سلامت روان حجاج

هرچند سفر روحانی حج، شادابی وصف ناپذیری را در هر زائر ایجاد می‌کند اما تغییر محیط، ترک اعتیاد مقطعی، اضطراب و استرس نیز سلامت روان زائران را تهدید می‌کند. با توجه به اینکه اغلب سفر حج بین ۳۰ تا ۴۰ روز طول می‌کشد عوامل متعددی وجود دارد که می‌تواند زائران را مستعد ابتلا به اختلالات روانی کند که به همه زائران توصیه می‌کنیم از این عوامل دوری کنند. زائران بیت الله الحرام از شهرها و کشورهای گوناگونی اعزام می‌شوند که همین مسافت طولانی می‌تواند آنها را آسیب پذیر کند. عوامل متعددی در بروز این اختلالات موثرند....
به طور مثال تغییرات آب و هوایی می‌تواند برای زائران مشکل ساز شود. با توجه به اینکه کشور ما آب و هوای تقریبا معتدلی دارد اغلب ایرانی‌های اعزام شده به عربستان بر اثر گرمای هوا دچار اختلالات روان پریشی می‌شوند. تغییر رژیم غذایی نیز در بروز این اختلالات موثر است زیرا زائران در طول زندگی خود رژیم غذایی خاصی دارند که شاید غذاهای سرو شده در عربستان با ذایقه آنها سازگار نباشد. از دیگر عوامل بروز این اختلالات تغییر همزیستی است. به این معنا که در ایام حج با توجه به محدودیت فضا و مکان اغلب خانواده‌ها از هم جدا شده و ممکن است با افراد غریبه همزیست شوند که همین همزیستی و متفاوت بودن شیوه زندگی و سلایق می‌تواند آنها را با اختلالات روانی روبه‌رو کند. پنجمین عامل بروز اختلالات به دلیل دفع زیاد آب الکترولیت بدن در اثر پیاده روی‌های زیاد انجام مناسک حج و گرمای هوا است.دلیل دیگری که می‌توان برای بروز اختلالات روانی زائران نام برد، تغییرات دارویی است. به این معنی که برخی افراد به دلایل متعدد مصرف داروهای خود را کم یا قطع می‌کنند که ممکن است عوارضی برای آنها داشته باشد.
همچنین مصرف داروهای جدید به دلایل گوناگون می‌تواند در بروز اختلالات موثر باشد به طور مثال برخی خانم‌ها برای جلوگیری از عادت ماهانه خود با تجویز پزشک از ترکیبات هورمونی استفاده می‌کنند که همین موضوع می‌تواند آنها را آسیب‌پذیر ‌کند. مواجهه زائران با امراض مسری و تضعیف‌کننده سیستم ایمنی بدن از دیگر عوامل است زیرا در ایام حج زائران زیادی در مسجد الحرام، مسجد النبی و سایر اماکن حضور دارند و بیماری ویروسی یک نفر از آنها می‌تواند دیگران را آسیب‌پذیر کند. نگرانی از وضعیت سلامتی، اقتصادی و خانوادگی عامل دیگری است که می‌تواند زائران را به اختلالات روانی دچار کند. با توجه به اینکه زائران از خانواده خود دور هستند نگرانی برای آنها می‌تواند زمینه‌ساز بروز این مشکلات باشد. آخرین دلیلی که می‌تواند زائران را با اختلالات روانی مواجه کند، این است که برخی از آنها از ناتوانی در انجام مناسک حج واهمه دارند و به دلیل انتظار زیادی که برای رسیدن به این مرحله داشته‌اند می‌ترسند حج آنها مورد قبول واقع نشود.
● اختلالات روانی شایع در ایام حج عبارتند از:
▪ اختلالات سازشی و تطابقی: به این معنی که افراد به دلیل عوض شدن محیط زندگی و هم اتاقی با افراد غریبه ممکن است دچار اختلالاتی شوند و دایم احساس ملال، خستگی، عصبانیت و غیره کنند.
▪ اختلالات اضطرابی: برخی اختلالات مانند اضطراب منتشره، وسواس، ترس‌های بیمارگونه و سایر اختلالات در زمان حج بروز می‌کند.
▪ اختلالات خُلقی: برخی زائران به دلایلی گوناگون در این سفر به سمت افسردگی حرکت می‌کنند که این افسردگی‌ها از نسبتا خفیف شروع شده تا شدید ادامه دارد. برای مثال برخی به سمت کم تحرکی، کم حرفی، بد اخلاقی و غیره حرکت می‌کنند و برخی به عکس به سمت شیدایی، پر تحرکی و نشاط و شادابی.
▪ اختلالات روان‌پریشی: این اختلالات یا به صورت حاد و کوتاه مدت و یا به صورت افسردگی یا روان پریشی برای زائران به وجود می‌آید.
▪ اختلالات نشانگان دلیریوم: در این حالت برخی زائران جهت یابی زمان و مکان خود را از دست می‌دهند و به نوعی گم گشتگی در زمان و مکان مبتلا می‌شوند که این حالت بیشتر در افراد مسن بروز می‌کند.
▪ نشانگان محرومیت از مواد اعتیادآور: برخی زائران در آزمایش‌های پیش از اعزام به هر طریقی اعتیاد خود را پنهان می‌کنند و به امید ترک اعتیاد به حج می‌آیند ولی به دلیل فقدان دسترسی به مواد دچار اختلالات می‌شوند.
▪ اختلال خواب و صرع یا تشنج.
● اقدامات درمانی روان پزشکان در ایام حج عبارتند از:
▪ روان درمانی: یک درمان عام و مطمئنی است که می‌توان از آن بهره برد. برای مثال روان‌پزشک می‌تواند بیمار را به انجام مناسک حج، نگاه کردن به کعبه و فکر کردن به جایگاه خود در پیشگاه خداوند ترغیب کند تا از این طریق بتواند بیمار را به مصداق آیه ألا بذکرِ الله تطمئنُ‌القلوب آرام کند.
▪ دارو درمانی: در این بحث روان‌پزشک باید بیماران مضطرب را با داروهای ضد اضطراب به مدت کم و تحت نظر خود درمان کند. برای بیماران مبتلا به روان پریشی می‌تواند داروهای آنتی‌سایکوتیک با دوز پایین یا داروهای آنتی‌دپرسانت‌ها را تجویز کند. افرادی هم که به بیماری‌های افسردگی مبتلا شدند نیز با داروهای ضدافسردگی درمان می‌شوند.
▪ داروهای ضد سایکوز یا روان‌پریشی: این داروها برای بیمارانی که برای اولین بار به اختلالات دچار شدند یا اینکه عود مجدد دارند مناسب است. روان‌پزشک باید در نظر داشته باشد که اگر افراد پیش از سفر دارویی مصرف می‌کردند این کار را دوباره ادامه دهند و در نهایت اینکه داروهای خواب آور و ضد تشنج نیز برای بیماران مبتلا به اختلالات خواب و تشنج موثر است. لازم به یاد آوری است که زائران نباید هیچ نگرانی در طول ایام حج داشته باشند زیرا خوراک، پوشاک، وسایل رفاهی و دیگر نیازهای آنها به‌وسیله مسوولان تأمین شده است بنابراین نباید از این بابت نگرانی داشته باشند. بیشتر زائران می‌ترسند که نتوانند مناسک حج خود را درست و صحیح انجام دهند که باید اعلام کنم این نگرانی نیز جایی ندارد زیرا افراد مسن تر از آنها نیز توانسته‌اند این مناسک را به خوبی انجام دهند. در همین زمینه توصیه‌ای به روحانیون کاروان‌ها نیز دارم که با سختگیری‌های خود زائران را دچار وسواس نکرده و مانع بروز برخی اختلالات روانی شوند. یادآوری این نکته نیز ضروری است که زائران خود را با پیاده‌روی‌های طولانی و بی‌جا، شب‌زنده‌داری‌های طولانی مدت، پرخوری و دیگر اقدامات خطرناک آسیب‌پذیر نکنند تا بتوانند یک سفر بی خطر و سرشار از معنویت داشته باشند.
▪ به زائران توصیه می‌کنم از نظر روانی خود را برای چنین سفری مهمی آماده کنند. مهم‌ترین نکته‌ای که باید زایران به آن توجه کنند، این است که باید بدانند به سفری پر از معنویت و صفا می‌روند به همین دلیل خیلی توجه کنند که در چه جایگاهی قرار دارند و خداوند نگاه ویژه‌ای به آنها دارد به همین دلیل آنها باید شاکر خدا بوده و خود را به بهترین شکل برای زیارت خدا آماده کنند. در واقع خدا در این سفر می‌خواهد آنها را بزرگ کرده و ظرفیت آنها را افزایش دهد و آنها باید خود را برای این افزایش ظرفیت آماده کرده و این احساس معنوی را هم تا آخر عمر نگه دارند البته‌این کار بسیار سخت است.

دکتر احمدعلی نوربالا - روانپزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع : روزنامه سلامت