نگاهی به ترجمهٔ کتاب قصه کربلا

کتاب قصه کربلا نوشته علی نظری منفرد, نخست در سال ۱۳۷۶ منتشر و تا سال ۱۳۷۹ شش بار تجدید چاپ شد. طبع جدید دارای اصلاحات و نکات تازه‏ای است و انتشارات سُرور آن را در هیئت زیبایی عرضه کرده است. این اثر را نثار احمد زین پوری با عنوان صحیفه کربلا به اردو ترجمه کرد. همچنین علی ابراهیمی آن را به انگلیسی ترجمه و با عنوان امام حسین(ع) و غمنامه کربلا منتشر نمود.
پیش از این مسلمانان کتابهای متعددی را در بارهٔ امام حسین (ع) به انگلیسی منتشر کرده بودند. در سال ۱۹۷۸ توسط محمود ایوب، کتابی با عنوان رنج نجات‏بخش در اسلام: مطالعه‏ای در بارهٔ جنبه‏های مذهبی عاشورا در بین شیعیان انتشار یافت. فضل احمد هم کتابی زیر عنوان حسین (ع) شهید بزرگ در ۱۹۶۹ منتشر کرد. دو کتاب نیز به انگلیسی ترجمه شد: یکی کتاب محمد مهدی شمس الدین که اصل عربی آن ثورهٔ الحسین: ظروفها الاجتماعیهٔ و آثارها الإنسانیهٔ و دیگری کتاب علی نقی نقوی است که گویا اصل آن به اردو و عنوان آن شهید کربلا است. بنا بر این در زمینهٔ آثار انگلیسی مربوط به کربلا و عاشورا پیشینهٔ خوبی وجود داشته است. علی‏رغم این سابقه، ترجمه حاضر نیز در سال جاری به پژوهشگران و مسلمانان انگلیسی زبان عرضه شد. یکی از علل روی آوردن به این اثر و اقدام به ترجمهٔ آن، ویژگی‏ برجستهٔ کتاب است. گفتنی است که آثار مربوط به زندگی و قیام امام حسین (ع) را می‏توان به پنج دسته تقسیم کرد:
۱) برخی منابع به سبک و با روش تاریخ‏نگاری به بررسی و گزارش حوادث طف پرداخته‏اند.
البته این کار، گاه با نقل مفصل رویدادهای آن انجام گرفته است؛ همانند تاریخ طبری و الکامل فی التاریخ و گاه در نهایت ایجاز و اختصار مثل تاریخ یعقوبی و مروج الذهب و گروهی راه میانه را برگزیده‏اند؛ چون ارشاد شیخ مفید و مثیر الاحزان ابن نما و الملهوف سید بن طاووس.
۲) دستهٔ دیگر به طور مستقیم به مقتل نگاری نپرداخته‏اند؛ بلکه زندگانی و سیرهٔ امام حسین علیه السلام و فضایل و مناقب او را ذکر کرده‏ و در ضمن آن از واقعهٔ کربلا نیز سخن گفته‏اند. از این جمله بحار الانوار علامه مجلسی و عوالم بحرانی و جلاء العیون شبر و کشف الغمه اربلی و مناقب ابن شهر آشوب را می توان نام برد.
۳) گروهی از نویسندگان نیز با نگاهی تحلیلی به نهضت عاشورا نگریسته‏اند و از این جنبه که مکتب عاشورا به انسان‏ها درس شجاعت, صبر, ایثار, وفا, ایمان, اخلاص وعشق به خدا را می‏آموزد, رخدادهای مربوط به عاشورا را گرد آورده‏اند؛ همانند: سمو الذات علائلی و حیات الحسین قرشی.
۴) جمعی دیگر انقلاب کربلا را حرکتی حماسی قلمداد کرده و از این زاویه واقعه کربلا را مورد بررسی قرار داده‏اند.
۵) برخی دیگر به کاوش و یافتن علل و اسباب قیام حسین علیه السلام پرداخته‏اند و انگیزه و یا انگیزه‏‏های قیام و نهضت آن بزرگوار را برشمرده‏اند.
این‏ها چند نمونه از شیوه‏های گوناگونی است که در زمینهٔ گزارش و تحلیل حادثهٔ عاشورا از طرف نویسندگان عرضه شده است.
آقای نظری منفرد با اسلوب تاریخ‏نگاری، ولی از زاویه‏ای دیگر به طف نگریسته است. مهم‏ترین ویژگی این اثر سفرنامه بودن آن است. سفرنامه‏ای که خود امام, اصحاب و خانوادهٔ او و دیگر حاضران یا مورخان ، راویان آن هستند. سفر امام در پنج مرحله گزارش شده است:
حرکت از مدینه به سوی مکه, حرکت از مکه به سوی عراق, حرکت اهل‏بیت به سوی شام, سفر از شام به سوی کربلا و سفر از کربلا به مدینه.
مؤلف حوادث این سفرنامه را از لا به ‏لای متون پر شمار قدیم و جدید استخراج و تنظیم کرده است، که فهرست بلند این منابع در پایان کتاب دیده می‏شود.
چنین اثری با این سوژه و قالب, جذابیت ویژه‏ای برای خوانندگان غربی خواهد داشت و شاید علت اصلی ترجمه هم همین بوده است. اما در ترجمهٔ انگلیسی آن مشکلاتی وجود دارد که به برخی از آنها می‏پردازیم.
اصولا در ارزیابی هر ترجمه‏ای می‏توان به سه مؤلفهٔ کلی اشاره کرد: زیبایی و بلاغت, معادل‏یابی مناسب و مهم‏تر از همه تبعیت از قوانین دستوری زبان مقصد. در خصوص شرط سوم به جرأت می‏توان گفت که در تورق ترجمهٔ حاضر به دشواری می‏توان به صفحه‏ای برخورد که در آن چندین غلط گرامری وجود نداشته باشد. مثال‏های زیر اشاره‏ای گذرا به انواع مختلفی از این موارد است. اغلاط بسیاری به مقوله زمان و یا عدم همخوانی در کاربرد افعال، مربوط می‏شوند:

۱) comparison being made (ص ۶, س۲)
به جای making a comparison
۲) who had been martyred (ص ۸, س ۱۲)
به جای who were martyred
۳) Now I call upon my youth with whom I go (ص ۴۱, س ۲۹)
به جای Now, I will call upon my youth with whom I will go
۴) there is a conspiracy (ص ۷۵, س ۲۱)
به جای there was a conspiracy
۵) has called upon (ص ۷۹, س ۱۹)
به جای had called upon
۶) I circumambulated (ص ۳۶۴, س ۲)
به جای I was circumambulating
گاه ترجمه یک به یک و تحت اللفظی، منتهی به جمله‏ای غلط‏ یا بی‏معنی شده است. در متن فارسی (ص ۲۳, س۱۳), عبارت «کوفه و یا بصره» به معنی «کوفه و بصره» است, ولی در برگردان انگلیسی (ص ۷، س‏۱۰) به‏ جای “Kufa and Basra ” به ”Kufa or Basra” ترجمه شده است. نیز عبـارتِ « روی آوردن به جایگـاهی مناسب» (ص ۲۳, س۱۱) مبدل بــهturning to a suitable status (ص ۷, س ۷ ) شده است بـــه‏ جــای آنکه مثـلاً از آن به “gaining a suitable position” تعبیر گردد.
در استفاده از حروف اضافه (Prepositions) نیز اشتباهات زیادی به چشم می‏خورد؛ مثلاً:
۱) infuriated with (ص ۲۵، س۱۱) به جایinfuriated by
۲) recalling about (ص ۲۹, س ۱۸) به جای recalling
۳) appeared at (ص ۴۵, س ۱۳) به جای appeared to
۴) In that time (ص ۲۶۵, س ۵) به جای At that time
۵) Tents into Fire (ص ۲۸۹, س ۸) به جای Tents on Fire
۶) They stretched up their hands (ص ۳۰۱, س۱۲)
به جای They stretched out their hands
عدم استفاده از حروف تعریف (the, a, an) در موارد لازم یا به کار بردن نادرست آنها، از آفاتی است که دامنگیر قاطبهٔ کاربران زبان انگلیسی و حتی خود انگلیسی زبانان است و ترجمهٔ حاضر نه تنها از این آفت در امان نمانده است، بلکه از موارد حاد آن به شمار می‏آید؛ به طور مثال:
۱) Imam Husayn and Tragic Saga of Karbala (عنوان روی جلد)
به جای Imam Husayn and the Tragic Saga of Karbala
۲) hiding place of Moslim به جای the hiding place of Moslim
۳) He was son of Ruqiyyah(ص ۲۴۹, س ۱۳) به جای
He was the son of Ruqiyyah (Ruqayyah)
۴) in dark night(ص ۴۵, س ۱۳) به جای in a dark night
۵) I see palm tree (ص ۱۳۶, س ۲۸) به جای I see a palm tree
۶) during a journey (ص ۵, س۱۴) به جای during the journey
در بحث از مقوله معادل‏یابی، معادل‏ها را می‏توان به دونوعِ «نامناسب» و «کاملاً اشتباه» تقسیم کرد. نمونه‏های گروه اول عبارت است از:
۱) the House (ص ۵, س۱۵) ] اهل البیت [ به جای the Household
۲) Saga (ص ۹, س۲) ] داستان[ به جای Story
۳) touchy juncture (ص ۱۱, س ۲۷) ] مقطع حساس [ به جای sensitive juncture
مثال‏های زیر از جمله معادل‏های کاملاً اشتباه هستند:
۱) orient(ed) (ص ۵, س۱۹)] گرد آوردن[ به جای collect
۲) coupled with (ص۸, س۱۰) به جای in addition to
۳) watch-out(s) (ص ۱۰۳, س ۲۲) ] دیده‏بان[ به جای lookout(s)
۴) jurisprudic relator a (ص ۱۰۴, س۸) ] فقیهی محدث به جای a jurist and traditionist
۵) goat-grazing woman (ص ۱۸۹, س۱۸) ] زنِ بزچران[به جای goat-herding woman
البته از آنجا که راقم این سطور پس از جستجوی فراوان در چندین فرهنگ لغت معتبر که در اختیار داشت، از جمله در Oxford English Dictionary (OED), موفق به یافتن ترکیباتی چون co-living (ص ۱۴۰, س ۲۵) وsalvated (ص ۱۵۸, س ۱) و perfumic (ص ۳۱۴, س ۵) نشد، باید آنها را از جمله ابداعات مترجم تلقی کرد.
مثال‏های زیر، نمونه‏های دیگری از انواع غلط‏های دستوری ترجمهٔ حاضر است:
۱) moves and his family Imam’s (ص ۸, س ۷)
به جای Imam and his family’s moves
۲) Ubaydullah unbelievably Said: (ص ۷۵, س ۲۷)
به جای Ubaydullah said in disbelief
۳) is as it goes (ص ۹۶, س ۱۳)
به جای is as follows
۴) If you are very decided to go (ص ۱۱۰, س ۱۹)
به جای If you have really decided to go
۵) one companion named (ص ۱۶۹, س۳-۴)
به جای a companion named
بد نیست به مقایسهٔ چند عبارت فارسی و ترجمهٔ انگلیسی آنها نیز اشاره کنیم:
۱) نشان دهندهٔ احاطه آن بزرگوار به موقعیت‏های اجتماعی است (ص ۹۵, س ۱۴-۱۳)
shows his control over social status (ص ۶۵ ، س ۱۶)
به جای shows (indicates) his awareness of social position
۲) با من همانند بی پدران و یتیمان رفتار می‏کنی (ص ۱۸۴, س ۱۸)
You behave me as an orphan (ص ۱۳۲, س ۷)
به جای You treat me as an orphan
۳) اگر جز شما در این حال با من چنین سخنی می‏گفت در نمی‏گذشتم (ص ۱۹۴, س ۱۵)
I would beat anyone but you for what is said (ص ۱۳۹, س ۲۱) به جای
I would not have forgiven anyone but you, for what you said
۴) به اشراف کوفه رشوه‏هایی گزاف دادند (ص ۲۰۰, س ۷)
They costly bribed the nobles of Kufa (ص ۱۴۳, س ۲۲-۲۳)
به جای They have heavily bribed the nobles of Kufa
۵) تعدادی از بزرگان کوفه که می‏دانست بر رأی خود استوار مانده‏اند (ص ۲۱۴, س ۷-۸)
عبارتِ:
a number of great men of Kufa whom he knew they have stayed adamant to their idea (ص ۱۵۵، س ۱۷-۱۸) به جای:
a number of Kufian nobles who he knew had remained firm in their positions
۶) چگونه چنین نباشدکسی که نه کمک کننده‏ای دارد و نه یاوری؟ (ص ۳۶۰، س ۳)
How shouldn’t be so when someone is not helped ?(ص۲۶۹, س۲۳)
به جای:
How can it be otherwise for someone who has no supporters?
۷) تعداد زخم‏های امام ( ص ۳۸۰, س ۶)
Imam’s Numbered Wounds (ص ۳۸۰, س ۶)
به جای The Number of Imam’s Wounds
۸) از خیمه‏ها خارج شده و می‏گریختند (ص ۳۸۵, س ۵)
moved out of the tents runningly (ص ۲۸۹, س ۱۳)
به جای were running out of the tents
۹) اگر گناهان‏ تو به شمارهٔ دانه‏های باران و برگ درختان هم باشد, خداوند تو را ببخشاید (ص ۴۷۸, س ۲)
If your sin be in number of rain droplets and tree leaves, God bless you (ص ۳۶۴, س ۹
به جای:
If your sins be as many as the number of rain drops and tree leaves, God will forgive you
۱۰) استقبال از کاروان کربلا (ص ۵۳۷, س ۲)
Welcome to Karbala Caravan (ص ۴۱۱، س ۱۴)
به جای The Reception of the Karbala Caravan
البته حدیث مفصل ترجمهٔ اشعار پر شمار کتاب را، خواننده باید از این مجمل خوانده باشد. از این رو در اینجا تنها به ذکر دو بیت اکتفا می‏کنیم:
می‏آیــد از سمـت غربـت, اسبــی که تنهـای ‏تنهـاســت
تصویر مردی _ که رفته است _ در چشمهایش هویداست
یالــش که همـزاد مـــوج است, دارد فــراز و فـــرودی
امــا فــرازی که بشْکــوه, امــا فــرودی‏که زیبــاسـت (ص ۳۷۸, س ۱۳-۱۴)
From strange far , a horse comes lonely
in its eyes- picture of a man gone-drawn
its mane, born with wave, goes down and up
so beautiful an up, so nice a down (ص ۲۸۴, س ۱۴-۱۷)
از اشکالات دیگر ترجمه، عدم رعایت قاعده بزرگ‏نویسی حروف (Capitalization) است. مثلاً واژهٔ «مسلمانان» به جای moslems (ص ۷, س ۸) باید Moslems (یا با املای متعارف‏تر آن، Muslims) و واژهٔ «شیعه», به جای shiite (ص ۲۴, س ۲۱) به صورتShiite نوشته شوند. نکته دیگر آن است که با توجه به اینکه مترجم در بیش از ۹۹% از موارد، از حرف‏نویسی (Transliteration) خودداری کرده است، به نظر می‏رسد بهتر ‏‏بود که از یک درصد باقیمانده نیز چشم پوشی می‏کرد تا دست کم این نقیصه کمتر به چشم بیاید، زیرا نخستین پرسشی که برای خواننده، در مشاهدهٔ جلد کتاب مطرح می‏شود این است که چرا واژه‏ای مثل Imam که در اغلب فرهنگ‏ها و واژه‏‏نامه‏ها وجود دارد حرف‏گردانی شده (Im?m) ولی Karbala به صورت Karbal? نوشته نشده است.
امید است کاستی‏های موجود در ترجمه کتاب، در ویرایش و تصحیح چاپ بعدی آن جبران شود.

محمد ساوجی
پی‏نوشت‏ها:
۱. مشخصات کتابشناختی: قم, انصاریان, ۱۹۹۹م‏/ ۱۴۲۰ ق.
۲. Imam Husayn (A) and Tragic Saga of Karbala,trans. Ali Ebrahimi, Qum, Ansariyan Publications, ۲۰۰۰.
۳. Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shiism.
۴. Husain: The Great Martyr,Lahore, ۱۹۶۹.
۵. The Rising of Husayn: Its Impact on the Consciousness of Muslim Society,trans. I. K. A. Howard, London, ۱۹۸۵.
۶. The Martyrdom of Karbala, trans. S. Ali Akhtar, Karachi, ۱۹۸۴.

منبع : آتی بان