تحول اقتصادی

جزایر از پدیده‌های جغرافیائی هستند که نحوه قرارگیری و موقعیت جغرافیائی آنها بیانگر اهمیت ‌آنهاست. جزایر ایرانی در خلیج‌فارس نیز به‌دلیل قرار گرفتن در یک موقعیت ویژه، دارای اهمیت استراتژیکی و فوق‌العاده می‌باشند. اگر موقعیت جغرافیائی را از این جزایر منها بکنیم از اهمیت حال حاضر این جزایر کاسته خواهد شد. در حال حاضر این جزایر جزئی از زنجیره مفروض امنیتی و دفاعی کشورمان در خلیج‌فارس محسوب می‌شوند و ارتباط مستقیم با منافع ملی و امنیت ملی کشور دارند. موقعیت این جزایر نسبت به مجموعه‌ای از عناصر جغرافیائی سنجیده می‌شود. برخی از این عناصر مانند منابع انرژی تا آن حد مهم هستند که می‌توان ویژگی ژئوپولیتیکی بودن را برای منطقه خلیج‌فارس به‌کار برد. برهمین مبناست که این منطقه در معادلات سیاسی و امنیتی قدرت‌های بزرگ جایگاه بسیار مهمی دارد و پدیده‌های طبیعی و انسانی آن از اهمیت خاصی برخوردارند. جزایر از جمله پدیده‌های طبیعی این دریا می‌باشند که مهم هستند و جزایر ایرانی از جمله آن پدیده‌ها می‌باشند که در استراتژی بقاء کشورمان جایگاه ویژه داشته و خواهند داشت.
بیشترین ساحل در خلیج‌فارس از آن ایران است. طول ساحل ایران در خلیج‌فارس از مجموع طول سواحل ۷ کشور دیگر در کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس (عراق، کویت، عربستان سعودی، بحرین، قطر، امارات‌عربی‌متحده و عمان) بیشتر است. مالکیت این ساحل طولانی حضوری شایسته و قدرتمند را می‌طلبد. در انجام این مهم جزایر نقش بی‌بدیلی دارند و بسان چشم‌های بینا و پرسوی ما در آب‌های نیلگون خلیج همیشه فارس خواهند بود.
منطقه ژئوپولیتیک خلیج‌فارس دارای منابع سرشار هیدروکربنی است. این منطقه بیش از ۶۶ درصد منابع نفت خام جهان و حدود ۳۷ درصد گاز طبیعی دنیا را در دل خود دارد.
از آنجائی‌که نوع بشر هنوز جایگزین مطمئنی برای نفت پیدا نکرده که ویژگی‌های ارزان بودن عدم نیاز به فن‌آوری خاص و تولید انرژی قابل توجه را داشته باشد، در نتیجه منابع هیدروکربنی همچنان در صدر مصرف انرژی جهانی است. در حقیقت اقتصاد جهانی هنوز به منابع هیدروکربنی به‌عنوان منابع فوق‌العاده مهم می‌نگرد.
منابع انرژی در دریای شمال و حوزه کارائیب رو به کاهش است در حالی‌که براساس برآوردهای انجام شده منابع انرژی منطقه خلیج‌فارس حداقل تا ۲۵ سال آینده جوابگوی بخش اعظم نیازهای جهانی خواهد بود. در نتیجه نگاه‌های جهانی بیشتر به این مسئله معطوف است. در حال حاضر حدود ۲۱ میلیون بشکه نفت از ۸۴ میلیون بشکه مصرف روزانه نفت در دنیا از منطقه خلیج‌فارس تأمین می‌شود که معادل ۲۵ درصد مجموع مصرف جهانی است.
پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۰ میلادی مصرف جهانی نفت به حدود ۱۱۲ میلیون بشکه در روز برسد با توجه به تمام شدن ذخایر نفتی در دریای شمال و حوزه کارائیب و سایر مکان‌ها، سهم منطقه خلیج‌فارس در تولید نفت بیشتر شده و به حدود ۴۵ درصد خواهد رسید.
از سوی دیگر تاکنون عمده تقاضاها برای نفت و گاز از اروپا و ایالات متحده آمریکا بوده است. طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته جهش اقتصادی طی سال‌های آینده در شرق دور و جنوب‌شرق آسیا خواهد بود در نتیجه جهان شاهد جابه‌جائی در عرصه تقاضا برای انرژی خواهد بود. در چنین شرایطی تشکیل کریدور انرژی محقق خواهد شد. رأس این کریدور خلیج‌فارس و مقصد آن شرق دور، چین و جنوب‌شرق خواهد بود. این مسئله نیز بر اهمیت خلیج‌فارس می‌افزاید.
بنابراین خلیج‌فارس در افق معادلات سیاسی و حتی نظامی آینده به‌عنوان یک منطقه ژئوپلیتیکی مهم مطرح خواهد بود. منطقه خلیج‌فارس برای صدور انرژی خود چند گزینه دارد. تحولاتی که طی ۳ دهه گذشته در منطقه صورت گرفت باعث گردید برخی از کشورها استراتژی انتقال انرژی از طریق خطوط لوله را تعقیب نمایند. از جمله این کشورها عربستان سعودی و عراق بودند. اما با توجه به افزایش تقاضا برای انرژی و جابه‌جائی در بازار تقاضا، انتقال انرژی با لوله جواب‌گو نخواهد بود. تنها روشی که می‌تواند پاسخگوی این تقاضا باشد حمل انرژی توسط نفت‌کش‌های غول‌پیکر است و تنها مسیر عبور این کشتی‌ها تنگه‌هرمز می‌باشد. امنیت تنگه استراتژیک هرمز نه تنها برای کشور ما حیاتی است بلکه سلامت شریان اقتصادی جهان را در پی دارد و ضامن تداوم سالم انرژی خواهد بود. وجود جزایر ایرانی در دهانه تنگه‌هرمز و خلیج‌فارس رابطه مستقیم با منافع و امنیت ملی ما دارد. مخصوصاًجزایر ۳ گانه (ابوموسی، تنب‌بزرگ و تنب‌کوچک) که امارات‌عربی‌متحده نسبت به آنها طمع سرزمینی دارد از اهمیت خاصی برخوردارند. بر همگان آشکار است که جزایر ابوموسی، تنب‌بزرگ و تنب‌کوچک از ابتداء تاریخ نوشته شده بشری به ایران تعلق داشته‌اند و ادعاء فدراسیون امارات نسبت به این جزایر کاملاً غیرقانونی و مغایر با اصول حسن هم‌جواری می‌باشد.
با لحاظ کردن تمام موارد پیش‌گفته اهمیت جزایر ایرانی به‌خصوص جزایر ۳گانه مشخص می‌گردد. تعلق بیش از نیمی از سواحل خلیج‌فارس به ایران از یک‌سو و تأکید بر امنیت منطقه با آمیزه‌های بومی از سوی دیگر رسالت کشورمان در تأمین امنیت خلیج‌فارس را کاملاً هویدا می‌کند. به بیان ساده و روشن خلیج‌فارس و تنگه‌هرمز باید امن باشد تا جهان امنیت داشته باشد. این جزایر نه تنها در حال حاضر حائز اهمیت ویژه هستند، در آینده نیز به‌دلیل انتقال بخش عمده انرژی منطقه توسط نفت‌کش‌ها اهمیت خود را خواهند داشت. کشتی‌ها باید از این تنگه عبور کنند. اگر ایران بر امنیت دریائی این منطقه نظارت نداشته باشد نمی‌تواند منافع ملی خود را تأمین کند باید برای این جزایر جایگاه ارزشمندی قائل شده و برای آینده برنامه ویژه تدارک ببینیم تا هیچ‌گونه مسائل سیاسی و یا غیرسیاسی نتواند خدشه‌ای بر حاکمیت ما بر این جزایر واردند.
● چه باید کرد
سال گذشته اعلام شد که آلمان به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران جای خود را به امارات‌عربی‌متحده داده است. ایران در سال، بیش از ۱۰ میلیارد دلار کالا از امارات‌عربی‌متحده خریداری و وارد بازار داخلی می‌کند. کشور ما نیز باید برای احیاء برنامه‌هائی که تعطیل شده تلاش کند. متأسفانه در این زمینه کارهای شایسته‌ای صورت نگرفته است. کیش تبدیل به بازار فروش اجناس خارجی به هموطنان شده است. چرا سعی نمی‌کنیم جزیره کیش یا سایر مناطق آزاد دریائی ما قطبی‌هائی در مقابل ابوظبی و دبی باشند؟ در حال حاضر بخش عظیمی از سرمایه‌های ایرانی در امارات‌عربی‌متحده متمرکز شده و باعث رونق هر چه بیشتر اقتصاد این فدراسیون می‌شوند. ساکنان بومی جزایر ایرانی در محروم‌ترین شکل زندگی می‌کنند. باید در جزایر تحول اقتصادی صورت گیرد. ضرورت دارد دولت به‌عنوان حاکمیت ملی با تزریق سرمایه، اقتصاد جزایر را رونق دهد و به ثبات و تداوم حاکمیت ملی خود در آنها کمک نماید.
همچنین با توجه به اینکه صدور انرژی توسط نفت‌کش از منطقه ژئوپولیتیک خلیج‌فارس رو به افزایش است. تبدیل یک یا دو جزره به مرکز ارائه خدمات دریائی و کشتیرانی هم درآمد خوبی نصیب کشورمان خواهد کرد و هم در امنیت خلیج‌فارس مؤثر خواهد بود. در این‌صورت با توجه به موقعیت ویژه جزایر ایرانی و کوتاهی مسیر دریائی کشتی‌ها در جزایر ایرانی پهلو خواهند گرفت. لازم به ذکر است که امارات‌عربی‌متحده بیش از یک‌میلیارد دلار درآمد از ارائه خدمات و سوخت‌رسانی به کشتی‌ها کسب می‌کند.
باید بدانیم امنیت کشورمان تنها در سایه تجهیزات نظامی به‌دست نمی‌آید. ضمن در اختیار داشتن این تجهیزات امنیت در سایه یک اقتصاد شکوفا و دانش و علم به‌وجود خواهد آمد. لازم است بسترها به‌گونه‌ای فراهم شوند تا دیگران بدانند که منطقه خلیج‌فارس با حضور نظامی، سیاسی و اقتصادی ایران امنیت پیدا می‌کند. این مسائل می‌توانند در آینده جزایر بسیار مؤثر باشند.
● ایران و ژئوپولیتیک محیط زیست خلیج‌فارس
خلیج‌فارس یکی از دریاهای کم‌عمق دنیاست در شرایط طبیعی متوسط شوری آب‌های آن ۲ برابر میانگین جهانی است و حتی در قسمت‌های مرکزی شوری آب از حد ۲ برابر هم فراتر میرود. عواملی چون تبخیر بیش از تغذیه، ورود پساب‌های صنعتی و غیرصنعتی، تخلیه نمک و املاح حاصل از شیرین کردن آب، تخلیه آب توازن کشتی‌ها و ورود آب گرم حاصل از خنک کردن نیروگاه‌ها محیط زیست این دریا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. ویژگی نیمه‌ بسته بودن آن و تبادل کم آب با دریاهای بیرون امری مضاعف در این خصوص می‌باشد. تمام این عوامل محیط زیست دریائی خلیج‌فارس را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند.
محیط زیست به‌علت کمیاب و ارزشمند بودن، در سال‌های اخیر در زمره مباحث ژئوپولیتیکی وارد گردیده است. محیط زیست خلیج‌فارس هم دارای این ویژگی است. در چنین رویکردی هم‌گرائی کشورهای خلیج‌فارس در جهت حفظ محیط زیست دریائی آن مطرح می‌شود.
علاوه بر موارد مذکور از جزایر می‌توان جهت دیده‌بانی زیست‌محیطی و حفظ سلامت دریائی استفاده کرد. شرایط حال حاضر خلیج‌فارس به لحاظ زیست‌محیطی حاد است و تداوم نابهنجاری‌های زیست‌محیطی شرایط آن را حادتر خواهد کرد. باید مسائل زیست‌محیطی دریا را جزء اولویت‌های خود قرار دهیم. با توجه به اینکه بیشترین ساحل و بیشترین سابقه تاریخی به ایران تعلق دارد و با توجه به اینکه نام ایران بر روی این دریاست باید توجه بیشتری به مسائل محیط زیست دریائی خلیج‌فارس داشته باشیم.
اقلیم کشورمان در مفهوم عامیانه اقلیمی ۴ فصل است. می‌توانیم با ایجاد تفرجگاه‌های توریستی در جزایر توریست‌های داخلی و خارجی را به این منطقه جذب کنیم. جزایر می‌توانند از نظر توریستی برای کشور درآمد کسب کنند. باید به این قضیه خیلی جدی‌تر نگاه کرد و زیرسات‌های لازم را ایجاد نمود. اما نباید فراموش کنیم که فعالیت در این جزایر نباید اکوسیستم جزایر و آب‌های اطراف آن را با خطر مواجه کند. برای مثال امارات‌عربی‌متحده نگاه ویژه‌ای در جهت جذب توریست دارد. حتی در حال ساخت ۳۰۰ جزیره مصنوعی است. که البته هم از نقطه‌نظر زیست‌محیطی و هم به لحاظ حقوقی و مسائل خط مبدأ، ایران باید نسبت به این مسائل حساس شده اعتراض رسمی را در این زمینه اعلام نماید.
صدا و سیما و مراکز تبلیغاتی می‌توانند در این زمینه بسیار مؤثر باشند. برای اینکه ادعاهای کشوری مثل امارات را خنثی کنیم. می‌توانیم مستندات تاریخی خود را به نمایش بگذاریم و از حاکمیت ملی خود دفاع کنیم. ۹ آذرماه هر سال یادآور بازپس‌گیری جزایر ۳گانه است، می‌توانیم این روز را یک روز ملی اعلام کنیم و برنامه‌های مناسبی برای این روز تدارک ببینیم. حتی می‌توان این موضوع را در کتاب‌های تاریخی گنجاند.
آینده از آن کسانی است که دانا و توانا باشند. دانا باشند تا شرایط را تشخیص دهند و توانا باشند تا شرایط را مهیا کنند. با توجه به این ویژگی‌ها باید برنامه‌های عالی‌تری را برای جزایر تدارک ببینیم تا باز هم چون همیشه ابهت ایران اسلامی را به رخ جهانیان بکشانیم.

دکتر سهراب عسگری، استاد دانشگاه

منبع : ماهنامه پیام دریا