تغذیه در بیماران معتاد به موادمخدر

● نگاهی به اعتیاد ایران
اعتیاد به موادمخدر در ایران سابقه طولانی دارد و یک معضل اجتماعی و بهداشتی برای کشور به شمار می‌آید. طبق آمار دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل در ایران، ۸/۲ درصد جمعیت بالای ۱۵ سال در ایران در سال ۲۰۰۱ از موادمخدر استفاده کرده‌اند. این تعداد بیش از ۵ برابر آمار نیم درصدی آمریکا است. فقط کشور لائوس با ۲ درصد و روسیه با ۸/۱ درصد به این آمار نزدیک هستند.
آمار مرگ و میر ناشی از مصرف موادمخدر در ایران تا پایان سال ۲۰۰۲، در مقایسه با سال ۲۰۰۰، حدود ۲۳۰ درصد افزایش نشان می‌دهد. به‌عبارت دیگر، این تعداد از ۶۳۲ نفر در سال ۲۰۰۰ به ۲۱۰۶ نفر در سال ۲۰۰۲ رسید که یک تغییر الگوی مصرف به سمت هروئین به‌ویژه به‌صورت تزریقی را در ایران نشان می‌دهد. مقامات ایران تعداد معتادان را بیش از ۳/۱ میلیون نفر تخمین می‌زنند که حدود ۶۰۰۰۰۰ مصرف‌کننده تفننی نیز به آن اضافه می‌شود. از طرف دیگر یک پزشک و کمیته ملی مقابله با ایدز، تعداد کل مصرف‌کنندگان موادمخدر را ۳/۳ میلیون نفر برآورده می‌کند.
● عوارض اعتیاد به موادمخدر
از عوارض اعتیاد به موادمخدر، کمبود ویتامین، موادمعدنی و اسیدهای آمینه است که منجر به شیوع سوءتغذیه بین اغلب معتادین می‌شود، که باید به روش‌های علمی در حین و بعد از سم‌زدائی برطرف گردد. در این رابطه تحقیقی به‌وسیله انستیتوی تغذیه دانشگاه داکا در بنگلادش بر روی معتادین در دوره سم‌زدائی صورت گرفته که هدف از این پژوهش، تعیین عوامل شیوع سوءتغذیه در میان آنان و تأثیر مصرف موادمخدر و روش زندگی روی شاخص‌های تغذیه‌ای بوده است. این مطالعه روی ۲۵۳ مرد معتاد به موادمخدر که در بیمارستان مرکزی ترک اعتیاد در داکا بین جولای ۱۹۹۸ تا جولای ۱۹۹۹ سم‌زدائی می‌شدند، انجام گرفت. از این تعداد ۱۰۰ معتاد به ظاهر سالم که از نظر سن، قد و موقعیت اقتصادی ـ اجتماعی همانند بودند، در یک مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بیانگر آن بود که معتادین به موادمخدر به‌طور معنی‌داری در BMI، هموگلوبین، پروتئین، آلبومین سرم، در سطح پائینی قرار دارند. کمبود بالینی موادمغذی در ۷۴ درصد معتادین تشخیص داده شد و BMI، مقادیر بیوشیمیائی و کمبود موادمغذی مشخص می‌کرد که بیش از ۶۰ درصد معتادین به موادمخدر، دچار سوءتغذیه با علل مختلف می‌باشند. همچنین یک رابطه منفی معنی‌دار بین عادت مصرف موادمخدر، بیماری‌های مقاربتی مسری و شاخص‌های تغذیه‌ای و یک رابطه مثبت بین آموزش، درآمد و شاخص‌های تغذیه‌ای وجود داشت.
● اجزاء برنامه سم‌زدائی
سم‌زدائی در واقع بخشی از برنامه بازتوانی است. در این برنامه سعی می‌شود، چربی ذخیره شده از ترکیبات سمی حذف شود تا سطح موادمخدر باقی‌مانده در بدن کاهش یابد. برای این منظور یک برنامه متمرکز و متناسب با نیازهای فرد در نظر گرفته می‌شود. بیماری‌هائی مانند کم‌خونی، فشارخون بالا، بیماری‌های قلبی، دیابت (بیماری قند)، مشکلات گوارشی، اختلالات کلیوی و سوءتغذیه در این افراد بیشتر دیده می‌شود. به‌طور خلاصه برنامه مذکور در این دوران شامل اجزاء ذیل است:
۱. ورزش، ترجیحاً دویدن برای تحریک گردش خون.
۲. شرکت در دوره‌های سونا با دمای پائین جهت عرق کردن بیشتر البته با صلاحدید پزشک معالج.
۳. استفاده از مکمل‌های ویتامین، موادمعدنی و روغن‌های مایع (شامل اسیدهای چرب ضروری با چند ظرفیت دوگانه) تحت نظر پزشک و متخصص تغذیه.
۴. مصرف مایعات مناسب جهت متعادل کردن مایعات بدن که در طول عرق کردن، از دست رفته است.
۵. یک رژیم غذائی متعادل از تمام گروه‌های غذائی که مقدار فراوانی از سبزی‌های تازه و خام داشته باشد.
۶. تهیه یک برنامه منظم که فرد را برای داشتن خوابی مناسب آماده سازد.
وزن بدن در طول این برنامه ثابت می‌ماند. برنامه مزبور به‌طور فردی دنبال می‌شود تا بهبود بالینی ثابت گردد که معمولاً ۲۱ الی ۳۰ روز به طول می‌انجامد.
● سم‌زدائی آسیب‌شناختی (پاتولوژیک)
بسیاری از افراد به گازها، رنگ‌ها، عطرها و داروهای مختلف حساس هستند و نسبت به آنها واکنش نشان می‌دهند. در برخی حتی با خوردن کافئین علائم حساسیت ظاهر می‌شود. کبد به‌طور مؤثری عمل سم‌زدائی را انجام می‌دهد.
وضعیت تغذیه‌ای فرد و حضور عوامل مغذی در مراحل اول و دوم سم‌زدائی بسیار اهمیت دارند؛ سوءتغذیه بر عملکرد سیستم بدن تأثیر دارد. غذاها، خاصه آنهائی که دارای فیتوکمیکال‌ها هستند، می‌توانند مسیر سم‌زدائی را بهبود بخشند. ایندول‌ها و فیتوکمیکال‌ها باعث افزایش مسیر فاز ۱ می‌شوند. دی‌تیول‌تیون و ایزوتیوسیانات‌ها عوامل دیگری از همان خانواده‌اند که باعث افزایش آنزیم‌های فاز ۲ می‌شوند. ترکیبات سولفور آلی در سبزیجات خانواده alluim نیز به مرحله دوم کمک شایانی می‌کنند. فیتوکمیکال‌ها در بعضی غذاها می‌توانند به‌عنوان عاملی در تأخیر سم‌زدائی عمل کنند.
آب گریپ‌فروت دارای فلاونوئیدهائی است که مانع عملکرد سیستم سیتوکروم ۴۵۰-p می‌شود. این عملکرد معکوس در سیستم ۴۵۰-P باعث کندی میزان حذف عوامل خارجی و رشد فعالیت درمانی آنها می‌شود.
● راهنمائی‌های رژیمی برای دوره سم‌زدائی و پس از آن
سیستم سم‌زدائی کبد، برای سلامتی، حیاتی و ضروری است و به منظور حمایت از این مراحل و رفع کمبود موادمغذی که در دوره اعتیاد پیش آمده است، وجود موادمغذی زیادی در رژیم، ضرورت می‌یابد.
توصیه‌های کلی:
ـ ویتامین‌های C , A و E برای بالا بردن نیروی دفاعی بدن.
ـ روی، سلنیوم، کروم، منیزیم و گلوتامین برای بالا بردن نیروی دفاعی بدن.
ـ ویتامین‌های گروه B برای بهبود بینائی، تمرکز، کاهش خستگی، فشار روانی و تنش.
گلبول‌های سفید خون در انجام کار خود به ویتامین‌های B , A و C وابسته‌اند. تولید بالای رادیکال‌های آزاد به‌عنوان یک محصول فرعی در معتادین، منجر به ضعیف شدن دستگاه دفاعی بدن می‌شود. در نتیجه مصرف این ویتامین‌ها می‌تواند به بالا رفتن عملکرد دستگاه دفاعی بدن و رفع فشارهای روانی کمک نماید. ویتامین‌ها و املاح معدنی، مخصوصاً ویتامین‌های گروه B، نقش مهمی به‌عنوان کوفاکتور سیستم‌های آنزیمی دارند. این سیستم‌های آنزیمی در عمل سم‌زدائی کبد دخالت می‌کنند، بنابراین منابع غذائی حاوی ویتامین‌های B، اهمیت عمده‌ای در سم‌زدائی مطلوب دارند. قرار دادن مقدار فراوانی از غلات کامل در رژیم غذائی که منبع خوبی از ویتامین‌های گروه B است، به‌خوبی این ویتامین‌ها را تأمین می‌کند.
کمبود ویتامین C، ممکن است به سم‌زدائی آسیب برساند ویتامین C از تشکیل رادیکال‌های آزاد جلوگیری می‌کند. از منابع ویتامین C می‌توان به‌جای مرکبات و سبزی‌های برگ سبز اشاره کرد.
ویتامین E و سلنیوم کوفاکتورهائی برای فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز و به‌علاوه از آنتی‌اکسیدان‌های قوی هستند (ویتامین E با ویتامین C همکاری دارد). امروزه رژیم‌های غذائی ما از نظر سلنیوم پائین هستند، که ناشی از کاهش موادمعدنی خاک است. بنابراین مصرف بعضی از موادمعدنی به‌صورت مکمل، ضروری به‌نظر می‌رسد.
وجود سبزی‌هائی مانند بروکلی، گل کلم، کلم بروکسل، کلم و جوانه‌ها در رژیم غذائی منجر به بالا رفتن فعالیت فاز ۱ کبدی می‌شود. به‌نظر می‌رسد آندول‌ها که از اجزاء این غذاها هستند، عامل مهمی برای این فعالیت به حساب می‌آیند.
روی، ماده مغذی ضروری دیگری است که به‌عنوان کوفاکتور در بسیاری از سیستم‌های آنزیمی شرکت می‌کند. یک نقش مهم روی شرکت در آنزیم الکل دهیدروژناز است که در فاز ۱ کبدی، الکل را به آلدئید تبدیل می‌کند. بنابراین الکلی‌ها باید مقدار بیشتری روی مصرف کنند.
رژیم غذائی که در دوره سم‌زدائی و پس از آن استفاده می‌شود باید شامل مقدار کافی از غذاهای آلی تصفیه نشده، فرآیند نشده، تا حد امکان تازه و در شکل طبیعی آن باشد. سبزی‌های تازه، میوه‌ها، غلات کامل و کربوهیدرات‌های تصفیه نشده باید بخش اعظم رژیم غذائی را تشکیل دهد. از مصرف گوشت‌های قرمز چرب، چربی‌های حیوانی، شیرینی‌ها، غذاهای تصفیه شده و همچنین محرک‌هائی مانند قهوه و الکل باید پرهیز شود. روزانه مقدار فراوانی آب و یا آب‌میوه رقیق شده (حداقل ۲ لیتر در روز) مصرف گردد.
حداقل ۱ واحد از چلیپایان (کلم، گل کلم، بروکلی و...) و حداقل ۵ واحد میوه تازه باید در رژیم روزانه موجود باشد. منابع پروتئینی را می‌توان از عدس، لوبیا، سویا، آجیل، غلات و جوجه تأمین کرد.
تحقیقات انجام گرفته در حیوانات نشان می‌دهد که کمبودهای ویتامینی، سوخت و ساز داروها را به تأخیر می‌اندازد، البته قبل از اینکه علائم بالینی کمبود ویتامین ظاهر شود، متابولیسم دارو کاهش می‌یابد.
در تحقیقی میل و اشتیاق حیوانات به موادمخدر به‌وسیله فاکتورهای رژیمی مورد ارزیابی قرار گرفت. این تحقیق نشان داد L ـ تریپتوفان باعث کاهش تمایل به مصرف کوکائنی می‌شود. در واقع کمبودهای ویتامینی حاصل از مصرف موادمخدر و الکل، منجر به کاهش متابولیسم داروها و در بعضی موارد افزایش میل و اشتیاق به موادمخدر می‌شوند. تحقیقات حاکی از آن است که تیروزین برای معتادین به کوکائین و هروئین در طول ترک، بسیار مفید است. ترکیبی از اسید نیکوتینیک، ویتامین C و ویتامین B۱۲، در ترک متادون بسیار مؤثر است.
سم‌زدائی منجر به رفع سردرد، خستگی، کج‌خلقی، حواس‌پرتی و افزایش انرژی، شفاف شدن پوست، احساس شادابی و بالاخره کاهش میل و اشتیاق به مصرف مجدد موادمخدر می‌شود.
● رژیم‌های سم‌زدائی از دیدگاه‌های مختلف
رژیم‌های سم‌زدائی گوناگونند، اما عمدتاً رژیم‌هائی با سبزی‌های خام، میوه، آب فراوان، ماست و پرهیز سخت از گوشت، ماهی، الکل و محرک‌ها توصیه می‌شود. این رژیم‌ها ممکن است برای یک‌هفته و یا بیشتر تجویز شوند. گزارشات حاکی از آن است که یک‌هفته بعد از رعایت چنین رژیمی، فرد احساس سستی و بی‌حالی می‌کند و علائمی از فقدان انرژی دیده می‌شود. برای این‌گونه رژیم‌ها پایه و اساس علمی وجود ندارد، چنین رژیم‌هائی از این تصور غلط ناشی می‌شوند که میوه‌ها و سبزی‌ها در سموم پائین هستند ولی گوشت و ماهی منجر به انباشتگی سموم می‌شوند. این تصور کاملاً اشتباه است، چرا که سبزی‌هائی مانند کلم و پیاز به‌طور طبیعی سموم بالائی دارند، در حالی‌که این سطوح در گوشت و ماهی خیلی پائین است، همچنین مهمترین عضو سم‌زدای بدن یعنی کبد، با رعایت یک رژیم غذائی با پروتئین بالا بیشترین اثر را در تجزیه و و حذف سموم دارد. مسلم است که میوه و سبزی از اجزاء خیلی مهم یک رژیم سالم به حساب می‌آیند، اما این عقیده که روزها منحصراً از چنین غذاهائی استفاده گردد، جزء اصول یک رژیم غذائی متعادل و سالم نیست.
رژیم غذائی روزانه باید دارای حداقل ۵ جزء شامل: میوه، سبزیجات، گوشت کم‌چرب، غذاهای کربوهیدراتی و محصولات لبنی باشد. عبور آهسته مواد زائد حاصل از هضم از میان کولون و وجود یبوست، بر بازجذب موادسمی می‌افزاید که یکی از مؤثرترین و ایمن‌ترین راه‌ها و اطمینان از دفع کامل مواد زائد و سمی از بدن، مصرف رژیم غذائی با الیاف گیاهی بالا همراه با آب فراوان است. سبوس گندم در پاک‌سازی محتویات روده بسیار مؤثر است. در واقع خوردن یک رژیم سالم و متعادل براساس نیاز روانه، کمک می‌کند تا بدن وظایفش را به‌خوبی انجام دهد که در این‌صورت نیازی به پیروی از رژیم‌های نامتعادل و خاص نیست.
در پایان باید به این نکته مهم اشاره کرد که وقتی فرد معتاد انگیزه لازم برای ترک موادمخدر را یافت، بهانه خوبی برای شروع یک رژیم غذائی سالم و متعادل به‌دست آمده است.

مترجم: مژده حسینی

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم