کشف کتیبه هخامنشی در خارک

جزیره خارک در استان بوشهر که امروزه نامش با نفت و اسکله‌های تی و سایلند گره خورده است، از جمله قدیمی‌ترین سکونتگاه اقوام ایرانی بوده است. این جزیره که در ۳۵ کیلومتری بندر گناوه و ۵۵ کیلومتری بندر بوشهر قرار دارد، از دوران هخامنشیان به‌عنوان یکی از جزایر مسکونی شناخته می‌شد. این جزیره پس از آن در دوره‌های اشکانی و ساسانی نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفت و توانست یادگارهایی از دوران خود به‌جا بگذارد که مهم‌ترین آن دخمه‌های باقیمانده در ارتفاعات این جزیره می‌باشد.
خارک در تاریخ ۲۵۰ ساله اخیر ایران هم نقش خود را ایفا کرده است، در دوران زندیه بود که میرمهنای بندر ریگی موفق شد بقایای استعمارگران هلندی را برای همیشه از آب‌های خلیج فارس بیرون ریزد و طی دو جنگ، انگلیسی‌ها را در سواحل آن منهدم کند.
در میانه‌دهه ۱۳۳۰ و با کشف نفت در فلا‌ت قاره ایران جزیره خارک توسط دولت به عنوان جزیره نفتی انتخاب شد و از آن پس، روند شتابان توسعه در آن شکل گرفت و به یکی از مراکز عمده کارگری تبدیل شد. لوله‌های نفت از داخل فلا‌ت ایران راه به سوی این جزیره گشوده و با حرکت در بستر دریا خود را به بزرگ‌ترین اسکله نفتی دنیا می‌رساند. روزانه ده‌ها نفتکش بزرگ و کوچک در کنار این اسکله‌ها پهلو گرفته تا طلا‌ی سیاه را با خود به بازارهای مصرف برسانند. مردم خارک که بومی این جزیره هستند نیز از دیر باز در حوزه تاریخی و فرهنگی از خود یادگارهای جالبی بر جای گذاشته‌اند.
در این میان با روند توسعه روزافزون این جزیره بر حسب اتفاق برخی از گره‌های ناگشوده آن در بسیاری از مواقع مشخص می‌شود. چندی پیش در خبر‌ها آمده بود کتیبه‌ای با خط میخی متعلق به دوران هخامنشیان در آنجا کشف شده است. باستان‌شناسان می‌گویند کشف این کتیبه سند محکمی مبنی بر نام‌گذاری خلیج فارس است.
به گزارش میراث خبر، علی اکبر سرفراز، یکی از باستان‌شناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر با بیان این مطلب به میراث خبر افزود: <هر چند پیش از این نیز نام خلیج فارس برازنده‌ترین نام بوده است اما با کشف کتیبه‌ای به خط فارسی باستان و متعلق به دوره هخامنشیان می‌توان از این نام‌گذاری با سند محکم دیگری دفاع کرد.> کتیبه‌ای به خط فارسی باستان روز چهارشنبه ۲۳ آبان امسال در پی احداث جاده‌ای در جزیره خارک از زیر خاک نمایان شد. کارشناسان در نخستین مطالعات خود روی این کتیبه، قدمت آن را به دوره هخامنشی تخمین زدند.
سرفراز در ادامه گفت: <کشف این کتیبه سنگی در جزیره خارک آن‌هم زمانی که بر سر نام خلیج فارس بحث‌های متعددی در دنیا به راه افتاده است را می‌توان به شکل یک معجزه دید. این کشف بی شک یکی از مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی برای اثبات نام خلیج فارس خواهد بود.> ‌
در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر ادامه فعالیت احداث جاده در خارک را متوقف کرده است تا وضعیت محوطه‌ای که این کتیبه در آن یافت شده است مشخص شود.
از سوی دیگر به درخواست سازمان میراث فرهنگی بوشهر، دکتر بشاش، خط‌شناس فارسی باستان به منظور خواندن کتیبه به خارک دعوت شده است که به گفته سرفراز این کتیبه طی چند روز آینده خوانده خواهد شد. به گفته دکتر سرفراز مطالعات اولیه در محل کشف کتیبه نشان می‌دهد که اثری از بنای دوره هخامنشی وجود ندارد.
وی اعتقادات بی‌شماری در مورد علت وجود این کتیبه در خارک دارد که طی چند روز آینده آنها را بازگو خواهد کرد. ‌ نخستین مطالعات نگارش کتیبه هخامنشی خارک نشان می‌دهد این کتیبه به شکل نامنظم و نامتعارف در پنج سطر و سطر‌های آن به صورت سه و دو سطر به هم چسبیده و به زبان فارسی باستان نوشته شده است. پیش از این سطرهای جدا از هم در دوره هخامنشی تنها در متونی دیده شده که به زبان‌های مختلف بوده است. ‌ <مسعود بشاش>، رئیس مرکز مطالعات کتیبه‌شناسی در پژوهشکده زبان و گویش در این‌باره گفت: <کتیبه یافت‌شده در جزیره خارک روی نوعی سنگ مرجانی مخصوص این جزیره که به آن سنگ خارا گفته می‌شود و احتمالا‌ به صورت صخره‌ای بوده است نوشته شده و پنج سطر دارد.> وی افزود: <سطر‌های این کتیبه به صورت سه و ۲ سطر به هم چسبیده و به زبان فارسی باستان نوشته شده است.> به گفته بشاش پیش از این سطرهای جدا از هم در دوره هخامنشی تنها در متونی دیده شده است که به زبان‌های مختلف بوده و برای نشان‌دادن این زبان‌ها آنها را جدا از هم و با یک سطر فاصله می‌نوشتند. وی در ادامه با بیان اینکه در این کتیبه سطرها به زبان فارسی باستان است از هم جدا شده که این موضوع نیاز به پژوهش دارد، افزود: در اطراف این سطرها چند حروف هجای پراکنده روی سنگ دیده می‌شود که به شکل خط میخی هستند و باید مورد مطالعه قرار گیرند. بشاش درباره زمان خوانده‌شدن این خط گفت: <قرائت آن زمانبر خواهد بود و به همین علت علا‌قه‌مندانی که مایلند از متن آن آگاه شوند باید مدتی را صبر کنند.> شاهدان محلی که از نزدیک کتیبه را دیده‌اند می‌گویند: روی کتیبه عکسی از یک تاج نیز دیده می‌شود.
● صخره حامل سنگ‌نبشته
در آخرین گزارش‌ها از خوانش کتیبه هخامنشی آمده است: کتیبه روی سنگ مرجانی بومی جزیره با عرض و طول تقریبی یک متر نوشته شده هرچند که اکنون از محل اصلی خود جدا و تبدیل به یک شیء منقول شده است، اما در اصل خود، گویا اثری غیرمنقول بر صخره‌های مرجانی جزیره بوده است.
●‌ ظاهر سنگ‌نبشته
این کتیبه تنها بر یک سطح سنگ و بدون تراش یا صیقل‌کاری سطح زیرین آن نوشته شده است. کتیبه از شش سطر تشکیل شده که ظاهرا دربردارنده شش واژه به خط و زبان فارسی باستان هخامنشی است. از آنجا که هر واژه در یک سطر مستقل نوشته شده، کاتب نیازی به استفاده از یک میخ کج به عنوان واژه جداکن متداول در این خط را نداشته و از آن بهره‌ای نبرده است. ‌ ‌ در میانه اثر و در ابتدای سطرهای سوم و چهارم (که بسیار آمیخته و درهم است) نگاره‌ای به مانند یک تاج خوابیده دیده می‌شود که احتمال اینکه ناشی از فرسایش‌های طبیعی صخره و پدیده‌ای اتفاقی باشد، غیرممکن به نظر می‌رسد. ‌ ‌ وضعیت سطرهای سوم و چهارم نشان می‌دهد که این دو سطر با در نظرداشتن وجود نگاره تاج، از محلی جلوتر نوشته شده است. چهار سطر آغازین با خطی باریک و بلند از دو سطر پایانی جدا شده‌اند و همچنین هیچیک از هشت کوته‌نوشت‌فارسی باستان در این کتیبه به کار نرفته است. ویژگی دیگر این کتیبه، نگارش عجولا‌نه و توأم با بی‌دقتی آن است. سنگ‌نبشته‌های هخامنشی، همگی متونی سلطنتی بوده و با دقت و ظرافت ویژه‌ای نوشته شده‌اند. کتیبه خارک از لحاظ سبک اجرا، بیشتر شبیه ویژگی‌های کتیبه‌نویسی عصر ساسانی است تا دقت و ظرافت فنی و هنرمندانه عصر هخامنشی.
● قدمت سنگ‌نبشته
خط میخی فارسی باستان در سال‌های آغازین پادشاهی داریوش بزرگ به وجود آمده و در پایان عصر هخامنشی به فراموشی سپرده شده است. به عبارت دیگر این خط در حدود سال ۳۳۰ پیش از میلا‌د تا حدود سال‌های ۵۲۰ پیش از میلا‌د به مدت ۱۹۰ سال به عنوان خط سلطنتی شاهنشاهی هخامنشی رواج داشته است. گونه‌های نخستین و پایانی این خط، اندک تفاوت‌هایی در شیوه نگارش دارا هستند (برای نمونه اندازه پهنا یا بلندی برخی از علا‌مت‌ها) که برای تعیین قدمت دقیق‌تر به کار می‌آید. کتیبه خارک به طور توأمان دارای ویژگی‌های نگارشی سده‌های نخستین و پایانی حیات این خط است. ‌ مقایسه علا‌مت‌های میخی کتیبه خارک با دیگر نمونه‌های نبشته‌های هخامنشی، نشان می‌دهد که دو سطر پایانی کتیبه خارک با ویژگی نوشته‌هایش در سده‌های نخستین هخامنشی و چهار سطر نخستین آن با ویژگی‌های متأخر آن نوشته شده است. با این وجود، سطرهای نخستین کتیبه از نظر فرسایش ظاهری کهن‌تر به نظر می‌آیند.
● خوانش و ترجمه سنگ‌نبشته
همانگونه که گفته شد، در این کتیبه شش واژه در شش سطر نوشته شده که واژگان یکم، دوم، پنجم و ششم، تقریبا به راحتی خوانده می‌شود اما واژگان چهارم و پنجم به اندازه‌ای فرسوده و تخریب‌شده که در مجموع بیش از چهار علا‌مت آن قابل تشخیص نیست. از چهار واژه‌ای که خوانده می‌شوند، تنها یکی از آنها (واژه نخست) دارای سابقه در متون پیشین فارسی باستان است و سه واژه دیگر به کلی تازگی دارند. در نتیجه امکان ترجمه کامل و حتی تقریبی متن سنگ‌نبشته به سادگی امکان‌پذیر نیست.
▪ واژه یکم:
دارای دو حرف <آ/اَ> و <هَـ< :>آهَه / اَهَه( >گذشته سوم شخص مفرد یا جمع فعل <بودن)>، به معنای <بود/ بودند.>
▪ واژه دوم:
دارای پنج حرف <سَ>، <آ/ اَ>، <ک>، <شَ> و <آ/ آ< :>ساکوشـا/ سـاکشا.> ظاهرا یک نام خاص است و دارای پیشینه‌ای در متون فارسی باستان نیست. اما قابل قیاس است با واژه‌های در پیوند با سکاییان به مانند: <َسکَـئیـبـش( >سکائیه) و نیز با واژه‌های در پیوند با کوشاییان یا اتیوپیان به مانند <کوشـا>(اتیوپی.) لا‌زم به یادآوری است که پسوند <شا> در متون فارسی باستان ارتباطی با <شاه> ندارد. شاه در فارسی باستان به شکل <خشایثی یه> نوشته می‌شود.
▪ واژه سوم:
تنها دارای دو حرف قابل خوانش <هَـ> و <ای< :>هـیـ...> است. در متون فارسی باستان، پیشوند< هی> تنها در واژه‌های در پیوند با هندیان به مانند: <هیدوش>(هند) دیده شده است.
▪ واژه چهارم:
تنها دارای دو حرف مبهم <کَ> و <آ/ اَ> که به احتمال فضای میان آنها نیز تخریب شده و دنباله بلا‌فصل یکدیگر نیستند. نگاره تاج نیز در کنار حرف <کَ> جای دارد.
▪ واژه پنجم:
دارای چهار حرف <بَ>، <هَـ>، <نَ> و <مَ< :>َبَهنَم.> این واژه نیز برای نخستین بار دیده می‌شود و معنای آن دانسته نیست. ‌ در پایان این سطر، یک نشان شبیه علا‌مت واژه‌جداکن معکوس دیده می‌شود که آن نیز دارای پیشینه در این خط نیست.
▪ واژه ششم:
دارای دو حرف <خَ> و <آ/ اَ< :>خا.> پایان این واژه مبهم است و احتمال آسیب‌دیدگی در یک حرف می‌رود. ‌
● مساله اصالت سنگ‌نبشته
بدیهی است که به هنگام کشف یک اثر باستانی، نخستین پرسشی که می‌باید بدان پرداخت، مساله اصالت اثر و اطمینان از غیرساختگی بودن آن است. در کتیبه خارک نیز لا‌زم است تا پیش از هر چیز، بررسی‌هایی برای اطمینان از اصالت آن انجام شود. نکته‌هایی که این کتیبه را در معرض تردیدهایی قرار می‌دهد و توضیح آنها لا‌زم به‌نظر می‌رسد، عبارت است از نگارش عجولا‌نه و بدون دقت کافی متداول در تمامی آثار مشابه هخامنشی، کمبود یا نبود آثار رسوب‌های سطح سنگ در درون یا لبه‌های علا‌مت‌های میخی، سبک‌های چندگانه‌نویسی کتیبه، واژگان ناآشنا، گونه ناشناخته‌نویسی بخش دوم حرف <سَ> در سطر دوم، علا‌مت وارونه شبیه به واژه‌جداکن در پایان سطر پنجم، آمیختگی و بی‌نظمی سطرهای سوم و چهارم و نیز نشان عجیب و ناشناخته تاجی ساسانی به‌صورت خوابیده در میانه کتیبه‌ای هخامنشی

صادق راستگو

منبع : روزنامه اعتماد ملی