نقش مسلمانان در پیشرفت ریاضیات

مسلمانان، علم ریاضی خاصه جبر و مقابله را به گونه ای پیشرفت دادند كه می توان گفت آنان موجد این علم هستند. اگر اصول ومبادی علم ریاضیات قبل از اسلام در دنیا وجود داشت، لكن مسلمانان انقلابی در آن ایجاد كردند و ازجمله اینكه قبل از دیگران جبر و مقابله را در هندسه به كار بردند.جبر و مقابله تا بدانجا مورد توجه آنان بود كه مامون عباسی در قرن سوم هجری (قرن نهم میلادی) به ابومحمد بن موسی یكی از ریاضیدان های دربار خود امر كرد كتاب ساده عام الفهمی در جبر و مقابله تالیف كند. محمدبن موسی(فوت در سال ۲۵۷ یا ۲۵۹ه.ق) یكی از سه برادر دانشمندی بود كه به بنوموسی شهرت داشتند. در نیمه دوم قرن سوم هجری ثابت بن قره طبیب، ریاضیدان و منجم حوزه علمی بغداد خدمات بسیاری را در زمینه ترجمه كتاب های علمی از زبان های سریانی و یونانی به زبان عربی انجام داد. وی دارالترجمه ای تاسیس كرد كه بسیاری از دانشمندان آشنا به زبان های خارجی در آن كار می كردند. در این دارالترجمه بسیاری از آثار یونانیان نظیر آپولونیوس، اقلیدس، ارشمیدس، تئودوسیوس، بطلمیوس، جالینوس و ائوتوكیوس به وسیله او یا تحت سرپرستی وی به عربی ترجمه شد. ابوحفض یاابوالفتح الدین عمر بن ابراهیم نیشابوری مشهور به خیام نیشابوری از برجسته ترین حكما و ریاضیدانان جهان در سال ۳۲۹ ه.ق در نیشابور به دنیا آمد.خیام كمتر می نوشت و شاگرد می پذیرفت. وی برای كسب دانش به خراسان و عراق نیز سفر كرد. به واسطه تبحر و دانش عظیمی كه در ریاضیات و نجوم داشت، از سوی ملكشاه سلجوقی فراخوانده شد. ملكشاه به او احترام می گذاشت و خیام نزد او قرب و منزلت ویژه ای داشت. او بنا به خواست ملكشاه در ساخت رصدخانه ملكشاهی و اصلاح تقویم با سایر دانشمندان همكاری داشت. حاصل كارش در این زمینه تقویم جلالی است كه هنوز اعتبار و رواج دارد و از تقویم گریگور یابی دقیق تر است. یكی دیگر از دانشمندان اسلامی كه تحولی عظیم در علم ریاضی پدیدآورد ابوعبدالله محمدبن موسی خوارزمی (متوفی ۲۳۲ ه.ق) است. این ریاضیدان، منجم، جغرافیدان و مورخ ایرانی یكی از منجمان دربار مامون بود. وی در بیت الحكمه مشغول كار بود. بیت الحكمه موسسه علمی معروفی بود كه مامون خلیفه عباسی به تقلید از دارالعلم قدیم جندی شاپور در بغداد تاسیس كرد. ظاهرا فعالیت عمده این مركز ترجمه آثار علمی و فلسفی یونانی به عربی بود. عده ای از مترجمان برجسته و نیز كاتبان و صحافان در آنجا كار می كردند.كتابخانه ای كه بدین طریق فراهم آمد و عنوان خزانه الحكمه داشت، از زمان هارون الرشید و برامكه سابقه داشت و از موسسات وابسته به بیت الحكمه رصدخانه ای در بغداد و رصدخانه ای در دمشق بود كه منجمان و ریاضیدانان اسلامی در آنجا به رصد كواكب و فراهم كردن زیج ها (جداولی كه از روی آن به حركت اجرام سماوی پی می برند) اشتغال داشتند. درباره اهمیت و ارزش آثار خوارزمی چنین آورده اند: خوارزمی درخشان ترین چهره در میان دانشمندانی بود كه در دربار مامون گرد هم آمده بودند. او كتب و آثاری را در علوم جغرافیا و نجوم تدوین كرد كه ۳۰۰ سال بعد به وسیله آتل هارت انگلیسی به لاتین ترجمه و در اختیار علمای اروپا قرار گرفت. ولی دو اثر او در ریاضیات نام او را جاودانی ساختند. یكی از آنها حل المسائل علمی، برای زندگی عملی، با عنوان جبر و مقابله بود. مترجمی كه در قرون وسطی این اثر را برگرداند نیز همان نام عربی را برای آن برگزید. دومین اثر خوارزمی كه نامش را جاودان ساخت، همان كتاب آموزشی فن محاسبه بود كه در آن طریقه استفاده از اعداد هندی را می آموخت. نوشتن اعداد، جمع و تفریق، نصف كردن و دو برابر كردن، ضرب، تقسیم و محاسبات كسری. این كتابچه نیز به اسپانیا بوده و در اوایل قرن دوازدهم میلادی به لاتین برگردانده شد.
از دیگر دانشمندان اسلامی كه در رشد دانش ریاضی بسیار موثر بود می توان از ابوالوفای بوزجانی نام برد.
اقلیدس
اقلیدس اسكندرانی (Euclid Alexandria) (حدود ۲۷۵-۳۶۵ پیش از میلاد)، ریاضیدان یونانی بود كه در قرن سوم پیش از میلاد در شهر اسكندریه می زیست. او نویسنده موفق ترین كتاب درسی تاریخ، اصول (Elements) است كه مدت ۲ هزار سال، شالوده تمام آموزش هندسه در غرب بود.در این اثر، اقلیدس همه دستاوردهای پیشینیان در هندسه را گرد آورده و به شكلی نو نظم بخشیده و از خود نیز چیزهایی به آن افزوده است. هندسه اقلیدسی بر چند اصل ساده و بدیهی استوار است و تمام قضایای هندسی از آنها نتیجه گرفته می شود، به گونه ای كه هر قضیه، ثابت كننده قضیه پس از خود باشد. افزون بر هندسه مسطحه، فصل هایی از كتاب هم به جبر، نظریه اعداد و هندسه فضایی اختصاص یافته است.حاكمیت مطلق نظریات اقلیدس بر علم هندسه تا اواسط قرن نوزدهم دوام داشت. در این زمان، گروهی از ریاضیدانان پس از مطالعات بسیار به این نتیجه رسیدند كه اصل پنجم اقلیدس (كه می گوید دو خط موازی هیچ گاه یكدیگر را قطع نمی كنند) از نظر منطقی غیر قابل اثبات و بنابراین مردود است و برپایه این یافته ریاضی، بتدریج انواع هندسه های نااقلیدسی را پدید آوردند.شیوه ابتكاری اقلیدس در تالیف اصول بسیار مورد توجه دیگر ریاضیدان ها قرار گرفت و پس از كوتاه مدتی، این كتاب به عنوان مرجع اصلی آموزش هندسه پذیرفته شد. اقلیدس، یافته های پراكنده هندسه دانان پیشین را در چارچوبی چنان منطقی گرد آورده بود كه تا قرن ها بعد كسی نتوانست چیزی بر آن بیفزاید. به رغم نام آوری اقلیدس، جزئیات زندگی او معلوم نیست. از یادداشت های پروكلوس و پاپوس اسكندرانی دانسته ایم كه اقلیدس از اعضای فعال كتابخانه بزرگ اسكندریه و احتمالا درس خوانده آكادمی افلاطون بوده است، ولی از تاریخ دقیق تولد و مرگ او مطلع نیستیم و حتی نمی دانیم در كدامین شهر یا قاره جهان زاده شده است.

منبع : روزنامه همشهری