وجین: ضرورت پویایی کتابخانه‌ها در مجموعه‌سازی

در این مقاله، با بیان اهمیت وجین در فعالیت‌های کتابخانه، به مهم‌ترین راهکارهای موجود در این زمینه اشاره شده، و با بیان فواید آن برای کتابخانه‌ها، برخی از موانع و مشکلات موجود در این زمینه برشمرده می‌شود. در پایان نیز به جایگاه آن در فعالیت‌های آینده کتابخانه اشاره می‌شود.
● مقدمه
کار وجین، بخشی از فرآیند مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها به‌شمار می‌رود که همانند سایر امور مرتبط با مدیریت و توسعة مجموعه، نیازمند دق‍ّت‌نظر و توجه می‌باشد. وجین را می‌توان به عنوان یکی از معیارهای ارزیابی کیفیت و کارآیی کتابخانه‌ها نیز مورد توجه قرار داد. با این حال، تاکنون دست‌کم در متون فارسی توجه کمتری به آن شده است.
در این مقاله، ضمن بیان اهمی‍ّت و جایگاه وجین در فعالیت‌های کتابخانه، جنبه‌های مختلف این موضوع، با تکیه بر برخی از پژوهش‌های صورت‌گرفته در این خصوص مورد بررسی قرار می‌گیرد و به عمده‌ترین چالش‌های موجود در این زمینه اشاره می‌شود.
● اهمیت و ضرورت وجین
تا قرن‌ها جمع‌آوری و نگهداری کتاب و دیگر آثار مکتوب در هر شکل و قالبی، گرایش عمومی بیشتر کتابخانه‌ها در جوامع مختلف بود. چنین رویکردی، هرچند در عصر نسخ خطی و کتاب‌های پوستی، در زمانی که دایرة دانش وسعتی محدود داشت و مخاطبان آثار مکتوب را اقلیتی کوچک تشکیل می‌دادند و کتابخانه‌ها در حفظ و نگهداری آنچه می‌یافتند مجد‌ّانه می‌کوشیدند پسندیده به‌نظر می‌رسید، اما گذشت زمان و گسترش مرزهای دانش، اختراع چاپ و رفع محدودیت در نشر آثار، توسعة سوادآموزی در میان عامة مردم و تنوع در جامعة مخاطبان کتابخانه‌ها و نوع کتابخانه‌ها موجب شد تا مقبولیت چنین نگرشی با تردید مواجه گردد. به‌این‌ترتیب نه‌تنها خوانندگان خود را ناچار به انتخاب و گزینش یافتند بلکه کتابخانه‌ها نیز هریک مطابق با خط‌مشی و رسالت خود، به امر مجموعه‌سازی و مجموعه‌گستری دست زدند.
در قرن هفدهم، درحالی‌که دیدگاه «گابریل نوده» کتابدار فرانسوی مبنی بر این که: «هیچ کتابی هرگز آنقدر بد و مبتذل نیست که هیچ‌گاه مورد استفاده قرار نگیرد» (تامپسون،۱۳۶۶: ص.۵۴). حکایت از همان شیفتگی قدیمی نسبت به جمع‌آوری آثار مختلف می‌نمود، شتاب صنعت نشر و رشد انتشارات، «لایپنیتز» کتابدار دانشمند آلمانی را بر آن داشت تا مشابه «مالتوس» جمعیت‌شناس بعد از خود، بدبینانه اظهار دارد که: «اگر جهان هزار سال دیگر بدین شیوه ره سپرد، با سرعتی که امروزه کتاب نوشته می‌شود، می‌ترسم لازم باشد تمام شهرها به کتابخانه تبدیل شود» (موکهرجی، ۱۳۶۸: ص. ۱۹۳). هر چند این پیش‌بینی مبالغه‌آمیز می‌نمود، اما هشداری بود تا صاحب‌نظران درصدد یافتن راه‌‌حلی برای پیشگیری از آن برآیند. به نظر می‌رسد کتابداران راه‌حل این مشکل را نیز در قوانین ساده و عمیق فیلسوف کتابداری هند یافتند، بویژه در قانون آخر وی که اظهار می‌دارد «کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است» و بنابراین همانند هر موجود زنده‌ای دارای زایش و میرش است. با چنین نگرشی است که یکی از کتابداران در حدود نیم‌قرن قبل جسورانه اعلام می‌دارد که «اجازه ندهید کتابی در قفسه‌ها باقی بماند مگر این‌که شخصی برای به‌دست آوردن آن به مبارزه برخیزد. این باید فلسفة پذیرفته‌شدة کتابخانه‌ها باشد. مفهوم ایستای کتابخانه‌ها به عنوان ذخیره‌گاه باید از میان برود و به جای آن تصویری از کتابخانه‌ به عنوان نظامی جاری و پویا، و مجرایی که در آن کتاب‌ها راه خود را از ناشر تا مرحلة امحا طی می‌کنند را جایگزین سازیم» (Hardin, ۱۹۴۷:p. ۱۲۰-۱۲۴).
در آن‌چه پیشتر ذکر شد، عمده‌ترین دلایلی که وجین را برای کتابخانه‌ها ضروری می‌سازد بیان گردید ـ ‌دلایلی مانند نیاز به کنترل رشد مجموعه و حفظ روزآمدی و پویایی آن، کمبود فضا، نیاز جامعة استفاده‌کننده، و خط‌مشی و سیاست مجموعه‌سازی کتابخانه. مواردی از این‌گونه دستمایة پژوهش‌های متعددی گردیده و کتابداران را بر آن داشته است تا در صدد یافتن راه‌حل‌های مناسب برآیند. «اتلت» پنج سؤال اساسی را که کتابداران هر گاه کتابخانه‌هایشان به نقطة انباشتگی رسید، باید نزد خود برای آن پاسخی بیابند، چنین مطرح کرده است (Ettelt,۱۹۹۲: p. ۲۵۷-۲۵۹) :
۱) چند درصد از کتاب‌ها تاکنون مورد استفاده قرار گرفته؟
۲) چند درصد از آثار، یک بار در سال مورد مراجعه قرار گرفته؟
۳) چه حوزه‌های موضوعی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته؟
۴) چرا مجبور به خرید کتاب‌های جدید زیادی هستیم و آیا نمی‌توان از حجم آن‌ها کاست؟
۵ ) و احتمالاً این‌که تا چه میزان در کار وجین دچار اشتباه شده‌ایم (یا چقدر واقعاً نیازمند کتابخانة بزرگتری هستیم)؟
توجه به مطالعاتی که در این زمینه انجام شده ضرورت پرداختن به این پرسش‌ها را نشان می‌دهد. برای مثال «اسلات» خاطرنشان می‌سازد که بیش از ۳۹ درصد کتاب‌های خریداری‌شده توسط کتابخانه‌ دانشگاه «پیتسبورگ» در شش سال اول مورد استفاده قرار نگرفته است (Bernholz, ۲۰۰۲). همچنین مطالعه‌ای که در سال‌های بعد بر روی مجموعة علوم سیاسی کتابخانة «کنت» دانشگاه ایالتی شمال شرق «میسوری» انجام شد نشان داد که ۶۱ درصد مجموعة آن، یا مورد استفاده قرار نگرفته یا تنها یک‌بار مورد استفاده قرار گرفته است (Banks, ۲۰۰۲).
این همه مؤید این نکته است که امروزه جنبه‌های مالی در مدیریت کتابخانه‌ها تغییر یافته و لزوم استفاده مؤثر از تمامی راهکارها، بهره‌گیری از وجین را به عنوان وسیله‌ای عملی در توسعة مجموعه، ضروری می‌سازد (Bernholz, ۱۹۹۷).
سخن آخر در این‌باره از قول «گاردنر» نقل می‌شود، که به عنوان نتیجه‌گیری از بحث خود در این باره اظهار می‌دارد: وجین کاری عکس گزینش مواد است و با همان دقت باید انجام شود. زمانی که کتابخانه‌ها دریابند که کتابخانه باید دارای مجموعه‌ای برنامه‌ریزی‌شده و نه مجموعه‌ای به تصادف گردآمده باشد و هدف کتابخانه، خدمت هرچه بهتر به مراجعان خود است، آن‌گاه می‌توان نتیجه گرفت که وجین بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند حفظ مجموعه است. وجین درست به اندازة انتخاب، کاری خلاقانه است. افزون بر آن، نیازهای بیشتر مراجعان در طی سال‌ها تغییر می‌کنند، موضوع‌های تازه به برنامه‌های آموزشی دانشگاهی و آموزشگاهی راه می‌یابند و موضوع‌های کهنه‌تر حذف می‌شوند. ضروری است که مجموعه‌های کتابخانه‌ای چنین دگرگونی‌هایی را بنمایانند. در کتابخانه‌های عمومی علائق مراجعان مدام تغییر می‌کنند، حتی مراجعان کتابخانه‌ها تغییر می‌کنند و کسانی که اکنون به کتابخانه‌هاسر می‌زنند با کسانی که دهة قبل به آنجا رفت‌وآمد می‌کردند بسیار متفاوت‌اند. پس ضروری است مجموعه‌های کتابخانه‌ها نیز با چنین تغییراتی همگام شوند (گاردنر ۱۳۷۶: ص. ۳۱۳-۳۱۲).
● معیارها و روش‌ها
هرچند تعیین معیارها و ملاک‌های مناسب برای وجین منابع تا اندازة زیادی به نوع کتابخانه و خط‌مشی و سیاست پذیرفته‌شدة هر کتابخانه بستگی دارد، با این حال به برخی از رهنمودها و روش‌های ارائه‌شده در این زمینه که مقبولیت عام یافته‌اند اشاره می‌شود. [۱] به عنوان مثال، «سِگال» اظهار می‌دارد: کتاب‌ها «عمر مفید»ی دارند، اما زمانی که این دوران به پایان رسید باید «بازنشسته» شوند. این کار با به‌کارگیری راهبردی نظام‌مند که کارآیی مجموعه را برای استفادة مؤثر و قابل اعتماد افزایش دهد و تسهیل و تسریع در خدمت به افرادی که برای یافتن حقایق، اطلاعات و گزارش‌های موردنیاز خود به آن مراجعه می‌کنند، انجام می‌پذیرد. راهبرد او از سه بخش تشکیل شده: مد‌ّت زمانی که از تاریخ انتشار اثر سپری شده؛ آخرین تاریخی که یک اثر مورداستفاده قرار گرفته؛ و بررسی عوامل مختلفی که او به آن برچسب «کهنگی» می‌زند، شامل: اطلاعات نادرست، ظاهر ناخوشایند، آثار قابل جایگزینی با چاپی جدیدتر یا منبعی بهتر، و آثاری که دربرگیرندة اطلاعاتی سطحی یا بی‌ارتباط با مجموعة کتابخانة موردنظر می‌باشند (Segal, ۱۹۸۰).
شیوة دیگر که بوسیلة «اسننلی اسلات» ابداع شد، متکی بر پژوهشی است که نشان می‌دهد بهترین عامل برای پیش‌بینی استفاده از مواد مجموعه در آینده، میزان استفاده از آن در گذشته است. وی «مدت زمانی که یک کتاب مابین دو نوبت استفادة مطلوب از آن، در قفسه باقی مانده است» را به عنوان یک متغیر پیشنهاد می‌کند و آن را بهترین راه برای ایجاد مجموعة هستة کوچکتری که سطح معینی از استفادة احتمالی در آینده را برآورده خواهد ساخت می‌داند (S.J. Slote,۱۹۹۷: p. ۴۹-۵۰).
احتمالاً مشهورترین شیوة وجین برای کتابخانه‌های عمومی شیوة crew [۲]یا «بررسی، ارزیابی و وجین» مستمر می‌باشد. در این دستنامه ضمن برشمردن مهم‌ترین توصیه‌ها و ملاک‌ها برای شروع وجین مجموعة کتابخانه با بهره‌گیری از رده‌بندی دیویی، جدول زمانی برای وجین موضوعی آثار در رده‌های مختلفی ارائه ‌شده است. به‌این‌ترتیب می‌توان آثاری را که احتمالاً در هر رده نامزد وجین می‌باشند شناسایی کرد (Boon, ۱۹۹۵).
معمولاً برخی از آثار نظیر آثار کلاسیک، منابع تاریخی محلی، و آثاری که به خاطر ویژگی‌های خاص (مانند ارزش هنری، اطلاعات منحصربه‌فرد، ارزش‌های آرشیوی و تاریخی، و...) دارای اهمیت می‌باشند، واجد شرایط نگهداری دائم دانسته می‌شوند و در شمار آثار وجین‌شده قرار نمی‌گیرند.
● فواید و مزایای وجین
به منظور توجیه ضرورت انجام وجین در مجموعة منابع کتابخانه، کتابداران سعی کرده‌اند جنبه‌های مثبت این امر را شناسایی و معرفی کنند. مثلاً «سِگال» اظهار می‌دارد که وجین شش مزیت دارد: صرفه‌جویی در فضا، صرفه‌جویی در وقت کارکنان و مراجعان، خوشایندتر ساختن کتابخانه، افزایش اعتبار مجموعه به سبب روزآمدی آن، شناسایی عناوینی که نیازمند تعمیر یا تعویض می‌باشند، و ارائة بازتابی از نقاط قوت و ضعف مجموعه (۱۹۸۰:۳).
«تروسول» اظهار می‌دارد که مؤثرترین نتیجه‌ای که از فرآیند وجین حاصل می‌شود حفظ موجودی کتابخانه در سطحی قابل قبول و راهی برای کاهش ناخرسندی مراجعه‌کننده‌ای است که در جستجوی اثری خاص می‌باشد (Trueswel, ۱۹۶۰:p.۲۰-۲۵). «پنلوپ مکی» پس از استفاده از شیوة «اسلات» مشاهده کرد که رابطة مثبت و محکمی میان کاهش موجودی مخزن درپی وجین، و افزایش میزان استفاده از مجموعه وجود دارد. به‌این‌ترتیب وجین باعث می‌شود تا شلوغی و به‌هم‌ریختگی قفسه‌ها سریعاً کاهش یابد و با کنارگذاشتن مواد کم‌استفاده، آمار استفاده از منابع مجموعه افزایش یابد، زیرا آثاری که باقی می‌مانند آسان‌تر یافت می‌شوند (Mekee, ۱۹۸۱:p. ۲۹۸).
نتایج پژوهشی که توسط «دیلوِکو» و «گوتلیب» (در سطح ۲۹۸ واحد از کتابخانه‌های عمومی کانادا و آمریکا) انجام شد و به تازگی انتشار یافته است نیز دیدگاه کتابداران را در جنبه‌های مختلف فرآیند وجین در سال‌های اخیر نشان می‌دهد. یکی از عمده‌ترین یافته‌های آن پژوهش نگرش مثبت اکثریت قاطع کتابداران (بیش از ۸۳ درصد) نسبت به این امر می‌باشد. اعتقاد قاطعی وجود دارد که وجین، میزان استفاده از کتاب‌ها را افزایش می‌دهد (۸/۹۱ درصد) و رضایت کاربران را درپی دارد (۱/۸۶ درصد)؛ به‌ طوری که (۸/۷۱درصد) از کتابداران هرگز کتابی را که برای وجین درنظر گرفته شده مجدداً انبار نکرده‌اند (Dilerko and Cottlieb, ۲۰۰۳).
● موانع و دشواری‌ها
آن‌گونه که به نظر می‌رسد فرآیند وجین به نسبت دیگر کارکردهای کتابخانه کمتر مورد توجه قرارگرفته است. در پژوهشی که در این زمینه به‌وسیلة «انگلدینگر» انجام شد مشخص گردید از مجموع ۳۷۰ کتابخانة دانشگاهی مورد مطالعة وی، تنها ۷۷ واحد (حدود ۲۱درصد) از خط‌مشی مکتوب برای وجین منابع مرجع برخوردارند (Engelding, ۱۹۸۶: p. ۳۶۶-۳۷۷) نداشتن وقت به دلیل کثرت کارهای روزمره و جاری، زمان بربودن کار وجین، تردید و دودلی در وجین عنوان‌های خاص یا منفرد یا به عبارت دیگر، ترس ازدست‌دادن عنوانی خاص به سبب احتمال مراجعة آتی به آن، نگرانی دربارة فقدان بودجة لازم برای جایگرینی کتاب‌های وجین‌شده، وجود استانداردهایی که بر حفظ مجموعه در سطح معینی به لحاظ کم‍ّی تأکید دارند و نیز، انس ذاتی کتابداران با کتاب از عمده‌ترین دلایل دشواری وجین شمرده شده‌اند (Dilerko and Gottlibe, ۲۰۰۳).
به علاوه، ملاحظات دیگری نیز وجود دارند که در خور توجه‌اند. «هری ویلیامز» به طور مطایبه‌آمیزی خاطرنشان می‌سازد: اقدام به وجین نیازمند دقت‌نظر، دانش و شناخت دقیق نسبت به مجموعه و مخاطبان آن است تا از وجین اقلام مفید و باارزش جلوگیری شود (Harry Willems, ۲۰۰۲: p. ۱۹). مواردی چون احاطه‌نداشتن بر موضوع، ناآگاهی از ارزش‌های ثانوی‍ّة یک اثر (مثلاً ارزش‌های هنری، چاپ، یا تصاویر منحصربه‌فرد یک اثر، یا ملاحظات تاریخی و نظایر آن) و دخالت دادن سلائق شخصی، چه بسا سبب از دست دادن بخش ارزشمندی از یک مجموعه گردد. چنین عواملی لازم می‌آورند که وجین، مطابق با خط‌مشی و سیاستی مدون و مشخص، توسط کارکنان حرفه‌ای کتابخانه و با نظارت یا مشورت متخصصان موضوعی صورت پذیرد.
همچنین، باید هوشیار بود که وجین دستاویزی برای حذف و سانسور موادی که مخالف عقاید شخصی یا گرایش‌های اجتماعی و سیاسی خاص‍ّی در جامعه باشند قرار نگیرد. این امر (بویژه در حوزه‌های دین و سیاست) به همان میزان که در مرحلة گزینش و انتخاب مهم است در هنگام وجین و در مورد موجودی کتابخانه نیز دارای اهمیت است. نیز ممکن است آثاری در حوزه‌ای خاص و دورانی خاص، با اقبال عمومی روبرو گردند و به همان سرعت نیز از سوی مخاطبان، طرد و به فراموشی سپرده شوند. کتابخانه‌ها که برای اقناع مخاطبان خود ناچار به تهیة این‌گونه آثار هستند باید آمادگی لازم برای وجین این‌گونه آثار را داشته باشند؛ ضمن آن‌که نسبت به ارزش‌های تاریخی و آرشیوی این‌گونه مواد باید دقت شود. [۳]
وجود کاستی‌هایی در دیگر بخش‌های کتابخانه نیز می‌تواند به طور غیرمستقیم بر فرآیند وجین اثر بگذارد. مواردی چون فهرستنویسی و رده‌بندی نادرست، جای‌دهی و قفسه‌بندی نامناسب و فقدان اطلاع‌رسانی مناسب در شناساندن و معرفی مجموعه به مخاطبان، موجبات وجین ناخواستة مواد را فراهم می‌آورد. مثلاً جالب است توجه شود «جولی بنکس» در مطالعة خود بر روی مجموعة علوم سیاسی کتابخانة «کنت» دریافت عناوینی که از جا‌گیری مناسبی در قفسه‌ها برخوردار نبودند (یعنی در بالاترین و پایین‌ترین ردیف قفسه‌ها قرار داشتند) بسیار کمتر از عناوینی که در طبقات میانی جای گرفته بودند مورد استفاده قرار گرفته‌اند .(Banks, ۲۰۰۲)
توجیه مخاطبان یا مسئولانی که کارکنان کتابخانه باید در مقابل آن‌ها پاسخگو باشند نیز از جمله مشکلات وجین عنوان شده؛ چرا که ممکن است از سوی برخی، این کار نوعی حیف‌ومیل اموال عمومی تلقی ‌شود. به‌این‌منظور «کارن کلاپ‌فر» کتابدار کتابخانة منطقه‌ای ماساچوست غربی، پیشنهاد می‌کند: نمایشگاهی از آثار وجین‌شده تشکیل گردد، سیاست‌ها و استانداردهای کتابخانه در زمینه وجین تشریح شود، بر جنبه‌های مثبت وجین تأکید گردد و آمادگی لازم برای پاسخگویی کتابداران به انتقادات و سؤالات احتمالی کسب شود (Klopfer, ۲۰۰۳).
● وجین: چشم‌انداز آینده
در قسمت پیشین به برخی از مشکلات و دشواری‌های وجین اشاره گردید. روشن است که رویکرد ما به عنوان کتابدار یا اداره‌کنندگان کتابخانه، در این امر تعیین‌کننده است. آیا باید به وجین به منزلة گناهی اجتناب‌ناپذیر نگریست، یا فعالیتی دلپذیر که کتابخانه را از آرشیو محلی متمایز می‌سازد و پویایی و روزآمدی را برای کتابخانه، و رضایت‌خاطر را برای مخاطبان آن به ارمغان می‌آورد؟ همان‌گونه که «دیلوکو» و «گوتلیب» در پایان مقالة خود خاطرنشان می‌سازند، وجین را باید وظیفه‌ای حرفه‌ای دانست که نیاز به بالاترین درجة روشن‌بینی دارد، و بنابراین باید در مرکز مسئولیت‌های حرفه‌ای کتابدار قرار گیرد (Dilerko and Gottlieb, ۲۰۰۳).
بی‌گمان، زمانی که «گاردنر» در دو دهه پیش نقش شبکه‌ها را در دسترسی و سهیم‌شدن در منابع اطلاعاتی خاطرنشان می‌ساخت، نقش شبکة جهانی در تسهیل دسترسی به اطلاعات به‌این‌سان ملموس و پررنگ نبود. این امر موجب می‌شود تا کتابخانه‌ها با فراغ خاطر بیشتر و بدون نگرانی از تقاضای استفادة احتمالی از عنوانی خاص در آینده، نسبت به کنارگذاشتن مواد کم‌مصرف مجموعة خویش اقدام نمایند.
همان‌گونه که اشاره شد، یکی از عمده‌ترین دلایل وجین در کتابخانه‌ها مشکلات ناشی از کمبود فضا، افزایش حجم انتشارات، و چگونگی ذخیره‌سازی مواد بوده است. بیشتر آنچه تاکنون گفته شد نیز بر اجرای وجین در مورد آثار چاپی تأکید دارند، اما امروزه و با وجود قالب‌های جدید ذخیره و بازیابی اطلاعات، جایگاه وجین در روند فعالیت‌های کتابخانه‌ای چه می‌تواند باشد؟ یافته‌های «بنکس» نشان داد که وجین مجموعة مورد مطالعة وی تأثیری در افزایش استفاده از مواد باقی‌مانده نداشته است. او علت این امر را افزایش استفادة دانشجویان از منابع الکترونیکی، به موازات کاهش استفاده از منابع چاپی می‌داند (Banks, ۲۰۰۲). با این حال، در بارة جایگاه و چگونگی وجین در منابع الکترونیکی و محیط شبکه‌ای پژوهش کمتری صورت پذیرفته. آنچه به اجمال در این باب می‌توان ذکر کرد این که هرچند ممکن است کمبود فضا در شمار نگرانی‌های اساسی کتابخانه‌های آینده قلمداد نگردد، اما بی‌گمان مسئلة افزایش حجم انتشارات به قو‌ّت خود باقی است و شتابی مضاعف نیز خواهد یافت. به‌واقع در عصری که از سوی بسیاری، عصر «انفجار و آلودگی اطلاعات» خوانده شده، دستیابی به منابعی که روزآمدترین، معتبرترین و سازمان‌یافته‌ترین اطلاعات را به مخاطبان خود ارائه دهند، همچنان نیاز اساسی کاربران امروز و فردا خواهد بود. در چنین محیطی وجین‌کردن، هرچه بیشتر با امر ارزیابی و توسعة مجموعه پیوند خواهد یافت و در این روند نقش اساسی خواهد داشت.

مسعود بهمن آبادی
نام نشریه : کتابداری و اطلاع رسانی
شماره نشریه : ۲۶ - شماره دوم، جلد ۷
پدیدآور : محمد سوهانیان حقیقی
منابع
تامپسون، جیمز (۱۳۶۶) تاریخ اصول کتابداری. ترجمه محمود حقیقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص ۵۴.
گاردنر، ریچارد ک. (۱۳۷۶) مجموعه‌سازی: پیدایش، گزینش و گسترش مواد کتابخانه‌ای. ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ص ۳۱۳ـ۳۱۱.
موکهرجی، ا. ک. (۱۳۶۸) تاریخ و فلسفه کتابداری. ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، ص ۱۹۳.
Banks, Julie (۲۰۰۲) "Weeding book collection in the age of the Internet", Collection Building, Volume ۲۱ Number ۳ pp. ۱۱۳-۱۱۹.
Bernholz, Charles D.(۱۹۹۷) "Weeding the Reference Collection: A Review of the Literature", Katharine Sharp Review, ISSN ۱۰۸۳-۵۲۶۱, No. ۵.
Boon, Belinda (۱۹۹۵) Weeding the Library Collection: The REW Method of Weeding, Texas State Library. Available at:
http://www.shsu.edu/~lis_fwh/crew
Dilevko, Juris; Gottlieb, Lisa (۲۰۰۳) "Weed to achieve: a fundamental part of the public library mission?" Library collection, Acquisition, and Technical Services, Volume ۲۷, Issue, ۱, Pages ۷۳-۹۶.
Engeldinger, E. A. (۱۹۸۶) "Wedding of academic library reference collection: a survey of current practice", RQ ۲۵:۳, pp.۳۶۶-۳۷۱.
Ettelt, H. (۱۹۹۲) "Accountability in book acquisition and weeding", Reference Librarian, ۳۸, p. ۲۵۷-۲۵۹.
Hardin, G. (April, ۱۹۴۷) "Doctrine of Sufferance in the Library", College and Research Libraries, ۸, p. ۱۲۰-۱۲۴.
Kentucoky Depqrtment for Libraries & Archives (May/June ۲۰۰۱) Selection Notes Growing a Healthy Library, Volume ۶, Issue ۳.
Klopfer Karen (۲۰۰۳) Weed it for an attractive and useful collection Prepared by, Librarian, Berkshire Sub region. Available at:
http://www.wmrls.org/services/colldev/weed_it.Html
McKee, p. (۱۹۸۱) "Weeding the Forest Hill Branch of the Toronto Public Library by the Slote method: a test case", Library Research ۳, pp. ۲۸۳-۳۰۱ (p. ۲۹۸).
Segal, J. P. (۱۹۸۰) Evaluating and weeding collection: Library weeding methods (۴th ed.), Libraries Unlimited, Englewood, CO, pp. ۴۹-۵۰.
Trueswell, R. W. (۱۹۶۵) "A quantitative measure of user circulation requirements and its possible effect on stack thinning and multiple copy determination", American Documentation, ۱۶(۱), p. ۲۰-۲۵.
Willems, Harry (Jan/ Feb ۲۰۰۲) "I Weed Flowers, NotBooks: Books I Hate to Weed", Library Talk, Vol. ۱۵ Issue ۱,p ۱۹.
پیوست ۱:
آیین‌نامه وجین کتاب
در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
مقدمه
اگر کتابخانه را به عنوان یک پیکرة زنده در نظر بگیریم که در آن سلول‌های مرده جای خود را به سلول‌های جدید می‌دهند و این فرآیند جریان حیات و طراوت را در این پیکره تضمین می‌نماید. به روشنی می‌توان دریافت که فرآیند مجموعه‌سازی نیز با بهره‌گیری از عوامل تعیین‌کننده بر طبق نیازهای جامعه استفاده‌کننده ـ به عنوان کانون فعالیت‌ها ـ باید به‌گونه‌ای باشد که کتاب‌های زاید و بی‌استفاده (سلول مرده) جای خود را به کتاب‌های جدید که با وسواس عمیق نیازسنجی انتخاب شده‌اند (سلول زنده) بدهند و «وجین» گردند.
پرواضح است که وجین جریان معکوس گزینش مواد است با همان ظرافت‌ها و حساسیت‌ها، بدان معنی که در گزینش مواد ما به‌دنبال فراهم‌آوری و تهی‍ّه منابعی هستیم که بر طبق سیاست‌های کتابخانه و دربرگیرندة نیازهای استفاده‌کنندگان می‌باشد و در وجین به‌دنبال منابع زاید و بدون استفاده بوده تا از مجموعه خارج و فضای لازم برای رشد مجموعه فراهم گردد.
به هر حال با توج‍ّه به اهمی‍ّت موضوع آیین‌نامه ذیل با بهره‌گیری از معیارهای عملی رایج به عنوان یک راهنما جهت وجین مجموعه کتابخانه مرکزی و کتابخانه وابسته به آستان قدس رضوی تهیه شده است.
مادة ۱. تعریف
وجین فرآیندی است که از طریق آن کتاب‌های زاید و یا بی‌استفاده از مجموعه خارج و به انبار منتقل می‌گردد.
مادة ۲. هدف
از آنجا که مجموعه کتابخانه یک ارگانیسم در حال رشد محسوب می‌گردد، لذا از طریق وجین از انباشته‌شدن کتاب‌های زاید و بی‌استفاده جلوگیری نموده، فضای لازم برای کتاب‌های جدید و رشد مجموعه فراهم می‌گردد.
مادة ۳. اهمیت
اگر مدام بر مجموعه اضافه شود و هیچ چیز از آن کم نشود ـ به‌استثنای آنچه ناپدید و یا ربوده شده است‌ـ زمانی می‌رسد که دیگر جایی برای اقلام (تازه) وجود نخواهد داشت. اما مهم‌تر از آن زمانی فرا خواهد رسید که دسترسی به مواد مجموعه چنان برای استفاده‌کنندگان دشوار می‌شود که نمی‌توانند آنچه را می‌خواهند بیابند و احتمال دارد روی‌هم‌رفته دست از بهره‌جویی از مجموعه بردارند.
ماده ۴. معیارها و ضوابط
۴ـ۱. وضع ظاهری: کتاب‌های مندرس با وضع و شرایط نامناسب را می‌توان از مجموعه خارج نمود، اما در صورتی‌که از کتاب‌های پرمراجعه می‌باشند باید با نسخه‌های جدید جایگزین گردند.
۴ـ۲. نسخه تکراری: این مورد مربوط به کتاب‌هایی است که بنا به شرایط و موقعیت زمانی از عناوین پرمراجعه بوده‌اند و بنابراین از آن‌ها نسخه‌های تکراری تهیه و در مجموعه قرار داده شده است، اما در شرایط فعلی اهمی‍ّت موضوعی خود را از دست داده‌اند و یک نسخه از آن نیز در مجموعه کفایت می‌نماید. لذا نسخه‌های تکراری باید از مجموعه وجین شوند به عنوان مثال عناوینی که مربوط به وقایع سیاسی که در زمان خود بحث داغ جامعه بوده‌اند و اکنون با گذشت زمان اهمیت خود را تا حد زیادی از دست داده‌اند.
تبصره: کتاب‌هایی که بدون دلیل بیش از حد لزوم نسخه‌های تکراری آن‌ها در مجموعه موجود است نیز شامل این مقوله می‌گردند.
۴ـ۳. ویرایش‌های کهنه‌تر و منسوخ: این معیار بیشتر در خصوص کتب علمی صدق می‌کند که ویرایش قدیمی با ورود ویرایش جدیدتر منسوخ می‌گردد، لازم است که ویرایش قدیمی از مجموعه وجین شود.
۴ـ۴. محتوای قدیمی و کم‌ارزش: بعضی از کتاب‌های علمی پس از مرور سال‌ها، اعتبار محتوایی خود را از دست می‌دهند و کم‌ارزش می‌گردند مثلاً در مورد زبآن‌های برنامه‌نویسی و علوم کامپیوتری عمر محتوایی و تاریخ مصرف کتاب‌ها به سرعت منقضی می‌گردد. به‌عنوان نمونه زبان برنامه‌نویسی cobol و کتاب‌های مربوط به نسل اول رایانه‌ها امروزه چندان مورداستفاده قرار نمی‌گیرند و باید از مجموعه وجین شوند.
تبصره: در بعضی از رشته‌های فنی و تخصصی نظر کارشناسان موضوعی در مورد کتاب‌های نامزد وجین بسیار ضروری است.
۴ـ۵. میزان استفاده: با بررسی تعداد دفعات استفاده و یا به امانت رفتن یک کتاب می‌توان دریافت که چه کتابهایی بسیار کم‌استفاده و یا بی‌استفاده بود و واجد شرایط وجین می‌باشند. در بخش گردش و امانت می‌توان از طریق بررسی برگه‌های امانت کتاب و در صورتی‌که از رایانه استفاده می‌شود از طریق خروجی‌های آماری به میزان استفادة منابع پی‌برد و کتاب‌هایی را که در طول سال به امانت نرفته‌اند از مجموعه وجین کرد.
در تالارهای مطالعه قفسه‌باز که کتاب‌ها به امانت نمی‌روند می‌توان از نشانه‌گذاری دفعات استفاده بر روی عطف کتاب یا برگه‌های خاصی که در داخل کتاب بر روی جلد نصب می‌شوند به تعداد دفعات استفادة کتاب در طول مد‌ّت خاصی پی‌برد و کتاب‌های بدون علامت را از مجموعه وجین نمود.
تبصره ۱: در کلی‍ّة حالات مادة ۴ کتاب‌های خط‍ّی و چاپ سنگی مستثنی می‌باشند.
تبصره ۲: در کلی‍ّة حالات مادة ۴ وجود حداقل دو نسخه از هر عنوان کتاب در مخزن مادر ضروریست.
مادة ۵. نیروی انسانی
به نظر می‌رسد کتابداران هر بخش بهترین افراد جهت انجام وجین باشند، زیرا اولاً بیشتر از سایرین با مجموعه خود آشنا هستند، ثانیاً بهتر از دیگران از نیازهای مراجعه‌کنندگان خود آگاه می‌باشند.
درخصوص اعمال اصلاحات نظیر حذف شماره‌های اموالی مربوط از کامپیوتر و اصلاح شماره‌ها در دفاتر ثبت و پشت کارت‌های مادر نیروهایی به صورت پروژه‌ای تحت نظارت ادارة خدمات کتابداری انجام وظیفه می‌نمایند.
مادة ۶. روش کار
هریک از بخش‌ها که مستقیماً با مراجعه‌کننده در تماس می‌باشند و تعطیلی بخش به مصلحت نمی‌باشد، مجموعه به ترتیب رده‌های موضوعی قرنطینه شده و کتاب‌ها مورد بررسی و وجین قرار می‌گیرند و در عین‌حال نباید از خدمات روزمره خود بازبمانند.
مادة ۷. پس از وجین
کتاب‌های وجین‌شده از اموال بخش مربوط خارج گردیده و تحویل انبار می‌گردد تا پس از ثبت در دفاتر انبار به صورت موضوعی طبقه‌بندی و با اولویت نیاز سایر بخشها و کتابخانه‌های وابسته آستان قدس رضوی و آیین‌نامة مصوب اهدای کتاب مورد بهره‌بردای قرار گیرند.
بدیهی است مراحل انتقال شماره‌های اموالی کتاب‌های وجین‌شده از دفاتر بخش‌های مبدأ به دفاتر بخش‌ها و کتابخانه‌های وابسته مقصد، توسط ادارة خدمات کتابداری صورت خواهد پذیرفت.
این آیین‌نامه در ۷ ماده و ۴ تبصره در تاریخ ۱۹/۷/۱۳۷۹ به تصویب هیئت مدیرة محترم کتابخانه مرکزی رسیده است.
پیوست ۲:
سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد
آستان قدس رضوی
«فرم وجین»
کتابخانه به‌عنوان یک نهاد فرهنگی ضروری است جهت پویایی، کارآیی و روزآمدبودن همواره منابع مجموعه خود را با کیفیت مطلوب حفظ نماید. وجین به‌عنوان بخشی از این فرآیند همیشه مدنظر کتابخانه‌ها می‌باشد. کمیته گزینش مواد سازمان به‌جهت هماهنگی و یکپارچگی امر وجین با در نظر داشتن معیارهای ذیل برابر آیین‌نامه مربوط اقدام به تدوین فرم وجین به شرح ذیل نموده است. بنابراین کتابداران با دست‌مایه قراردادن آیین‌نامه وجین و تکمیل این فرم جامعه استفاده‌کننده را در دستیابی به منابع و مواد جدید و استفاده از مجموعه یاری رسانند: ۱- کهنگی و منسوخ شدن محتوا به‌لحاظ دریافت ویرایش‌های جدیدتر، ارائه افکار و ایده‌های نو در حیطة آن علم
۲- نسخه‌های مکرر: وجود نسخه‌های تکراری و مازاد
۳- فرسودگی و نقصان: به لحاظ فیزیکی، غیرقابل صحافی و مرمت و نیز پارگی و مخدوش‌بودن بخش‌‌هایی از کتاب
۴- عدم استفاده: حداقل سه سال مورد استفاده قرار نگرفته باشد
۵- «مورددار» بودن: به‌لحاظ مسائل دینی، اخلاقی، سیاسی، تصاویر و...
تبصره: مورد اشکال با ذکر صفحه در خانه مربوطه مشخص شود.