مبادله اطلاعات پروانه‌های نوآوری و تکنولوژی

پروانه نوآوری (اختراع), از نظر قابلیت اطمینان, فایده و زمان مناسب(روزآمدی) منبع منحصر به فردی برای توسعه اقتصادی و تكنولوژیكی است و می تواند مبنای انتخاب یك استراتژی در پیشرفت علمی و تكنولوژیكی یك موسسه یا كشور قرار گیرد. این مقاله سه روش تصمیم یافته چنین استراتژی را ارائه می‌دهد و نقش پروانه نوآوری را در هر یك از آنها مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد:اول توسعه از طریق استفاده از امكانات تكنولوژیكی خارج كه در آن پروانه نوآوری, نمونه‌ای از مبادله غیر تجاری تكنولوژی به شمار می‌رود. در این روش, از دستاوردهای علمی و فنی موجودی استفاده می‌شود كه در سرزمین مربوطه از نظر قانونی حمایت نمی‌شود. دوم توسعه بر اساس پژوهشهای داخلی؛ در این روش, تحلیل پروانه نوآوری از یك طرف امكان كاربرد راه‌حلهای تكنولوژیكی موجود را هنگام تولید محصول داخلی فراهم می‌آورد و از طرف دیگر, شكل‌گیری یا رشد اندیشه‌های فنی را برمی‌انگیزد. سوم توسعه از طریق امتیار, كه چنانچه از زمینه مناسبی برخوردار باشد, پروانه نوآوری می‌تواند مبنای انتخاب موضوع تكنولوژی و طرف معامله و همچنین شیوه مذاكره و تعیین مواد قرارداد حق امتیاز به كار رود.
● اشكال ( شیوه های) مبادله تكنولوژی
اشكال (شیوه های) مبادله تكنولوژی, درست به اندازه طبقه بندیهای آن , متفاوت است. در این جا به یكی از جنبه های طبقه بندی تكنولوژی, یعنی به شیوه های مبادله تجاری و غیرتجاری آن خواهیم پرداخت. تجارت با حق امتیاز (جواز) یكی از شیوه های عمده عرضه تجاری است كه میزان آن از ۹۰ درصد كل معاملات در این بخش فراتر می‌رود. شیوه های غیر تجاری حوزه متنوعی از مبادله اطلاعات (از شركت در مجامع و گرد هماییهای علمی گرفته تا كسب غیر قانونی دانش و یافته‌های علمی و فنی دیگران) را دربرمی‌گیرد. در تمام موارد, پروانه نوآوری در امر شناخت دقیق هدفهای موردنظر حائز اهمیت است.
▪ این اهمیت را می‌توان از دو جنبه مورد بررسی قرار داد:
۱) جنبه اول: استفاده از حق انحصاری در شیوه های تجاری مبادله اطلاعات كه عمدتاً به تجارت از طریق حق امتیاز مربوط می‌شود.
۲) جنبه دوم: این اطلاعات به عنوان موضوع مستقل و شیوه‌ای از مبادلات غیر تجاری مورد بررسی قرار می‌گیرد. تحلیل و كاربرد پروانه نوآوری جایگاه مهمی در روند تعیین استراتژی توسعه علمی و فنی یك موسسه, واحد, یا یك كشور دارد. پرسش اصلی كه در این روند باید به آن پاسخ دادو معمولاً ماهیتی متغیر دارد. آیا باید تكنولوژی را از رهگذر تلاش فردی خود توسعه داد یا از رهگذر استفاده از تجارت دیگران. وقتی تشخیص داده شود كه پیشرقت از طریق یك یا هر دو صورت آن امكانپذیر نیست, تركیبی از هردوی آنها به كار گرفته می‌شود. كامیابی هر موسسه یا كل صنعت ارتباط مستقیمی با انتخاب استراتژی مناسب دارد:انتخاب استراتژی براساس خرید حق امتیاز نیز, مستلزم آن است كه امكانات دستیابی به هدفهای اتخاذ شده در سیاستهای تحقیق و توسعه مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند.
در این مورد, پروانه نوآوری به عنوان منبع اطلاعات عمل می‌كند كه از لحاظ روزآمدی, فایده و قابل اعتماد بودن در امر انجام تحلیلهای فنی و اقتصادی و تایید نتایج آن در عرصه های داخلی, صنعتی و برنامه های آتی, قابل جایگزینی با هیچ چیز دیگری نیست. تحلیل پروانه نوآوری به آشكارشدن گرایشهای عمده و دستاوردهای توسعه در صنعت خاصی كمك می‌كند. عمده‌ترین رقبا و بازارهای خارجی در هر صنعتی, از طریق قانون محافظت از حق امتیاز, به این دستاوردها نائل آمده‌اند. پروانه نوآوری امكان پیش‌بینی تغییرات در ساختارهای بازار را فراهم می‌كند و در نتیجه به پیشرفت استراتژیهای توسعه موسسات و امثال آنها كمك می‌كند.
▪ با استفاده از نتایج تحلیل پروانه نوآوری در مرحله تعیین استراتژی می‌توان یكی از سه طریق پیشرفت را انتخاب كرد:
الف) راه‌حلهای تكنولوژیكی موجود, با شاخصهای خود می‌تواند نیازهای ما را كلاملاً برآورده سازد. در این مورد, این راه حلها از حمایت قانونی در سرزمین ما یا در كشورهای مورد علاقه ما, برخوردار نیست و در نتیجه استفاده رایگان آنها امكان پذیر است. این امر, انتخاب استراتژی توسعه از رهگذر استفاده از راه‌حلهای تكنولوژیكی خارجی را مطرح می‌كند.
ب) راه‌حلهای تكنولوژیكی موجود، نیازهای ما را برآورده نمی‌كنند و در نتیجه، این مسئله استراتژی توسعه مبتنی بر تحقیق و توسعه از جانب خود ما را مطرح می‌سازد.
ج) راه‌حلهای تكنولوژیكی موجود, نیازهای ما را برآورده می‌سازد؛ اما میزان حمایت از حق امتیاز آنها و استراتژی توسعه‌ای را ایجاب می‌كند كه مستلزم خرید حق امتیاز است.تعمیم و انتخاب بیش از حد, از ویژگیهای متغیرهای فوق‌الذكر است. در هر مورد خاص, براساس معیارهای مختلف از جمله معیارهای غیرتجاری, می‌توان راه حلی را برگزید. مسئله مهم این است كه پروانه نوآوری در جریان انتخاب و به كارگیری یك استراتژی, نقش تعیین كننده‌ای دارد و بدون تردید, در همه موارد اهمیت زیادی دارد. اگر استراتژی توسعه, مبتنی براستفاده از تجربیات و دستاوردهای خارجی (طریقه الف) برگزیده شود, پروانه نوآوری به عنوان مسئله اصلی شیوه‌های غیرتجاری مبادله تكنولوژی مطرح می‌شود.
این استراتژی, از امكانات گسترده‌ای برخوردار است, چراكه راه‌حلهای تكنولوژیكی را كه از حمایت قانونی برخوردار نیستند می‌توان به رایگان مورد استفاده قرار داد. درصورتی كه راه‌حلهای تكنولوژیكی مورد نظر در بازار مورد علاقه ما, دارای حق امتیاز نباشند, روش فوق, امكان استفاده از دستاوردهای حاضر و آماده در علوم و تكنولوژی (اختراعات) را درحد كاربرد آنها در صنایع, هم برای برآوردن نیازهای بازارهای داخلی و هم بازارهای خارجی, فراهم می‌كند. اطلاعات مربوط به این موضوع را می‌توان از طریق تحلیل اسناد حق امتیاز, مخصوصاً پروانه‌های نوآوری به دست آورد. چنین تحلیلی از یك سو, اطلاعاتی درباره موجود بودن راه حلهای تكنولوژیكی مورد نظر ما و از سوی دیگر, اطلاعاتی در مورد حمایت قانونی در كشورهای خاصی را, فراهم می‌كند.الزام این كه اختراعی باید دقیقاً با ویژگیهای خاص آن در جای دیگری دوباره تولید شود, امكان كاربرد دائم راه‌حلهای تكنولوژیكی به طور رایگان را پیش می‌آورد.
به هرحال, مشكلات معمول پروانه‌های نوآوری را نیز, باید در نظر داشت- از جمله: فقدان خصوصیات دقیق اختراع ثبت شده, نبودن معیاری برای طراحی مشابه و نیز جرح و تعدیلهای عمومی احتمالی. وقتی استراتژی براساس تحقیق و توسعه (روش ب) انتخاب شده باشد, استفاده از پروانه نوآوری نیز, شكل خاصی از مبادله تكنولوژیكی خواهد بود كه در این صورت, بررسی كلی اطلاعات درمورد راه حلهای تكنولوژیكی در خارج, مبنایی برای پیشرفت مباحث تكنولوژیكی در داخل را فراهم خواهد كرد.
در چنین شرایطی تحلیل پروانه نوآوری در وهله اول كاربرد مستقیم راه حلهای تكنولوژیكی را مشخص می‌كند و سپس به رشد افكاری كمك می‌كند كه راهگشای راه حلهای مستقل به مشكلات تكنولوژیكی است. اگر استراتژی خرید حق امتیاز (روش ج) برگزیده شود, پروانه نوآوری, مكمل و لازمه تمامی این روند- انتخاب موضوع تكنولوژی, انتخاب طرف معامله, طرق مذاكره و تعیین شرایط عقدقرارداد حق امتیاز- خواهد بود. بررسی و تحلیل پروانه نوآوری برای نیل به نتایج مورد نظر در این مرحله ضروری است.اكنون برخی از مهمترین مسائل كاربرد پروانه‌های نوآوری در این روند را به تفصیل مورد بحث قرار می‌دهیم: انتخاب پروانه نوآوری ثبت شده و انتخاب طرف معامله ارتباط متقابلی با یكدیگر دارند.
از طریق تحلیل پروانه نوآوری, می‌توان با اطمینان زیادی به این پرسش پاسخ گفت كه «بهترین شیئی كه می‌توان خرید چیست و بهترین فروشنده كیست؟» مسئله مهم در كاربرد استراتژی حق امتیاز, پاسخ به این سوال است كه «از چه كسی باید خرید؟» چرا كه تنها انتخاب موسسه مربوطه تنها مسئله قرارداد و معامله به خصوصی نیست؟ بلكه به میزان زیادی كارایی كلی استراتژی را مشخص می‌كند. شایسته‌ترین طرف معامله, موسسه‌ای است كه راساً تحقیقات دامنه‌داری را در زمینه مورد نظر انجام داده، به دستاوردهای علمی و فنی سطح بالایی نایل آمده، این دستاوردها را با حمایت قانونی دائمی پاس می‌دارد و از جایگاه رفیع و محكمی در بازار صنعتی, علمی و تكنولوژیكی برخوردار است.
▪ بابررسی اطلاعات موجود در اسناد حق امتیاز, می‌توان به هدفهای زیر جامعه عمل پوشاند:
ـ شناسایی موسسات عمده‌ای كه دارای حق امتیاز هستند؛
ـ سهم و جایگاه آنها در حوزه‌ای خاص؛
ـ پیش بینی تحولات و دستاوردهای علمی ـ تحقیقی و تكنولوژیكی آنها.
تنها در این صورت است كه طرف معامله‌ای را می‌توان انتخاب كرد كه احتمالاً حق امتیاز را بفروشد و امكان اجرای استراتژی توسعه را فراهم آورد. مبنای این استراتژی, همكاری در تحقیقات علمی, همكاری صنعتی و غیره است.اسناد پروانه‌های نوآوری نیز, به اندازه مورد فوق, برای مذاكره درباره شرایط قرارداد و عقد قرارداد حق امتیاز حائز اهمیت‌اند. استفاده از این اسناد برای تعیین بندهای قرارداد مانند: قیمت پروانه امتیاز, مدت قرارداد, محدودیتهای جغرافیای و امثال آنها تاثیر می‌گذارد. خریدار برای پیشبرد موفقیت آمیز مذاكرات, باید به طور اعم اطلاعاتی درباره فعالیتهای موسسه مورد نظر داشته باشد و به طور اخص, باید از ویژگیها و امكانات علمی و فنی پروانه نوآوری مورد نظر, آگاه باشد.
علاوه بر این، باید درباره راه حلهای فنی مشابهی كه متعلق به موسسات دیگر است, اطلاعاتی داشته باشد. گردآوری این اطلاعات, باید پیش از مرحله مذاكرات، یعنی در مرحله انتخاب موضوع، انجام گیرد. این گونه اطلاعات در جریان مذاكرات, این امكان را فراهم می‌آورد تا خریدار استدلالهایی در رد مزایای پروانه نوآوری و یا موارد ناقضی كه براساس بررسی راه‌حلهای فنی مشابه و همچنین تحلیل انتقادی وضعیت جاری تكنولوژی مورد نظر به دست آورده, مطرح سازد. اساساً اسناد پروانه نوآوری به پاسخگویی به یك یا چند سئوال زیر كمك می‌كند: آیا خریدار قادر است پروانه نوآوری خریداری شده را به تنهایی به كار گیرد, و یا به كمك فنی فروشنده امتیاز و خرید تجهیزات اضافی یا كارشناس, نیاز خواهد داشت؟تحلیل پروانه نوآوری, تا حدودی بر مسئله مدت قرارداد حق امتیاز, تاثیر می‌گذارد.
به طور كلی ممكن است, دو مشكل نسبتاً جدا و مستقل از هم در این راستا بروز كند: اولین شكل, به خریدار بلافاصله حق امتیاز یا خرید پس از انقضای زمانی اندك, مربوط می‌شود. بنابراین, بررسی دقیق امكانات و مزایای اختراعی در حوزه‌ای خاص و تحلیل كیفی آن, این فرصت را فراهم می‌آورد، تا پیش بینیهای مطمئنی درباره ظهور راه‌حلهای جدیدی كه قادر به بهبود كمی و كیفی اختراع خاصی, یا تغییر آن باشد, به عمل آید. اگر قراردادی با عجله منعقد شود, ممكن است اصولاً به تولید محصولی بینجامد كه به علت ظهور نتایج پژوهشهای جدید, در اندك زمانی, كهنه و منسوخ گردد.دومین شكل, به استفاده از پروانه‌های نوآوری برای پیش بینی توسعه تكنولوژی خاصی كه پایان مدت قرارداد حق امتیاز را تضمین می‌كند, بر می‌گردد. در این رابطه، راه حلهای متعددی براساس استراتژی توسعه انتخاب شده و اقدامات اساسی انجام شده برای اعمال آن, وجود دارد.
اگر قرارداد حق امتیاز, شامل ماده‌ای ناظر بر برآوردن نیازهای تولید یا بازار باشد. كهنه و منسوخ شدن موضوع مورد معامله, یا انقضای شرایط قرارداد حق امتیاز ممكن است تقریباً, همزمان رخ دهد و پیش بینی فوق, طول عمر موضوع مورد معامله را حقیقت می‌بخشد. در استراتژی توسعه درازمدت, طول زمان قرارداد حق امتیاز را می‌توان براساس پیش بینی به عمل آمده با استفاده از رویكرد دیگری تعیین كرد: اگر قرارداد شامل ماده‌ای مبنی بر انتقال دو جانبه تمام اطلاعات مربوط به بهبود موضوع مورد نظر باشد, قرارداد حق امتیاز طولانی مدت به نفع خریدار خواهد بود. پروانه نوآوری نقش مهمی در تعیین مناطق و سرزمینهایی دارد كه امتیاز مورد نظر در آنها به كار می‌رود.عین حال, مناطق تحت پوشش حمایت قانونی, نیاز به انتقال حقوق و امثال آنها را مشخص می‌كند.در انیجا, تنها برخی از گرایشهای عمده در كاربرد پروانه نوآوری در انتقال تكنولوژی را مورد بررسی قرار دادیم.
▪ نقش پروانه نوآوری در انتقال تكنولوژی به دو صورت مطرح است:
ابتدا, حمایت قانونی را فراهم می‌كند و سپس انتقال محصول مستقلی را نشان می‌دهد. حوزه كاربرد پروانه نوآوری در صورتی به نحو درخشان, گسترده خواهد شد كه نقش آن نه تنها در رابطه با اختراعات, بلكه با تولیدات دیگر صنعتی نیز مورد بررسی قرار گیرد. این مسئله بار دیگر بر ارتباط متقابل بین مبادله تكنولوژی و كاربرد پروانه نوآوری تاكید می‌كند. كار با اسناد پروانه نوآوری در حقیقت به معنی مبادله تكنولوژی است, مبادله تكنولوژی فقط استفاده از پروانه نوآوری را مطرح نمی‌كند؛ بلكه این كار را به امری واجب و ضروری تبدیل می‌كند.

[*] Borislav Borisov " Patent Information and Technology Exchange" . Int. Forum Inf. and Docum., Vol , ۱۵, No ۱, January ۱۹۹۰, PP. ۱۰-۱۲.
نوشته: بوریسلاو بوریسوف این مقاله در سمپوزیوم بین المللی پروانه نوآوری كه از ۲۴ آوریل تا ۲۹ آوریل ۱۹۸۹ در وارنا (Varna) واقع در بلغارستان, برگزار گردید, ارائه شده است.
ترجمه: نسرین آخوندی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی