اعتکاف

انسان موجودی است‏سالك و پویا به سوی معبود حقیقی خویش و از هر راهی كه برود و هر مسیری را كه در زندگی انتخاب كند، سرانجام به لقای معبود خویش می‏رسد:
«یا ایها الانسان انك كادح الی ربك كدحا فملاقیه; (۱) ای انسان! تو با تلاش و رنج‏به سوی پروردگارت می‏روی و او را ملاقات خواهی كرد.»
با توجه به این آیه اگر انسان راه ایمان، خودسازی و تهذیب نفس را بپوید جمال و مهر خداوند را ملاقات می‏كند، اما اگر راه كفر و آلودگی را در پیش گیرد، جلال و قهر او را. بنابراین اگر مقصد و غایت‏سلوكش لقای محبت و مهر خدا باشد، باید راه تهذیب نفس و عبادت حقیقی را در پیش گیرد و از هوای نفس بگریزد و در طریقت انس با معبود گاهی به گوشه‏ای خلوت پناه ببرد و دور از همه عنوان‏ها و تعلقات مادی، لختی بر حال زار خویش بگرید و با سوز دل و اشك چشم، كدورت و زنگار را از چهره جان خود بزداید و در زاد و توشه آخرت اندیشه كند.
ادیان الهی با توجه به همین نیاز روحی، با آن كه انسان را به حضور در جامعه و شركت در فعالیت‏های اجتماعی فرا می‏خوانند، فرصت هایی را نیز برای خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده‏اند، یكی از این فرصت‏ها «اعتكاف‏» است.
اعتكاف در لغت‏به معنی اقامت كردن و ماندن در جایی و ملازم بودن با چیزی است، ولی در شرع اسلام، اقامت در مكانی مقدس به منظور تقرب جستن به خداوند متعال است.
اعتكاف; فرصت‏بسیار مناسبی است تا انسانی كه در پیچ و خم‏های مادی غرق شده، خود را بازیابد و به قصد بهره بردن از ارزش‏های معنوی از علایق مادی دست‏بكشد و خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا كند كه او را در راه راست ثابت نگهدارد تا بتواند به دریای بیكران انس و مهر خداوند كه همه‏اش مغفرت و رحمت است، متصل شود.
در اعتكاف می‏توان خانه دل را از اغیار تهی كرد و نور محبت‏خدا را در آن جلوه گر ساخت; می‏توان خود را وقف عبادت كرد و لذت میهمانی را بر سر سفره احسان و لطف الهی چشید; می‏توان زمام دل و جان را به دست‏خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند كشید; (۲) می‏توان به خویشتن پرداخت و معایب و كاستی‏های خود را شناخت و در جست و جوی معالجه بود; می‏توان نامه عمل را مرور كرد و به فكر تدارك و جبران فرصت‏های از دست رفته بود; می‏توان به مرگ اندیشید و خود را برای حضور در پیشگاه خدای «ارحم الراحمین‏» آماده كرد.
آری! اعتكاف; فصلی است‏برای گریستن، برای ریزش باران رحمت، برای شستن آلودگی‏های گناه، برای تطهیر صحیفه اعمال، برای نورانی ساختن دل و صفا بخشیدن به روح.
● پیشینه اعتكاف
اعتكاف مخصوص دین اسلام نیست‏بلكه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممكن است در شرع مقدس اسلام پاره‏ای از خصوصیات و احكام و شرایط آن تغییر یافته باشد.
درباره حدود و شرایط این عبادت در دیگر ادیان، اطلاعات قابل توجهی در اختیار ما نیست. مرحوم علامه مجلسی در «بحارالانوار» به نقل از طبرسی آورده است كه: «حضرت سلیمان (ع) در مسجد بیت المقدس به مدت یك سال و دو سال، یك ماه و دو ماه وكمتر و بیشتر اعتكاف می‏كرد و آب و غذا برای آن حضرت فراهم می‏شد و او در همان جا به عبادت می‏پرداخت.» (۳)
برخی از آیات قرآن دال بر این است كه اعتكاف در ادیان الهی گذشته وجود داشته است. خداوند متعال می‏فرماید:
«... و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاكفین والركع السجود; (۴) به حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) سفارش نمودیم تا خانه‏ام را برای طواف كنندگان، معتكفان و نمازگزاران تطهیر كنند.»
از این آیه استفاده می‏شود كه در زمان حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) عبادتی به نام اعتكاف وجود داشته و پیروان دین حنیف گرداگرد كعبه معتكف می‏شده‏اند.
حضرت مریم (س) آن گاه كه به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مكانی خالی و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب غافل نكند.
به همین جهت طرف شرق بیت المقدس را كه شاید محلی آرام‏تر و یا از نظر تابش آفتاب پاك‏تر و مناسب‏تر بود برگزید. (۵)
مرحوم علامه طباطبائی (ره) در المیزان می‏نویسد: هدف حضرت مریم (س) از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنت اعتكاف بوده است. (۶)
برخی از روایات اهل سنت هم نشان می‏دهد كه در دوران جاهلیت هم عملی عبادی به عنوان اعتكاف در میان مردم رایج‏بوده است. (۷)
علامه حلی در كتاب «تذكرهٔ الفقهاء» به مشروعیت اعتكاف در ادیان پیشین تصریح نموده است. (۸)
از زمانی كه پیامبر اسلام (ص) اعتكاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا كرد.
در حال حاضر مراسم اعتكاف در دهه پایانی ماه مبارك رمضان در بسیاری از كشورهای اسلامی از جمله عربستان (مكه) با شكوه خاصی برگزار می‏شود. همه ساله خیل عظیم مسلمانان، كه بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشكیل می‏دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می‏شتابند و در كنار خانه خدا معتكف می‏شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست‏یابی به فضیلت اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربركت را برای انجام عمره مفرده برمی‏گزینند.
شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در كنار مرقد مطهر پیامبر (ص) برگزار می‏شود. مسجد كوفه در عراق نیز سال‏های متمادی، محل برپایی مراسم اعتكاف در دهه آخر ماه مبارك رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مكتب اهل بیت (ع) در این مسجد مقدس معتكف می‏شده‏اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شركت می‏كرده‏اند.
اعتكاف در كشور ایران تاریخچه‏ای پرفراز و نشیب دارد در هر عصری كه عالمان برجسته دینی به اعتكاف اهتمام ورزیده‏اند، مردم مسلمان نیز از آنان پیروی كرده و به اعتكاف بها داده‏اند.
در عصر صفوی، در سایه تلاش‏های دو عالم بزرگ آن زمان مرحوم شیخ بهایی (۱۰۳۰- ۹۵۲ ه.ق) و شیخ لطف الله میسی عاملی اصفهانی (متوفای ۱۰۳۲ یا ۱۰۳۴ ه.ق)، اعتكاف در شهرهای ایران، به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصی یافته است.
خوشبختانه اكنون در بسیاری از شهرهای كشورمان مراسم اعتكاف در روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب (ایام البیض) برگزار می‏شود. این سنت‏حسنه ابتدا در شهر مقدس قم، توسط عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی صورت گرفت و رفته رفته در شهرهای دیگر رواج یافت.
● ارزش معنوی اعتكاف
انقطاع از مادیات و امور دنیوی و ملازمت مسجد و دوام ذكر و عبادت خدا، به تنهایی و بدون اعتكاف نیز دارای ارزشی والا و اهمیتی فراوان است كه در این زمینه آیات، روایات و احادیث زیادی را با چنین مضمونی می‏توان یافت، اما اهمیت اعتكاف به طور مشخص در قرآن و احادیث مورد تاكید قرار گرفته است.
در بنیاد اولین خانه توحید (كعبه) به دست دو پیامبر الهی، حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) سخن از عهد و پیمانی به میان می‏آید كه از جانب خداوند، جهت تطهیر «بیت الله‏» برای طواف كنندگان، معتكفین و نمازگزاران از آنان گرفته شده است.
مطالعه در تعالیم ادیان الهی نشان می‏دهد كه همواره شیوه‏هایی از درون‏گرایی و دوری از جمع در ادیان آسمانی وجود داشته است.
● اعتكاف در قرآن
از كلام وحی استفاده می‏شود كه در میان بنی اسرائیل نوعی روزه همراه با سكوت «صمت‏» رایج‏بوده است. (۹) حضرت موسی (ع) با آن كه مسئولیت‏سنگین رهبری و هدایت امت را بر دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را رها كرد و برای خلوت كردن با محبوب خویش به خلوتگاه كوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش پروردگار فرمود:
«... و عجلت الیك رب لترضی; (۱۰) پروردگارا به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی.
قرآن مجید در جایی دیگر از «رهبانیت‏» و گوشه‏گیری پیروان حضرت عیسی (ع) سخن به میان آورده، می‏فرماید:
«... و رهبانیهٔ ابتدعوها ما كتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعایتها...; (۱۱) و رهبانیتی را كه خود ابداع نمودند از این رو برایشان مقرر نمودیم تا خشنودی خداوند را كسب كنند. پس حق آن را چنان كه باید مراعات نكردند.»
مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبائی (ره) فرموده است:
«لحن آیه شریفه نشان می‏دهد كه خداوند، ابتدائا رهبانیت را بر پیروان حضرت عیسی (ع) مقرر ننموده، ولی آن را مورد تایید قرار داده است.» (۱۲) هر چند آنان به دلیل این كه در رهبانیت زیاده روی نمودند و حد و مرز آن را مراعات نكردند، مورد نكوهش خداوند قرار گرفتند.
اسلام با پیش بینی عبادتی به نام «اعتكاف‏» كه در واقع نوعی خلوت و درون گرایی است، برای ساختن انسان‏ها و جلوگیری از فت‏خدافراموشی و خودفراموشی چاره اندیشی نموده است. این‏ها همه نشان می‏دهد با آن كه روح تعالیم ادیان، دعوت به جمع و اجتماع است، انسان به برنامه هایی كه او را با درون خود پیوند دهد نیز محتاج است.
راز این امر روشن است; معمولا حضور پیوسته و دائمی در عرصه اجتماع و كار و تلاش عملی، رفته رفته روحیه عمل گرایی را در انسان تقویت می‏كند.
پیدایش این روحیه چه بسا انسان را از درون تهی می‏كند تا آن جا كه به چیزی جز
عمل بیشتر نیندیشد. شخص عمل گرا و عمل زده حتی گاه فرصت نمی‏یابد نتایج كارها و تلاش‏های خود را هم به درستی ارزیابی كند. لذا اعتكاف زمینه مناسبی است تا انسان به كاوش درباره انگیزه‏ها و روحیات خویش بپردازد و برای رفع نقصان و تكامل آن بكوشد. بنابراین اعتكاف با ویژگی هایی كه اسلام برای آن در نظر گرفته، پاسخی است‏به این نیاز روحی و فرصتی است مغتنم برای رو آوردن به خود و خدا.
● اعتكاف در احادیث
میزان توجه پیامبر (ص) به برپایی اعتكاف، بسیار در خور دقت و تامل است. خداوند متعال، پیامبر خویش را به داشتن خلق و خویی عظیم وبزرگ ستوده است.
«و انك لعلی خلق عظیم; (۱۳) و در حقیقت تو به اخلاق نیكو و عظیم آراسته هستی.»
با این حال، آن حضرت با وجود مسئولیت‏بزرگ اجتماعی كه بر دوش داشت، خود را از اعتكاف بی نیاز نمی‏دانست.
چنان كه در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است:
«كان رسول الله (ص) اذا كان العشر الاواخر اعتكف فی المسجد و ضربت له قبهٔ من شعر و شمر المیزر و طوی فراشه; (۱۴) رسول خدا در دهه آخر ماه مبارك رمضان در مسجد معتكف می‏شدند و برای آن حضرت خیمه‏ای كه از مو بافته شده بود، در مسجد برپا می‏شد. پیامبر (ص) برای اعتكاف آماده می‏شدند و بستر خویش را جمع می‏كردند. »
در حدیث دیگری از امام صادق (ع) آمده است:
«كانت‏بدر فی شهر رمضان و لم یعتكف رسول الله (ص) فلما ان كان من قابل اعتكف عشرین. عشرا لعامه و عشرا قضاء لما فاته; (۱۵) جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از این رو رسول خدا موفق به اعتكاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال آینده یك دهه را به عنوان همان سال اعتكاف نمودند و یك دهه را نیز به عنوان قضای سال قبل.»
رسول خدا افزون بر اهتمام عملی نسبت‏به اعتكاف، با بیان فضایل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام این عمل تشویق می‏نمودند. در حدیثی از آن حضرت آمده است: «اعتكاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین; (۱۶) یك دهه اعتكاف در ماه رمضان هم چون دو حج و دو عمره است.»
گرچه این حدیث ناظر به اعتكاف به مدت ده روز و در ماه مبارك رمضان است، ولی اعتكاف در كمتر از این مدت (به شرط آن كه سه روز كم‏تر نباشد) در غیر ماه مبارك رمضان مخصوصا «ایام البیض‏» به اندازه خود فضیلت و ثواب دارد.
● زمان اعتكاف
اعتكاف از نظر زمان محدود به وقت‏خاص نیست، تنها از آن رو كه لازمه اعتكاف، روزه گرفتن است، باید در زمانی اعتكاف شود كه شرعا بتوان روزه گرفت. پس هر گاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتكاف نیز صحیح است، ولی بهترین زمان برای اعتكاف دهه آخر ماه مبارك رمضان، و ایام البیض ماه رجب است. اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازی انسان برای درك لیلهٔ القدر و بهره برداری از فیض این شب گران قدر، بی‏ارتباط نیست. در كشور ما اكنون اعتكاف در سه روز از ماه رجب بیش از اعتكاف در دهه پایانی ماه رمضان رواج دارد. و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است:
اول) آن كه ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده می‏شود كه اعتكاف در ماه‏های حرام، نسبت‏به دیگر ماه‏ها از ضیلت‏بیشتری برخوردار است.
ثانیا) روزه در ماه رجب دارای فضیلتی خاص است، زیرا ماه رجب ماه بزرگی است كه مردم حتی در جاهلیت نیز حرمت آن را پاس می‏داشتند. اسلام نیز بر احترام و منزلت آن افزود. (۱۷) ظاهرا چنین رفتار و باوری نسبت‏به ماه رجب از دیگر ادیان الهی در میان مردم به جای مانده بود.
مالك بن انس (پیشوای مذهب مالكی) گفته است:
سوگند به خدا چشمانم تاكنون كسی را كه از نظر وارستگی، فضیلت و عبادت و پرهیزگاری برتر از امام صادق (ع) باشد، ندیده است. من به حضور ایشان می‏آمدم و او مرا مورد توجه قرار می‏داد و احترام می‏نمود. روزی به ایشان عرض كردم:
ای فرزند رسول خدا! پاداش كسی كه یك روز از ماه رجب را با ایمان و اخلاص روزه بگیرد، چیست؟ امام صادق (ع) فرمود:
پدرم از پدرش و او از جدش از رسول خدا (ص) برایم روایت كرد كه هر كس یك روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص روزه بگیرد، گناهانش آمرزیده می‏شود. (۱۸)
بر پایه حدیثی دیگر از پیامبر (ص) هر كس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله می‏اندازد. پروردگار مهربان به كسی كه سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب می‏كند كه حق تو بر من واجب شد و دوستی و ولایتم برایت‏حتمی شد. ای فرشتگان! در حضور شما شهادت می‏دهم كه گناهان بنده‏ام را آمرزیده‏ام. (۱۹)
علاوه بر روایاتی كه به طور عام نسبت‏به فضیلت روزه ماه رجب تاكید می‏نماید، درباره روزه گرفتن در روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ و انجام عمل «ام داود» نیز تاكید شده است.
● مكان اعتكاف
اعتكاف از نظر مكان محدودیت‏خاص دارد. نظریه معروف آن است كه اعتكاف تنها در یكی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد كوفه و مسجد بصره)
جایز است. امام رضا (ع) فرموده‏اند: «اعتكاف لیلهٔ فی مسجد الرسول و عند قبره یعدل حجهٔ و عمرهٔ; (۲۰) یك شب اعتكاف در مسجد پیامبر و نزد قبر او معادل یك حج و یك عمره است.»
ولی گروهی از فقها اعتكاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نیز روا دانسته‏اند. (۲۱)
البته در مورد مسجد جامع نیز برخی برآنند كه بایستی به قصد رجاء و به امید این كه شاید مطلوب درگاه الهی باشد، اعتكاف نمود. (۲۲) اعتكاف در سایر مساجد مانند مسجد محله و بازار تنها به نظر شمار اندكی از فقیهان شیعه جایز است. (۲۳) مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه مسجدی است كه معمولا مردم بیشتری در آن جا گرد می‏آیند; (۲۴) به عبارت دیگر، مسجدی كه اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد جمعیت داشته باشد. (۲۵)
شیخ لطف الله میسی اصفهانی در كتاب «رساله اعتكافیه‏» به نقل احادیثی در باب اعتكاف پرداخته و ضمن بیان احادیث، شواهدی را در جواز اقامه اعتكاف در مسجد جامع، نصب قبه و نیز احیای دهه آخر ماه رمضان ذكر می‏كند.
روشن است كه در محل اعتكاف اختلافی در میان فقهای شیعه وجود دارد. این اختلاف ناشی از این روایت است كه اعتكاف در مسجدی جایز است كه امام عدل، جماعتی در آن برگزار كرده باشد. برخی از فقها صرفا همین چند مسجد (كوفه، بصره، مدینه و مكه) را برای اعتكاف جایز شمرده‏اند و برخی دیگر مساجد دیگر را نیز برای اعتكاف مجاز شمرده‏اند.
از این دسته دوم، گروهی تنها مساجد جامع را معین كرده و برخی همه مساجد جماعات را. شیخ لطف الله بر این باور بوده كه در تمامی مساجد جامع و حتی جماعت اعتكاف جایز است، ولی درباره روایتی كه «امام عدل‏» را مطرح كرده چنین اظهار می‏كند كه مقصود از امام عدل، اعم از امام معصوم و غیر معصوم است. شیخ تاكید دارد كه اصولا سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است كه وجه عدل نمی‏توانسته ارتباطی با امام معصوم برای اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد.
وی با اشاره به آراء برخی از فقهای متقدم در این كه تنها در مساجد اربعه اعتكاف رواست، اسامی جمعی از علمای عصر خود را كه اغلب علمای جبل عامل هستند، ذكر كرده و رای آنان را چنین دانسته كه در هر مسجد جامعی اعتكاف جایز است. از جمله آنان مرحوم شیخ بهایی است كه در هنگام تالیف این رساله در قید حیات بوده است و نیز شیخ علی بن عبدالعالی میسی، جد نویسنده، و نیز شهید ثانی و بسیاری دیگر. (۲۶)
در این جا ممكن است این پرسش مطرح شود كه با توجه به آثار سازنده اعتكاف آیا بهتر نیست اعتكاف در هر مسجدی را جایز بدانیم تا همگان به آسانی بتوانند از این عبادت بهره‏مند شوند؟
در پاسخ باید گفت:
عبادت‏های دینی كاملا توقیفی هستند; بدین معنا كه شرایط و احكام آن را باید از متون اسلامی و دستورهای شرعی اخذ كرد. هرگاه از ادله معتبر استفاده شود كه محل اعتكاف، مسجد جامع است، نمی‏توان از روی ذوق و سلیقه شخصی در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد.
اساسا برخی عبادت‏ها از نظر مكان، دارای محدودیت‏خاصی هستند.
مراسم و اعمال حج‏باید در مكان‏های معینی انجام شود. از این رو انجام دادن اعمال حج در غیر از محل‏های مقرر بی‏معناست.
در مورد اعتكاف نیز هرگاه با ادله معتبر ثابت‏شود كه جایگاه آن مسجد جامع است، می‏فهمیم كه شارع مقدس این عبادت را تنها در این ظرف مكانی معین از ما خواسته است. البته در تشریع این حكم حتما مصالحی مورد نظر بوده است كه شاید عقل ما نتواند به طور یقین بدان دست‏یابد. شاید اسلام با منحصر نمودن اعتكاف در مسجد جامع بخواهد نوعی كنترل بر كمیت و كیفیت آن وجود داشته باشد و در كنار این عبادت، ارزش‏های دیگری مانند وحدت و همراهی و هم دلی نیز مطرح شود. (۲۷)
انسان معتكفی كه به آداب اعتكاف پایبند است در هر موردی از نماز خواندن، دعا كردن، تفكر كردن، شب زنده داری و گریستن به گنجینه هایی از رحمت‏خاص خدا دست می‏یابد كه گرانبهاترین سرمایه زندگانی و بهترین زاد و توشه آخرت او خواهد بود.
هم چنین گاهی خداوند به خاطر تادیب انسان‏ها یا به خاطر عقوبت آنان نسبت‏به ستم كاری‏ها و معاصی روز افزون شان، اراده نزول عذاب می‏كند و بلایی چون خشك سالی یا زلزله یا بیماری عمومی و مانند آن را تقدیر می‏نماید، ولی عمل صالح گروهی از آنان باعث دفع بلا گشته و به گونه‏ای كه خود نیز متوجه نیستند از تحقق عذاب و عقاب الهی جلوگیری می‏كنند: «... و ما كان الله معذبهم و هم یستغفرون; (۲۸) و خداوند آنان را عذاب نمی‏كند تا زمانی كه استغفار می‏كنند.»
اعتكاف خالصانه جمع كثیری از مردم جامعه ما، می‏تواند چنین نقشی را در اجتماع اسلامی داشته باشد; یعنی زمانی كه قدرناشناسی مردم نسبت‏به نعمت‏های الهی اوج می‏گیرد و غفلت از خدا به شكل‏های گوناگون در بین مردم رواج می‏یابد و پول‏پرستی و شهوت رانی، بخش عظیمی از جامعه را از عبادت خدا دور ساخته و به حقوق دیگران بی‏توجه می‏سازد، خطر نزول بلانزدیك می‏شود، اما گریه‏ها و تضرع‏ها و نمازها و روزه‏های معتكفین، رحمت‏خدا را بر می‏انگیزاند و به آبروی آنان، عاصیان نیز در امان می‏مانند.
● مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانه
در فرهنگ اسلامی روی آوردن به اعتكاف، علاوه بر بهره برداری از فیض معنوی آن، جهاد مقدس نیز هست; زیرا این مراسم عبادی - معنوی، نقش بسیار مهمی در رویارویی با نفوذ فرهنگ بیگانه ایفا می‏كند.
جوانی كه در مراسم اعتكاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می‏چشد، لذت‏های مادی و شهوانی در دیدگانش، حقیر و بی‏ارزش می‏شود وبه آسانی در گرداب فساد و باورهای ضد دینی گرفتار نمی‏شود.
از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی عملی و درسی عبرت‏آمیز برای مردم است. حضور جمعی از مؤمنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین مداری است و آثار سازنده‏ای بر جامعه خواهد داشت، از همین رو، در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن نباید نقش مؤثر سنت هایی كه در باور عمومی مردم ریشه‏های عمیق دارند، نادیده گرفته شود. بی‏تردید مساجد، حسینیه‏ها، تكایا، هیئت‏های مذهبی، زیارت و اعتكاف، نقش مهمی در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینی ایفا كرده و می‏كنند. این مقوله‏ها با آثار مثبت جانبی كه دارند، اهرم‏های توانمندی در مقابله با فرهنگ بیگانه‏اند.
در دوران ما تهاجم دشمن ابعادی گسترده یافته، ولی این حركت استعماری، دست كم ریشه‏ای چند صد ساله دارد و همین پدیده‏های سنتی هم چون اعتكاف مردم ما را در طول سال‏های متمادی در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه مصونیت‏بخشیده است. (۲۹) اما اهمیت آن و نقش بسزایی كه در تصفیه و تزكیه انسان دارد برای بسیاری از مسلمانان ناشناخته مانده است.
از این رو جا دارد مبلغان اسلامی بیش از پیش بر نقش مهم آن تاكید ورزند تا این سنت دیرینه محمدی آن گونه كه شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی حفظ كند.
در عصر ما كه زندگی ماشینی و پیچیدگی‏های آن، دیده‏های انسان را به خود خیره كرده، روابط اجتماعی گسترده شده و خلاصه دامنه سرگرمی انسان به جلوه‏ها و مظاهر مادی توسعه یافته است، تاكید بر نقش سازنده اعتكاف، ضرورتی دو چندان می‏یابد، زیرا اعتكاف انس با معشوق است كه زمینه را برای گسستن فرد از سرگرمی‏های پوچ فراهم می‏آورد; انسان را با خداوند پیوند می‏دهد و از آفت‏خدا فراموشی و از خودبیگانگی نگه می‏دارد.

۱. انشقاق (۸۴) آیه‏۶.
۲. عطار نیشابوری، تذكرهٔ الاولیاء، ص‏۷۸۵.
۳. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج‏۱۴، ص‏۱۴۱.
۴. بقره (۲) آیه‏۱۲۵.
۵. تفسیر نمونه، ج‏۱۳، ص‏۳۳.
۶. علامه طباطبائی، المیزان، ج‏۱۴، ص‏۳۴.
۷. سید مرتضی، المسائل الناصریات، ص‏۱۱۹.
۸. علامه حلی، تذكرهٔ الفقهاء، ج‏۶، كتاب اعتكاف، ص‏۲۳۹.
۹. حر عاملی، وسائل الشیعه; ج‏۷، ص‏۱۱۶.
۱۰. طه (۲۰) آیه ۸۴.
۱۱. حدید (۵۷) آیه ۲۷.
۱۲. المیزان، ج‏۱۹، ص‏۱۷۳.
۱۳. قلم (۶۸) آیه‏۴.
۱۴. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج‏۷، ص‏۳۹۷، روایت‏۱.
۱۵. همان، روایت ۲.
۱۶. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، كتاب الاعتكاف، ص‏۱۸۸.
۱۷. شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثهٔ، ص‏۲۴، روایت‏۱۲.
۱۸. همان، ص‏۳۸، روایت‏۱۶.
۱۹. همان، ص‏۲۵، بخشی از روایت‏۱۲.
۲۰. بحارالانوار، ج‏۹۸، ص‏۱۵۱.
۲۱. سید محمد كاظم طباطبائی، العروهٔ الوثقی، كتاب الاعتكاف، ص‏۳۹۹.
۲۲. امام خمینی (ره)، تحریرالوسیله، ج‏۱، ص‏۳۰۵.
۲۳. شیخ محمد حسن نجفی، جواهر الكلام، ج‏۱۷، ص‏۱۷۰.
۲۴. همان، ص‏۱۷۱.
۲۵. آیهٔ الله گلپایگانی، مجمع المسائل، ج‏۱، ص‏۱۵۴.
۲۶. فصلنامه فرهنگ اصفهان، شماره ۱، پائیز ۱۳۷۴، ص‏۳۸. رحیم نوبهار، اعتكاف; سنت محمدی، ص‏۷۸ و ۸۸.
۲۷. بحارالانوار، ج‏۳۳، ص‏۵۴۲.
۲۸. انفال (۸) آیه‏۳۳.
۲۹. اعتكاف، سنتی محمدی، ص‏۵۰ و ۵۱
اسماعیل نساجی زواره

منبع : ماهنامه پاسدار اسلام