نرم‌افزار آزاد، ضرورتی برای کشورهای در حال توسعه

چند سال قبل تنها از یک خبره‌ی نرم‌افزار می‌شد انتظار داشت که از نرم‌افزار آزاد، لینوکس، موزیلا، اپن‌آفیس و اسامی و اصطلاحات مشابه آن چیزی شنیده باشد. اما این روزها شرایط کمی تغییر کرده است. بسیاری از کشورها به سمت استفاده از نرم‌افزار آزاد قدم‌هایی برداشته‌اند و بسیاری دیگر هم با توجه به مزایای بسیار آن و با توجه به چشم‌انداز مثبتی که برای این‌گونه نرم‌افزارها متصورند، به سوی آن حرکت می‌کنند.
کشور عزیزمان ایران هم که گام‌های بلندی که در زمینه‌ی توسعه و به خصوص توسعه‌ی بخش فن‌آوری اطلاعات برداشته است، به نرم‌افزار آزاد توجه خاصی نموده و پروژه‌هایی مانند »سیستم عامل لینوکس ملی« را در این راستا تعریف و اجرا نموده است.
در این مقاله سعی می‌گردد ابتدا در مورد نرم‌افزار آزاد توضیحی ارائه گردد و سپس تعدادی از مزایای متعدد استفاده از آن شرح داده شود. هر کدام از این عوامل، در تصمیم‌گیری برای انتخاب نرم‌افزار مناسب با توجه به شرایط هر فرد، مؤسسه یا دولت بسیار مؤثر می‌باشد.
● نرم‌افزار آزاد چیست؟
نرم‌افزار آزاد یا Free Software نرم‌افزاری است که بر طبق رهنمودهای بنیاد نرم‌افزار آزاد(Free Software Foundation) که به طور خلاصهFSF نامیده می‌شود، تولید شده باشد. این نرم‌افزار باید از ویژگی‌های زیر برخوردار باشد:
▪ در دسترس بودن کد منبع
▪ اجازه دادن به کاربر برای تغییر نرم‌افزار و عرضه‌ی مجدد آن
چنین نرم‌افزاری معمولاً با اجازه‌نامه‌ای مانند GPL یا LGPL عرضه می‌گردد. توضیح بیش‌تر در مورد این اجازه‌نامه‌ها را می‌توانید در سایت رسمی بنیاد نرم‌افزار ‎آزاد در آدرس www.fsf.org بخوانید.
● عوامل مؤثر در انتخاب نرم‌افزار
▪ قیمت
عوامل مرتبط با قیمت تمام‌شده‌ی نرم‌افزار به بخش‌های زیر تقسیم می‌شوند:
در کشورهایی که هزینه‌ی نیروی انسانی بالاست، به نظر می‌رسد که هزینه‌ی اجازه‌نامه‌ی استفاده از نرم‌افزاربسیار نسبت بسیار بیش‌تری خواهد داشت.
در کشور ایالات متحده‌ی امریکا، هزینه‌ی ویندوز اکس. پی. به همراه آفیس، حدود ۵۶۰ دلار است که در آن کشور، هزینه‌ی زیادی به حساب نمی‌آید. در این وضعیت، آن‌چه باعث گرایش به نرم‌افزار آزاد می‌گردد، کیفیت، کارآیی و امنیت نرم‌افزارهای آزاد است که به علت کدباز بودن و در دسترس همگان قرار داشتن کد منبع آن تضمین می‌گردد.
اما در کشوری مثل کنیا، میانگین درآمد سالانه(GDP)ـ ۳۷۱ دلار است، و با این حساب هزینه‌ی ویندوز به همراه آفیس، معادل حدود ۱۸ ماه درآمد میانگین خواهد بود که رقم بسیار بالایی می‌باشد. اگر از تناسب استفاده کنیم، این معادل این است که در امریکا چنین نرم‌افزاری ۳۵.۲۷۷ دلار قیمت داشته باشد! واضح است که استفاده از این نرم‌افزار در چنین وضعیتی به صرفه نیست.
۱) هزینه‌های سخت‌افزاری مرتبط
در بحث سخت‌افزار، بیش‌تر باید به سیستم عامل‌ها توجه کرد و آن‌ها را مورد بحث قرار داد. مشهورترین سیستم عامل آزاد، »لینوکس« است که با به علت مشارکت کاربران و برنامه‌نویسان سراسر دنیا، و خواست آن‌ها برای پشتیبانی از سخت‌افزارهای قدیمی، به خوبی چنین سخت‌افزارهایی را پشتیبانی می‌کند، و نیاز به استفاده از سخت‌افزارهای جدید و گران قیمت ندارد.
لازم به توجه است که سیستم عامل‌های تجاری مانند ویندوز بیش‌تر بر روی پشتیبانی سخت‌افزارهای جدید تکیه دارند و معمولاً از سخت‌افزارهای قدیمی پشتیبانی خوبی به عمل نمی‌آورند. این به دلایل مختلف، از جمله هزینه‌ی زیاد حفظ سازگاری با سخت‌افزارهای قدیمی می‌باشد.
۲) هزینه‌های نرم‌افزاری مرتبط
نرم‌افزارهای تجاری مانند آفیس وابستگی زیادی به محصولات دیگر شرکت تولید کننده دارند. به طور مثال با خرید آفیس، نیاز به خرید ویندوز می‌باشد؛ همچنین برای راه‌اندازی کارگزار پست الکترونیکی با سازگاری مناسب و توکار Outlook، یکی از اجزای Office، استفاده از Microsoft Exchange Server امری بدیهی به شمار می‌رود. برای استفاده‌ی مناسب از Frontpage، یکی دیگر از اجزای آفیس، داشتن کارگزار مبتنی بر ویندوز و دارای اضافات Frontpage لازم است. این نیازمندی‌ها باعث می‌شود تا علاوه بر هزینه‌های اولیه‌ی خرید نرم‌افزار اصلی، هزینه‌های دیگری به خریدار تحمیل شود، و به علت آشکار نبودن پروتکل‌های ارتباطی و رابط‌های برنامه‌نویسی نرم‌افزارهای بسته و تجاری، راهی برای خروج از این بن‌بست وجود ندارد.
در مقابل، نرم‌افزارهای آزاد، امکان استفاده از گستره‌ی بسیار وسیعی از نرم‌افزارهای مرتبط را فراهم می‌آورند. به طور مثال بسیاری از نرم‌افزارهای آزاد قابل اجرا در سیستم عامل‌های مختلف از جمله ویندوز و لینوکس می‌باشند، و بدین ترتیب با استفاده از آن‌ها، نرم‌افزار دیگری به خریدار تحمیل نمی‌گردد، و او می‌تواند با توجه به شرایط خود، نرم‌افزار مناسب را انتخاب نماید.
۳) هزینه‌ی تمام‌شده(TCO)
در بحث قیمت نرم‌افزار، آن‌چه اهمیت اساسی دارد، هزینه‌ی تمام‌شده‌ی نرم‌افزار است و به هزینه‌های ذکرشده، باید این‌ها را نیز افزود:
▪ نگهداری
شرکت‌های بزرگ تجاری، بیش‌تر به افزایش درآمد خود اهمیت می‌دهند، و بنابراین مشکلاتی از این دست اگر فراگیر نباشند، از نظر آن‌ها اهمیت چندانی نداشته و به تصحیح آن‌ها رغبت ندارند. اما در پروژه‌های نرم‌افزاری آزاد، برخلاف آن، مشکلات کوچک نیز از دید برنامه‌نویسان دور نمی‌مانند، چرا که همه چیز شفاف بوده و خطاهای گزارش شده، در معرض دید همگان قرار دارد، و کسی نمی‌خواهد با پنهان کردن آن‌ها، مثلاً موجب افزایش سود شرکت گردد. بدین ترتیب است که نرم‌افزارهای آزاد در بحث »نگهداری نرم‌افزار« سابقه‌ی بسیار خوبی دارند، چرا که مشکلاتی که در آن‌ها ایجاد می‌گردد به سرعت رفع می‌گردد.
برای مثال می‌توان به پروژه‌های موفقی مانند لینوکس دبین اشاره کرد که در زمینه‌ی ارائه‌ی یک توزیع ایمن و پایدار و با نگهداری و پشتیبانی مناسب و طولانی مدت، شهرت بسیاری دارد.
▪ هماهنگی
با توجه به این که در نرم‌افزارهای آزاد، امکان استفاده‌ی قانونی از کدهای موجود وجود دارد، نیاز به بازنویسی ماجول‌های نرم‌افزاری بسیار کم است. نیز، با توجه به آشکار بودن کد، رابط‌های برنامه‌نویسی، طراحی نرم‌افزار و دیگر ویژگی‌های مهم شناخت نرم‌افزار، امکان استفاده، ترکیب و بهره‌گیری از نرم‌افزار آزاد در پروژه‌های نرم‌افزاری کاملاً ممکن می‌باشد.
اجازه‌نامه‌هایی مانند GPL اجازه‌ی ترکیب نرم‌افزار آزاد با نرم‌افزار تجاری را نمی‌دهند، اما با استفاده از اجازه‌نامه‌هایی مانند LGPL، استفاده از کتابخانه‌های نرم‌افزاری آزاد به همراه نرم‌افزار تجاری کدبسته نیز ممکن می‌باشد.
▪ پشتیبانی
بحث پشتیبانی یکی از مهم‌ترین فاکتورهای انتخاب نرم‌افزار به شمار می‌رود. بین نرم‌افزار عالی با پشتیبانی ناقص و نرم‌افزاری معمولی با پشتیبانی خوب، باید به پشتیبانی بهتر فکر کرد، چرا که عدم پشتیبانی مناسب در محیط‌های تجاری ممکن است موجب لطمات اقتصادی غیرقابل جبرانی گردد.
نرم‌افزارهای آزاد معمولاً به چند طریق ارائه می‌گردند، یکی به صورت رایگان و بدون پشتیبانی، و دیگری با پشتیبانی و البته با صرف هزینه. این پشتیبانی‌ها ممکن است از طرف تولیدکنندگان نرم‌افزار و یا شرکت‌های ثالث انجام گیرد. مثالی در این مورد توزیع‌های لینوکس می‌باشند. در یک توزیع لینوکس مانند ردهت، نرم‌افزارهای بسیاری عرضه می‌گردند که شرکت ردهت با این که بسیاری از آن‌ها را خود تولید ننموده است، اما پشتیبانی از آن‌ها را در قبال پرداخت هزینه‌ای تقبل می‌نماید.
▪ آموزش
آموزش یکی از مباحث کلیدی و با اهمیت و یکی از دلایل اصلی پیشنهاد استفاده از نرم‌افزار آزاد در کشورهای در حال توسعه است، چرا که یکی از راه‌های مهم انتقال فن‌آوری به این کشورها می‌باشد.
نرم‌افزارهای بسته، تنها هزینه‌ی بسیاری را به این کشورها تحمیل می‌نمایند، و در قبال آن هیچ حقی برای آن‌ها در قبال آموزش شیوه‌ی تولید نرم‌افزار قائل نمی‌گردند. به طور مثال، در اجازه‌نامه‌ی EULA مایکروسافت برای ویندوز و نرم‌افزارهای مشابه، به صراحت ذکر شده است که استفاده کننده حق مهندسی معکوس و بررسی و درک اجزای نرم‌افزار را نداشته، و در قبال هزینه‌ی پرداخت شده، تنها حق استفاده از نرم‌افزار به صورت محدود را دارد.
در مقابل، نرم‌افزارهای آزاد ماهیتاً انتقال دانش و فن‌آوری را در خود دارند. با در دسترس بودن کد منبع، راهنماهای رایگان، راهنمای شیوه‌ی طراحی و نیز در دسترس بودن جامعه‌ی برنامه‌نویسان و کاربران نرم‌افزار، می‌توان از شیوه‌ی تولید، نگهداری و عرضه‌ی آن باخبر شد، و به تولید نرم‌افزارهای مشابه دست زد.
در زمینه‌ی آموزش کاربران نیز فعالیت بسیاری در نرم‌افزارهای آزاد انجام گرفته است. علاوه بر ارائه‌ی راهنماهای رایگان و امکان مطرح نمودن سؤالات در فوروم‌های فراوان، شرکت‌های تجاری نیز وارد این عرصه شده و با برگذاری دوره‌های آموزشی و ارائه‌ی گواهینامه‌های معتبر بین‌المللی، راه را برای کاربران نرم‌افزار آزاد هموار می‌سازند. از میان این گواهینامه‌ها می‌توان به این‌ها اشاره کرد: Linux+, RHCE, LPI و ...
● کارآیی، قابلیت انعطاف، بومی‌سازی
کارآیی در نرم‌افزارهای آزاد عمومیت ندارد، اما بسیاری از آن‌ها به دلایلی که ذکر خواهد شد چنین ویژگی را در خود دارند.
نرم‌افزارهای آزاد دائماً در معرض بازبینی و بهبود قرار دارند. چنین چیزی در مورد نرم‌افزارهای بسته نیز ممکن است رخ دهد، اما معمولاً باید برای این کار دلیلی موجه اقتصادی وجود داشته باشد، و در بسیاری از مواقع به دلیل بالا بودن هزینه‌ی چنین کاری، استفاده از سخت‌افزار بهتر، به بهبود نرم‌افزار ترجیح داده می‌شود.
شرکت‌های تجاری بیش‌تر به فکر افزایش قابلیت‌های نرم‌افزار هستند و سعی دارند آن را بهتر و کارآتر نموده و یا حداقل چنین نشان دهند. اما در نرم‌افزارهای آزاد چنین انگیزه‌ای وجود ندارد. ممکن است نرم‌افزارها قابلیت‌های فراوانی نداشته باشند، اما همان قابلیت‌ها را به شکل مناسب و بهینه عرضه می‌نمایند.
یکی دیگر از مزیت‌های نرم‌افزار آزاد، قابلیت انعطاف آن‌ها برای سفارشی کردن و بومی‌سازی است. برای شرکت‌های بزرگ نرم‌افزاری معمولاً ترجمه، تبدیل و آزمون نرم‌افزار به زبان‌هایی غیر از انگلیسی توجیه چندانی ندارد، مگر این که خواستار بسیار زیادی داشته باشد. اما در نرم‌افزارهای آزاد، حتی زبان‌هایی که چندان مشهور نیستند از نظر دور نمی‌مانند. به طور مثال محیط رومیزی گنوم تا کنون به بیش‌تر زبان‌های رایج، از جمله فارسی ترجمه شده است. ترجمه‌ی فارسی گنوم، با نام »لینوکس شریف« مدتی است که در دسترس همگان قرار گرفته است.

حسین نوری‌خواه
منابع:
Ghogh, Rishab: Why developing countries need to use and create Free Software. First African Conference on the Digital Commons, Cape Town, January ۲۰۰۴
مقاله‌ی هزینه‌ی اجازه‌نامه‌های نرم‌افزاری و درآمد میانگین سالانه، قابل

منبع : نشریه لینوکس ایران