مشروح تخرج فی لطلب البیطری، جامعه البعث كلیه الطلب البیطری حماه سوریا.
۵ـ شریعه و بالحاج ( ۱۹۸۹ ) : دراسات اولیه علی تأثیر استخدام پروستا گلاندین PGF۲d فی البل اللیبیه ـ نتائج البحوث و الدراسات فی محطه الابحاث العسه، مركز بحوث و دراسات الابل لیبیا.
۶- ABDEL – RAHIM & NAZIER (۱۹۹۲) : ۱ st international camel conference ۱۱۵ – ۱۱۸
۷- ABDUNAZAROO (۱۹۷۱) : Biological characteristics of reproduction in the one humped camel. In : ABA ۳۹/۵۱۵۵
۸- AZAB & MUSA (۱۹۷۶) : Early detection of pregnancy in the camel by using biological methods (brief communication) Zuchthygiene , ۱۱ (۴) ۱۶۶-۱۶۸
۹- BALAGOVESCENSKii (۱۹۶۴) : Reserve in the production of milk and meat – in : ABA ۳۹/۱۴۳۶
۱۰- BARMINJSEV (۱۹۵۱) : Konevodstvo (۱) ۱۳۸.
۱۱- BHARGAVA. Et. al (۱۹۶۴) : Biochemical studies on Indian camel V- serum proteins and their variation with age. Sex, pregnancy, rut and infection – indian journal. Exp. Biol. ۲,۵۲-۵۴.
۱۲- EL- CHANNAM. Et.al (۱۹۷۴) : preliminary study on the application of cuboni test for pregnancy diagnosis in the camel- Zuchthygiene, ۹ (۱) , ۴۶.
۱۳- GARDENER (۱۹۷۱) : camel – the UFAW hand book on the care and mangement of farm Animal – welfare Livingstone London.
۱۴- HERASKOV (۱۹۶۶) : camel milk a valuable food product , in : ABA , ۳۴/۶۵۶.
۱۵- LEUPOLD (۱۹۶۷) : Das kamel – ein wichtiges Haustier det subtropen – Die Balauen Hefte fur den Tierazt ۳۳ .
۱۶- MATHARU (۱۹۶۷) : camel care. In : ABA ۳۵/۱۸۷۸.
۱۷- MUSA (۱۹۶۹) : M.V.Sc. Thesis, university of khartoum (cited by Higgins).
۱۸- MUSA & ABUSINEINA (۱۹۷۶) : Acta veterinaria , Beograd (۲۶) ۱۰۷.
۱۹- MUSA & ABUSINEINA (۱۹۷۸) : veterinary Record (۱۰۲) ۷ .
۲۰- NANDA (۱۹۵۶) : camels and their Management – indian council of agricu;tral research, New Dehli india.
۲۱- SCHELS & Mostafawi (۱۹۷۸): ultrasonic pregnancy diagnosis in the camel – Animal Reproduction Science, ۱ , ۱ , ۱۹ – ۲۳ .
۲۲- SHALASH (۱۹۶۵) : some reproductive aspects in the female (۱) ۱۰۳ – ۱۰۷.
۲۳- SINGH (۱۹۶۹) : camel – in : Domestin Animals Verry / Mystic conn.
۲۴- SINGH & PRAKASH ( ۱۹۶۴) : Mating Behavioror in camel – the indian . vet. J . ۹۴۱) ۴۷۵ – ۴۷۸.
۲۵- TERENTJEV (۱۹۶۳) : camel breading in astrakhan provine – in : ABA ۳۱/۲۴۱۵ .
۲۶- WILLIAMSON & PAYNE (۱۹۵۹) An in torudcdction to animal husbandry in the tropice. London.
تألیف : دكتر احسان مقدس

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور