چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
مجله ویستا
افزایش بهره‌وری‌خدمات کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی
امروزه به دلیل كمبود منابع مالی و حجم روزافزون مدارك و اطلاعاتی كه در جهان منتشر می‌شود ، نه تنهاهیچ كتابخانه تخصصی و دانشگاهی را نمی‌توان یافت كه در زمینه نیازهای مراجعان خود مدارك لازم را دراختیار داشته باشد بلكه چنین امكانی نیز برای هیچ یك از آنها متصور نیست . به این ترتیب همكاری بین‌كتابخانه‌ها برای استفاده بهینه از منابع مالی ، مواد كتابخانه‌ای و ... موجود در كل كشور الزامی می‌نماید كه این‌مهم با مكانیزمهای اشتراك منابع امكان‌پذیر است . تنها راهكار جامع موجود در این زمینه «امانت بین‌كتابخانه‌ها» است كه حتی با فرض اجرای صحیح و فراگیر ، بخشی از مساله را حل می‌كند . بخش دیگری ازمساله با فراهم كردن تمهیدات لازم برای استفاده مستقیم و بدون واسطه از خدمات كتابخانه‌ها برای افرادی كه‌به مواد كتابخانه‌ای موجود در آنها نیاز دارند حل می‌شود . این راهكار مكمل «امانت بین كتابخانه‌ها» است كه‌با اجرای آن می‌توان بهره‌وری خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی را افزایش داد . بدون شك ، كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی ، جایی كه بیشترین مدارك علمی كشور اعم از كتاب ، ادواریها ،مواد دیداری و شنیداری و ... در زمینه های مختلف علوم و فنون در آنها گردآمده‌اند ، از مهمترین اجزای نظام‌اطلاع‌رسانی علمی كشور به حساب می‌آیند و هیچ پژوهشگری نیست كه در فرایند پژوهش خود از استفاده از خدمات‌این كتابخانه‌ها بی نیاز باشد . اما به دلایل مختلف ، نمی‌توان هیچ كتابخانه‌ای را یافت كه در زمینه نیازهای مراجعان‌خود ، مدارك لازم را در اختیار داشته یا قادر به گردآوردن آنها باشد . در چنین شرایطی لازم است تمهیدات لازم‌برای استفاده بهینه از منابع مالی و مواد كتابخانه‌ای موجود در كشور تقویت و فراهم شود .
تعریف مساله
امروزه تمامی كتابخانه‌ها در دنیا در زمینه گردآوری و تكمیل مجموعه مورد نیاز و تقاضای مراجعان خود به دلیل‌كمبود بودجه و حجم روزافزون مداركی كه تولید و منتشر می‌شوند به بن بست رسیده‌اند .در سالهای اخیر ، در كشور من ]امریكا[ بخصوص در كتابخانه‌های دانشگاهی وتحقیقاتی استفاده از اصطلاح «دسترسی به جای مالكیت» معمول شده است . این اصل به‌صورت «تدارك بموقع مدارك به جای دارا بودن مدارك » نیز عنوان می‌شود . تاقبل ازسالهای اخیر ، كوشش ما بر این بوده كه هر مدركی را كه فكر می‌كردیم استادان ودانشجویان ما برای انجام كارشان ممكن است به آنها نیاز پیدا كنند ، گردآوریم كه این‌فلسفه «مالكیت» یا «دارابودن مدارك» است اما به دلیل محدودیتهای مالی كه همگی آن رااحساس می‌كنیم ، تلاش داریم كه به طرف فلسفه «دسترسی» یا «درست بموقع» حركت‌كنیم . به عبارت دیگر معترفیم كه نخواهیم توانست تمامی مداركی را كه مراجعان ما به‌آنها نیاز دارند ، گردآوریم۱.هیچ كتابخانه‌ای در سراسر دنیا پیدا نمی‌شود كه قادر باشد به تنهایی بودجه لازم برای‌خرید تمام منابع مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورد . حتی اگر بودجه كافی هم داشته‌باشد ، هیچ كتابخانه‌ای نمی‌تواند تمام منابع خود را به همان سرعت و میزانی كه چاپ ومنتشر می‌شوند تهیه كند۲. علاوه بر این موارد فراگیر ، كشور ما در این زمینه با مشكلات دیگری نیز مواجه است . آمار و اطلاعات موجود ازوضعیت آموزش عالی و پژوهش در كشور و روند رشد آن نشان می‌دهد كه در سالهای اخیر ، دلایلی نظیر رشد سریع‌دانشجویان تا بیش از ۷ برابر نسبت به سال تحصیلی ۵۷-۱۳۵۶ ۳و۴، تغییر سیاستهای آموزش عالی به سمت عدم‌تمركز ، افزایش تعداد مراكز آموزش عالی و پژوهشی و روآوری مراكز صنعتی و دفاعی به تحقیق و توسعه۵ باعث شده‌است كه مجموعه نیاز و تقاضا برای استفاده از خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی افزایش چشمگیری پیداكند در حالی كه به دلیل تحمیل جنگ ۸ ساله ، محاصره اقتصادی و كاهش درامدهای ارزی ، امكان توسعهٔ كافی دراین زمینه میسّر نبوده است . به این ترتیب نمی‌توان كتابخانه‌ای را یافت كه در زمینه فعالیت سازمان متبوع و مراجعان خود ، حتی حداقل‌مدارك علمی لازم را در اختیار داشته باشد . پژوهشی كه دربارهٔ ۲۸ كتابخانه وابسته به دانشگاههای پزشكی كشور درسال ۱۳۷۱ انجام شده است۶ نشان می‌دهد كه كل مواد كتابخانه‌ای آنها براساس فرمول A از استانداردهای انجمن‌كتابخانه‌های پژوهشی و دانشگاهی (Association of college and research Libraries : ACRL)قادر است فقط پاسخگوی ۱۸ درصد از نیازهای اساتید و دانشجویان باشد . نتایج پژوهش دیگری كه وضعیت ۱۱۰كتابخانه دانشگاهی وابسته به ۳۰ مركز آموزش عالی مستقر در شهر تهران را كه حداقل در سطح مقطع كارشناسی‌فعالیت دارند براساس استاندارد یاد شده نشان می‌دهد۷ ، حاكی از آن است كه در سال ۱۳۷۰ ، مجموعهٔ همه آن‌كتابخانه‌ها زیر سطح استاندارد بوده است . براساس این پژوهش ، مجموعه لازم براساس استاندارد ، ۴۱۰،۴۲۰،۸جلد بوده كه نسبت به رقم ۰۶۲،۷۰۵،۲ جلد ، مجموع مواد چاپی و مكتوب و معادلهای جلدی مواد میكروفرمی ودیداری و شنیداری موجود در كتابخانه‌های یاد شده اختلاف زیادی دارد . مجموعه موجود در این كتابخانه‌ها بین ۸۰درصد مجموعه لازم در كتابخانه‌های دانشگاه تهران و ۲ درصد در كتابخانه دانشكده حسابداری و علوم مالی وزارت‌نفت در نوسان بوده‌اند . دستیابی كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی به حداقل مجموعه لازم براساس استاندارد ها ، بودجه فراوانی رامی‌طلبد . طبق گزارش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی میانگین بهای هر جلد كتاب فارسی منتشر شده در سال ۱۳۷۳در حدود ۳۹۳۶ ریال۸ و طبق اطلاعات استخراج شده از نرم افزار فروش كتاب در نمایشگاه بین المللی كتاب تهران‌در سال ۱۳۷۴ ، میانگین بهای كتابهای غیر فارسی عرضه شده در این نمایشگاه در حدود ۶۶ دلار بوده است . باتوجه به این قیمتها ، تقویت مجموعه‌های ۱۱۰ كتابخانه وابسته به ۳۰ مركز آموزش عالی مستقر در تهران براساس‌استاندارد ACRL به نسبت ۱۲ كتاب فارسی و ۱۲ كتاب غیر فارسی (با فرض اینكه هزینه‌هایی نظیر فضا ، تجهیزات‌و... نادیده گرفته شوند) در سال ۱۳۷۰ به مبالغ زیر نیاز می‌داشت :
مجموعه مورد نیاز ۴۱۰،۴۲۰،۸ جلد
مجموعه موجود ۰۶۲،۷۰۵،۲ جلد
تفاوت ۳۴۸،۷۱۵،۵ جلد
هزینه خرید كتابهای فارسی ـ ریال ۸۶۴،۸۰۴،۲۴۷،۱۱= ۳۹۳۶ * ۱۲ * ۳۴۸،۷۱۵،۵
هزینه خرید كتابهای غیر فارسی ـ دلار ۴۸۴،۶۰۶،۱۸۸ = ۶۶ * ۱۲ * ۳۴۸،۷۱۵،۵
برای روشن شدن حجم مبالغ لازم كه تنها برای جبران كمبودها در كتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران است ،مقایسه ارقام به دست آمده با كل اعتبار اختصاص داده شده برای خرید تجهیزات ، كتاب و نشریات كه در وزارت‌فرهنگ و آموزش عالی برای سال ۱۳۷۵ پیش بینی شده است كفایت می‌كند . این مبلغ بنا بر گفته معاون پژوهشی‌وزارت یاد شده ۷۰ میلیون دلار است۹. با یك فرض خوشبینانه حتی اگر بودجه لازم برای تقویت مجموعه های كتابخانه‌ها در حد استاندارد هم صرف‌شود ، هر كتابخانه نسبت ناچیزی از اطلاعات و مدارك علمی منتشر شده در جهان را در اختیار خواهد داشت كه‌مراجعان آنها را از مدارك موجود در سایر كتابخانه‌ها بی نیاز نمی‌سازد . علاوه بر این، سیاستگذاری صحیح برای‌مجموعه سازی می‌تواند از صرف هزینه‌های تكراری پیشگیری كرده و با صرف هزینه یكسان ، امكان تامین منابع‌متنوعتری را فراهم سازد . برای حل این مسائل لازم است تمهیداتی فراهم آید كه از مجموعهٔ مدارك علمی موجود دركتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی استفادهٔ موثری به عمل آید كه این مهم با فراهم كردن امكان استفاده همزمان ازآنها برای كلیه نیازمندان به آنها تحقق خواهد یافت . در چنین صورتی بهره‌وری خدمات كتابخانه‌ها با استفاده بهتر ازبودجه و افزاریش خدمات تضمین می‌شود.امانت بین كتابخانه‌ها
تنها راهكار جامع موجود برای ایجاد امكان دستیابی همزمان به مدارك علمی موجود در كتابخانه‌های تخصصی‌و دانشگاهی «امانت بین كتابخانه‌ها» است . امانت بین كتابخانه‌ها به عنوان یكی از مكانیزمهای اشتراك منابع ۱۰،خدماتی است كه بااستفاده از آن ،مراجعان به یك كتابخانه می‌توانند به مدارك یا كپی مداركی كه در سایر كتابخانه‌هاوجود دارند دست یابند . برای تحقق این امر باید كتابخانه درخواست كننده و كتابخانه ارائه دهندهٔ مدرك یا كپی آن ،انجام چنین خدماتی را پذیرفته باشند . این خدمات می‌تواند در قالب یك توافق دو طرفه انجام شود یا تابع مقرراتی‌در سطح وسیعتر باشد . دامنهٔ ارائه این خدمات ممكن است تا فراسوی مرزهای جغرافیایی یك كشور نیز گسترش‌یابد . روش انجام خدمات امانت بین كتابخانه‌ها عموماً به صورتی است كه برای امانت یك مدرك یا دریافت كپی آن،دو كتابخانه با یكدیگر ارتباط برقرار می‌كنند . به عبارت دیگر كتابخانهٔ ارائه دهندهٔ مدرك یا كپی آن با استفاده كنندهٔ‌نهایی از آن كه از مراجعان یا اعضای كتابخانهٔ درخواست كننده است، هیچ ارتباطی پیدا نمی‌كند . در این نوع‌خدمات، كتابخانه درخواست كننده در مقابل كتابخانه امانت دهندهٔ مدرك مسئول است و استفاده كنندهٔ نهایی به نوبه‌خود در مقابل كتابخانهٔ درخواست كننده مسئولیت دارد۱۱.خدمات امانت بین كتابخانه‌ها از سال ۱۳۴۸ در كشور به اجرا درآمده۱۲ و هم اكنون نیز با مركزیت مركز اطلاعات‌و مدارك علمی ایران در حال اجراست . ماهیت این خدمات به گونه‌ای است كه :
۱ ) بخشی از نیاز به مدارك و خدمات موجود در هر كتابخانه را كه به صورت غیر مستقیم و به واسطهٔ یك مركز دیگر(معمولاً یك كتابخانه) قابل رفع است در برمی‌گیرد .
۲ ) مداركی كه امانت دادنی و قابل تكثیر نباشند را در بر نمی‌گیرد . منابع مرجع یا منابعی نظیر كتب خطی و نظایر آنهاكه امانت دادنی نیستند اگر قابل تكثیر هم نباشند از شمول این خدمات خارج می‌شوند .
۳ ) برای تكثیر مداركی كه امانت دادنی نباشند ، تجهیزات مخصوص به خود را نیاز دارد . این تجهیزات شامل‌دستگاههایی برای فتوكپی ، تكثیر میكروفیلم ، تكثیر میكروفیش و نظایر آن است كه غالباً گران قیمت نیز هستند .
۴ ) در مواردی كه پژوهشگر درپی یافتن مداركی است كه هنوز مشخصات دقیق آنها را نمی‌داند ، كارساز نیست . چراكه برای استفاده از این خدمات ، در دست داشتن مشخصات دقیق مدارك ، لازم است. لذا در زمانی كه مثلاًپژوهشگری در حال جمع آوری اطلاعاتی دربارهٔ سوابق موضوع پژوهش خود می‌باشد و مشخصات دقیقی از آنهاندارد به كار نمی‌آید .
۵ ) برای كسانی كه امكان استفاده از خدمات هیچ یك از كتابخانه‌های مرتبط با شبكه خدمات امانت بین كتابخانه هارا نداشته باشند ، قابل استفاده نیست . چرا كه این نوع خدمات معمولاً با واسطه یك كتابخانه به متقاضیان ارائه‌می‌شود بنابراین برای افرادی كه شرایط عضویت در كتابخانه‌هایی كه این نوع خدمات را ارائه می‌كنند، نداشته باشندقابل استفاده نیست .
۶ ) به جز كتابخانه یا مركز واسط ، به سیستمهای ارتباطی (نظیر پست ، مخابرات ،...) نیز وابسته است . جدای ازمواردی كه تقاضا یا مدارك به وسیله پیك منتقل می‌شوند ، این نوع خدمات چه برای سفارش و چه برای ارائه مدرك‌یا كپی آن ناگزیر از استفادهٔ از سیستمهای ارتباطی نظیر پست ، مخابرات و نظایر آن است كه مشكلات و نارساییهای‌احتمالی آنها را نیز در این خدمات وارد می‌كند .
۷ ) در مواقعی كه مشكل دوری راه و رفت و آمد به كتابخانه‌ای برای استفاده از مدارك موجود در آن وجود نداشته‌باشد ، هزینه و زمانی كه باید صرف شود قابل توجیه نیست . به عبارت دیگر در چنین مواقعی ، متقاضی ترجیح‌می‌دهد كه شخصاً به كتابخانه دارندهٔ مدرك مراجعه و از آن استفاده كند .
۸ ) هنگامی كه ارتباط اعضای یك كتابخانه یا مركز واسط با آن محدود شده یا موقتاً قطع شود ، قابل استفاده نیست .مثلاً هنگامی كه دانشجویان برای گذراندن تعطیلات تابستانی خود به شهرستانهای غیر محل تحصیل خود سفرمی‌كنند یا به دلایلی نظیر این، ارتباط آنها با كتابخانه‌ای كه عضو آن هستند موقتاً قطع شود نمی‌توانند از این خدمات‌استفاده كنند . گذشته از مواردی كه به ماهیت خدمات امانت بین كتابخانه‌ها مربوط می‌شود . این نوع خدمات با اینكه از سالهاپیش در كشور آغاز شده نتوانسته است به نیاز روزافزون پژوهشگران پاسخ گوید چراكه :
۱ ) تعداد كمی از كتابخانه‌های كشور عضو آن هستند . براساس گزارشی از پایگاه اطلاعات راهنمای كتابخانه‌ها ومراكز اسناد ، در سال ۱۳۷۳ ، تنها ۱۱۴ كتابخانه یعنی ۱۳ درصد از مجموع ۹۰۸ كتابخانه‌ای كه اطلاعات آنها درپایگاه یاد شده وجود دارد ، عضو شبكه امانت بین كتابخانه‌ها بوده‌اند ۱۳ . اطلاعات موجود در این زمینه در مركزاطلاعات و مدارك علمی ایران نشان می‌دهد كه تا تاریخ ۲۸/۸/۷۴ ، شبكه امانت بین كتابخانه‌ها دارای ۱۸۳ عضوبوده است . بخشی از اختلاف این رقم و تعدادی كه از پایگاه اطلاعات راهنمای كتابخانه‌ها و مراكز اسناد به دست‌آمده احتمالاً به این دلیل است كه تعدادی از مراكز عضو این شبكه ، فاقد كتابخانه هستند .
۲ ) روشهای مربوطه همراه با تغییرات در تكنولوژی ، اصلاح نشده است . به عنوان یك نمونه ، بررسی انجام شده از۲۵ كتابخانه مركزی دانشگاههای كشور نشان می‌دهد كه هیچ یك از آنها از دستگاه فاكس برای مبادله مواد خوداستفاده نمی‌كنند . این در حالی است كه ۶۰ درصد از آنها به نحوی از خدمات فاكس بهره می‌گیرند۱۴ . بنابراین‌می‌توان یكی از دلایل عدم استفاده از دستگاه فاكس در این خدمات را عدم بیش بینی چگونگی آن در آیین نامه‌مربوطه از جمله در مواردی مانند نحوهٔ محاسبه هزینه ، چگونگی پرداخت هزینه و... جستجو كرد .
۳ ) در تبادل اصل مداركی نظیر كتاب توفیق چندانی نداشته و بیشتر به تبادل فتوكپی مقالات مجلات محدود شده‌است هرچند در این زمینه هم به دلیل كمبود بودجه و تجهیزات كاملاً موفق نبوده است . براساس بررسی انجام شده‌از ۲۸۰ كتابخانه در كشور در سالهای ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰ ، ۹/۴۳ درصد از كتابخانه‌ها دارای دستگاه زیراكس و ۱/۶و۷/۵ درصد از آنها به ترتیب دارای دستگاه تهیه میكروفیلم و دستگاه تهیه میكروفیش هستند۱۵.
۴ ) فهرستگان مدارك موجود در كتابخانه‌های عضو شبكه خدمات امانت بین كتابخانه‌ها ، بعضاً موجود نبوده ودرصورت وجود روز آمد نیست كه این باعث اتلاف وقت پژوهشگران به دلیل انجام مكاتبات مختلف و بدون آگاهی‌از بود یا نبود مواد مورد نیاز خواهد شد كه در نهایت نیز ممكن است به نتیجه‌ای نرسد .در وضع موجود ، دستیابی همزمان به مدارك علمی كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی با محدودیتهایی همراه‌است و به همین دلیل نه تنها هزینه‌های گزافی بابت خرید های تكراری توسط كتابخانه‌های مختلف با هدف‌پاسخگویی به نیاز مراجعان خود به صورت مجرد ، به هدر می‌رود بلكه مجموعهٔ مدارك علمی موجود در كشور نیزمجموعه‌ای غنی و دارای كمیت و كیفیتی در حد هزینه‌های صرف شده نیست . به عنوان نمونه ، آخرین گزارش ملی‌تحقیقات نشان می‌دهد كه تعداد عناوین نشریات ادواری كه توسط دانشگاهها و موسسات پژوهشی به كشور واردمی‌شود ۰۲۱،۳۷ عنوان ]تكراری و غیر تكراری[ است كه اگر این عناوین را بدون تكرار در نظر بگیریم یعنی هرعنوان نشریه ، مستقل از اینكه چند شماره وارد می‌شود فقط یك بار به حساب آید ، تعداد آنها بالغ بر ۲۸۰،۴ عنوان]بدون تكرار[ می‌شود۱۶. به این ترتیب از هر عنوان نشریه به طور متوسط ۶/۸ شماره توسط مراكز مختلف به كشوروارد شده است كه این رقم نشان دهندهٔ میزان هزینه‌های تكراری و اتلاف منابع است كه با حذف عناوین تكراری وجایگزینی آنها با نشریات مورد نیاز دیگر ، سرمایه گذاری انجام شده به دلیل استفاده بهتر از منابع مالی و افزایش‌میزان خدمات از جنبه‌های كمی و كیفی ، بهره‌وری بالاتری را به دنبال خواهد داشت. علاوه بر این ، تحقیقاتی هم كه‌در سطح خرد به انجام رسیده است همین وضعیت را دربارهٔ نشریات ادواری منعكس می‌سازد۱۷. هرچند اجرای‌صحیح و فراگیر خدمات امانت بین كتابخانه‌ها بخشی از این مسائل و مشكلات را برطرف می‌كند ولی به دلیل ماهیتی‌كه این نوع خدمات دارد راه حل تمامی مسائل نیست و در كنار آن باید از تمهیدات دیگری نیز بهره جست .
تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه‌ها
روشی كه برای تكمیل «امانت بین كتابخانه‌ها» و رفع مسائلی كه از طریق آن قابل حل نیستند پیشنهاد می‌شود ،ایجاد امكان مراجعه و استفادهٔ مستقیم از خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی برای كلیه نیازمندان به مدارك‌علمی موجود در آنها از طریق یك سیستم فراگیر و هماهنگ است . تفاوت عمدهٔ این روش با امانت بین كتابخانه‌هاایجاد دسترسی مستقیم و بدون واسطه به خدمات و مجموعه‌های كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی برای كلیه‌نیازمندان ، صرف نظر از عضویت آنان در یك كتابخانه خاص است . با استقرار این روش ، مشكلات موجود دراستفادهٔ همزمان از مجموعه‌های كتابخانه‌های مختلف كه از ماهیت خدمات امانت بین كتابخانه‌ها ناشی می‌شود رفع‌خواهد شد . به عبارت دیگر این روش در كنار امانت بین كتابخانه‌ها می‌تواند استفاده همزمان از خدمات و مدارك‌علمی موجود در كتابخانه‌های مختلف را تسهیل و تضمین كند . «تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه‌ها» مستلزم طراحی سیستمی است كه تمهیدات لازم را برای آن فراهم آورد كه دراینجا مشخصات اصلی آن ارائه می‌شود :هدفها
هدف اصلی :افزایش بهره‌وری خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی كشور با فراهم كردن امكان بهره‌مندی مستقیم ازتمامی خدمات آنها از طریق رویه‌هایی هماهنگ برای كلیه نیازمندان . با دستیابی به این هدف ، بهره‌وری خدمات كتابخانه‌ها به دلایل زیر افزایش خواهد یافت :
۱ ) شعاع خدمات هر كتابخانه تا سطح كل كشور افزایش می‌باشد .
۲ ) مدارك موجود در هر كتابخانه در سطح كشور قابلیت استفاده می‌یابند .
۳ ) محدودیت خدمات كتابخانه‌ها به اعضای خاص از بین می‌رود .
۴ ) بدون صرف هزینه خرید مدارك ، منابع كتابخانه‌ها با امكان استفادهٔ همزمان از آنها تقویت و شكاف بین وضعیت‌استاندارد و وضعیت موجود در كتابخانه‌ها از طریق كاهش نیاز به مجموعه‌های پایه در آنها كم می‌شود .
۵ ) وحدت رویه برای استفاده از خدمات مستقیم كتابخانه‌ها ایجاد شده و سردرگمی مراجعان در دنبال كردن‌رویه‌های مستقل هر كتابخانه به صورت جداگانه از بین می‌رود .
هدفهای جانبی :
۱ ) كمك به توسعه فرهنگی ، پرورش توان علمی و بالا بردن دانش اجتماع .
۲ ) رفع یكی از موانع اشاعه اطلاعات و پژوهش با تسهیل در دسترسی نیازمندان به مدارك علمی در سطح كشور .
۳ ) فراهم ساختن زمینه لازم برای موضوعی یا منطقه‌ای كردن كتابخانه‌ها . در صورتی كه امكان استفاده از خدمات‌كتابخانه‌ها بصورت مستقیم وجود داشته باشد ، می‌توان برخی از كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی را مامور تدارك‌مجموعه‌هایی در زمینه‌های خاص نمود یا خدمات آنها را به منطقه خاصی از كشور اختصاص داد تا از صرف هزینه‌های تكراری پیشگیری شود .
۴ ) مناسبتر كردن زمینه برای اشتراك كتابخانه‌ها در مجموعه‌های یكدیگر. در صورتی كه نیازمندان به مدارك علمی‌در زمینه های خاص بتوانند از خدمات كتابخانه‌های مختلف به صورت مستقیم استفاده كنند ، این كتابخانه‌هامی‌توانند خود را دارای مجموعه‌ای مشترك به حساب آورده و در حد امكان از هزینه‌های تكراری و اضافی پرهیزكنند .
۵ ) از بین بردن امتیاز ناشی از وجود مدارك علمی نسبتاً بیشتر در برخی از مراكز آموزشی و پژوهشی معدود . مدارك‌موجود در كتابخانه های دولتی ـ كه بیشترین حجم مدارك علمی را هم تشكیل می‌دهند ـ جزو سرمایه‌های ملی‌محسوب شده و متعلق به آحاد مردم است هرچند كه از لحاظ حقوقی متعلق به سازمان خاصی باشد لذا انحصار دراستفاده از آنها برای افرادی كه از لحاظ شغلی یا تحصیلی به آن سازمان وابسته باشند تضییع حقوق سایر نیازمندان به‌آن مدارك است كه با لغو این انحصار چنین حقوقی نیز اعاده خواهد شد .
حوزه نفوذ
سازمانها : این سیستم باید كلیه سازمانهایی را كه به نوعی درگیر آموزش عالی و پژوهش ، در هر سطحی ، هستند در برگیرد .این سازمانها ـ بسته به نوع فعالیت و چگونگی بهره‌مندی از سیستم ـ به این صورت طبقه بندی می‌شوند :
۱ ) مراكز آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی .
۲ ) مراكز آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشكی .
۳ ) مراكز آموزش عالی و پژوهشی وابسته به وزارت آموزش و پرورش .
۴ ) مراكز آموزش عالی و پژوهشی وابسته به سایر سازمانهای دولتی.
۵ ) مراكز آموزش عالی و پژوهشی غیر انتفاعی و آزاد .
۶ ) واحدهای پژوهشی و كارشناسی سازمانهای دولتی .
۷ ) واحدهای پژوهشی و كارشناسی سازمانهای غیر دولتی .
افراد : این سیستم باید كلیه نیازمندان به مدارك علمی موجود در كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی را در برگیرد . این‌افراد ـ بسته به نوع نیاز و چگونگی بهره‌مندی از سیستم ـ به این صورت طبقه بندی می‌شوند :
۱ ) اعضای رسمی و رسمی آزمایشی هیات علمی.
۲ ) سایر اعضای تمام وقت هیات علمی.
۳ ) دانشجویان تحصیلات تكمیلی.
۴ ) سایر دانشجویان .
۵ ) كارشناسان و پژوهشگران وابسته به سازمانهای دولتی .
۶ ) كارشناسان و پژوهشگران وابسته به سازمانهای غیر دولتی .
۷ ) كارشناسان و پژوهشگران بدون وابستگی به سازمانها.
۸ ) طلاب علوم دینی.
عوامل موفقیت
موفقیت در دستیابی به اهداف سیستم ، مستلزم طراحی مجموعه‌ای از روشهای اجرایی ، منطبق بر معیارهای زیراست :
۱ ) هماهنگی در كل كشور از طریق استاندارد سازی فرایند عملیات تضمین شود . با استاندارد كردن فرایند عملیات‌یعنی پیش بینی كلیه مراحلی كه باید انجام شود و همچنین اقداماتی كه باید در مقابل وقایع و حالات متفاوت صورت‌گیرند می‌توان از هماهنگی كلیه اجزای سیستم اطمینان حاصل كرد .
۲ ) سیستم از لحاظ هدایت و كنترل ، متمركز و از لحاظ اجرا ، غیر متمركز باشد . هدایت و كنترل متمركز امكان‌استاندارد ساختن فرایند عملیات و روزآمد كردن آن را فراهم و از طرفی از دوباره كاری توسط اجزای سیستم‌پیشگیری می‌كند . اجرای غیر متمركز ، بار كاری حاصل از استقرار سیستم را تقسیم و گردش عملیات را تسهیل‌می‌كند .
۳ ) حداقل تشریفات را برای افراد زیر پوشش پدید آورد هرچند به قیمت افزایش تشریفات برای كتابخانه‌ها تمام‌شود به عبارت دیگر برمدار افراد زیر پوشش شكل گیرد .
۴ ) حداكثر ضمانت را برای پیشگیری از خسارت به كتابخانه‌های زیر پوشش با حداقل مقررات فراهم آورد . به این‌منظور كنترلهای پیش از عمل و حین عمل بیشتر توصیه می‌شود . البته مقررات نباید آن چنان باشند كه هزینه‌های‌مشهود یا غیر مشهودی بیش از مزایای حاصل از كنترل پدید آورند.۵ ) امكان انجام كنترلهای لازم را برای پیشگیری از هرگونه سوء استفاده فراهم كند .
۶ ) جبران خسارتهای احتمالی به كتابخانه‌های زیر پوشش را با حداكثر سرعت ممكن تضمین كند . اطمینان ازجبران خسارتها تمایل به همكاری را در كتابخانه‌ها افزایش خواهد داد . گذشته از معیارهای گفته شده برای طراحی روشهای اجرایی ، اجرای موفقیت آمیز سیستم به دنبال كردن‌خط‌مشیهای زیر بستگی دارد :
۱ ) منابع انسانی ، فیزیكی و مالی لازم برای كتابخانه‌های زیر پوشش فراهم شود . در صورت استقرار چنین سیستمی‌مسلماً حجم كار تعدادی از كتابخانه‌های زیر پوشش ، از ظرفیت آنها فراتر خواهد رفت كه تامین منابع لازم برای آنهااستقرار سیستم را تسهیل می‌كند .
۲ ) نیروی انسانی مجری سیستم ، آموزش كافی ببیند . با توجه به پوشش وسیع سیستم ، آموزش مجریان ، هماهنگی‌در اجرای فرایند استاندارد عملیات را افزایش می‌دهد .
۳ ) تسهیلات سیستم به گونه‌ای باشد كه انگیزه‌های رشد را در كتابخانه‌ها از بین نبرد . اطمینان از اینكه كتابخانه‌های‌دارای مجموعه‌های ضعیف تلاش خود را برای بهبود آن به امید استفاده از كتابخانه‌های غنی كاهش نمی‌دهند از پدیدآمدن مراكزی كه علیرغم توان رشد ، سربار سایر مراكز هستند جلوگیری می‌كند .
۴ ) مقررات داخلی كتابخانه‌ها ـ حتی المقدور ـ محترم شمرده شود . عدم احترام به مقررات هر كتابخانه و عدم اعتنابه استقلال آنها تمایل به همكاری را كاهش می‌دهد . مقرراتی نظیر ساعات كار ، محاسبه جریمه و مواردی شبیه آن كه‌تاثیری بر سیستم نداشته باشند باید محترم شمرده شوند .
۵ ) برای رفع موانع موجود برای استقرار سیستم ، بیشتر از روشهای توجیه و تشویق استفاده شود .پوشش وسیع‌سیستم و تعداد مراكز و افراد زیر پوشش ، كنترل همه جانبه را پیچیده و مشكل می‌كند لذا تمایل كتابخانه‌ها به‌همكاری در اجرای صحیح سیستم نقش اساسی دارد . مسلماً چنین تمایلی با توجیه و تشویق، بهتر حاصل می‌شود .
۶ ) جبران خسارتها به گونه‌ای انجام شود كه كتابخانه خسارت دیده ، مستقیماً از نتیجهٔ آن برخوردار گردد .درصورتی كه خسارات احتمالی به هر كتابخانه مستقیماً به خود آن كتابخانه باز نگردد ، مسئولین آن نسبت به تضعیف‌مجموعه خود نگران خواهند شد كه این نگرانی می‌تواند از میزان همكاری آنها بكاهد .
تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه‌ها در عمل
تعیم خدمات مستقیم كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی عملاً از اوایل سال ۱۳۷۴ با اجرای آزمایشی طرحی به‌نام «طرح تعیم خدمات كتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو» آغاز شده است . این طرح ، حدود ۲۰۰ كتابخانه‌زیر پوشش وزارت فرهنگ و آموزش عالی و دانشجویان كارشناسی ارشد و دكترای تخصصی و اعضای رسمی ورسمی آزمایشی هیات علمی وابسته به آن را در بر می‌گیرد . براساس این طرح ، افراد زیر پوشش می‌توانند كارتهای‌مخصوصی را به نامهای«كارت عضویت در طرح» و «كارت امانت» از یكی از كتابخانه‌های محل كار یا تحصیل خودكه به همین منظور تعیین شده اند ، دریافت دارند و با استفاده از كارت اول به كلیه كتابخانه‌های زیر پوشش مراجعه واز تمامی خدمات آنها كه در محل كتابخانه به اعضای معمولی آنها ارائه می‌شود ، استفاده كنند و در صورت نیاز باسپردن هر «كارت امانت» ، یك كتاب را كه طبق مقررات هر كتابخانه امانت دادنی باشد ، برای مدت معین به امانت‌گیرند . برنامه ریزی و هدایت این طرح توسط مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران به انجام می‌رسد و هرگونه خسارتی‌كه به دلیل بازنگرداندن كتابهای امانتی توسط افراد زیر پوشش به هر یك از كتابخانه‌ها وارد شود از بودجه‌ای كه ازطرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی به همین منظور اختصاص داده شده است ، جبران می‌شود .خسارتهای پرداخت شده ، در گلوگاههایی نظیر زمان فراغت از تحصیل دانشجویان ، از افراد متخلف دریافت خواهد شد .مستندات اجرای آزمایشی «طرح تعمیم خدمات كتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو» به پیوست می‌باشد.
منابع :
۱ ) Boisse&#۰۳۹;, Joseph A. "Library Cooperation : A Remedy But not a Panacea".
IFLA Jornal۲۱(۲): ۸۹-۹۳ (۱۹۹۵).
۲ ) گوزو ا. (Gozo A.J.) . «خدمات مناسب كتابخانه‌های علوم پزشكی در كشورهای جهان سوم» ترجمه طاهره زرین. فصلنامه كتاب ، ۱ (شماره ۱ ،۱۳۶۹) : ۸۴ـ۹۲ .
۳ ) وزارت فرهنگ و آموزش عالی ، موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی . آمار آموزش عالی ایران سال تحصیلی ۷۳ـ۱۳۷۲ . تهران : ۱۳۷۳ . ص هیجده و ۴۵۹ .
۴ ) «حذف كنكور كارشناسی ارشد و دكترا برای دانشجویان ممتاز» . كیهان. ۱۸ مهر ۱۳۷۴.ص ۳ .
۵ ) «مراسم افتتاح دو نمایشگاه تخصصی ...» . ایران . ۴ تیر ۱۳۷۴ .ص۱۳.
۶ ) منفرد ، الهه . «بررسی روند رشد توسعه منابع كتابخانه‌های پزشكی دانشگاههای علوم پزشكی كشور ...» .پایان‌نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی ، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی پزشكی ، دانشگاه علوم پزشكی ایران ، ۱۳۷۲.
۷ ) حقیقی ، محمود . «ارزیابی مجموعه كتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران» پیام كتابخانه ، ۳ (شماره ۱) :۱۸ـ۳۶.
۸ ) «روزانه ۳۰ كتاب در كشور منتشر شده است». اطلاعات . ۱ تیر ۱۳۷۴ . ص ۱۰ .
۹ ) «بیست و هشتمین گردهمایی روسای دانشگاهها با صدور قطعنامه‌ای پایان یافت ». ایران . ۲۰ آذر ۱۳۷۴ . ص۱۶.
۱۰ ) Kent, Allen, ed.Resource Sharing in Libraries. USA: Marel Dekker, Inc., ۱۹۷۴.
۱۱ ) Cornish, Graham P.Model Handbook for Interlending and copying. UK: IFLA/UNESCO , ۱۹۸۸.
۱۲ ) مهدوی ، محمد نقی . امانت بین كتابخانه‌ها ، اصول و رهنمودها . تهران : مركز اسناد و مدارك علمی ، ۱۳۶۷ .
۱۳ ) مهریزی ، ناهید . «گزارش تحلیلی طرح تهیه راهنمای مراكز اطلاع رسانی ایران» . تهران : سازمان پژوهشهای‌علمی و صنعتی ایران ، ۱۳۷۴ ، ص ۴۸ (پلی كپی).
۱۴ ) داور پناه ، محمد رضا . «زمینه یابی شبكه انتقال متن مقالات در سیستم امانت بین كتابخانه‌های مركزی و مراكزاسناد دانشگاههای كشور با استفاده از فاكس مایل » . پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی ، دانشكده علوم انسانی ، دانشگاه تهران ، ۱۳۷۲ ،ص ۴۵ـ۴۶ .
۱۵ ) مرتضایی ، لیلا . «بررسی آماری وضعیت اطلاع رسانی در ایران» . اطلاع رسانی . ۱۰ (شماره ۲ و ۳ تابستان وپاییز ۱۳۷۲) : ۱ـ۲۲ .
۱۶ ) گزارش ملی تحقیقات سال ۱۳۷۲ ـ اصلاح شده . تهران : شورای پژوهشهای علمی كشور ، ۱۳۷۴ ، ص ۴۵.
۱۷ ) سندسی ، مریم . «بررسی وضعیت و میزان همپوشانی عناوین نشریات ادواری غیر فارسی موجود دركتابخانه‌های دانشگاههای علوم پزشكی ایران ، تهران و شهید بهشتی در سال ۱۹۹۲» .پایان‌نامه كارشناسی‌ارشد كتابداری و اطلاع رسانی ، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی پزشكی ، دانشگاه علوم‌پزشكی ایران ، ۱۳۷۲.
سیروس علیدوستی
تعریف مساله
امروزه تمامی كتابخانه‌ها در دنیا در زمینه گردآوری و تكمیل مجموعه مورد نیاز و تقاضای مراجعان خود به دلیل‌كمبود بودجه و حجم روزافزون مداركی كه تولید و منتشر می‌شوند به بن بست رسیده‌اند .در سالهای اخیر ، در كشور من ]امریكا[ بخصوص در كتابخانه‌های دانشگاهی وتحقیقاتی استفاده از اصطلاح «دسترسی به جای مالكیت» معمول شده است . این اصل به‌صورت «تدارك بموقع مدارك به جای دارا بودن مدارك » نیز عنوان می‌شود . تاقبل ازسالهای اخیر ، كوشش ما بر این بوده كه هر مدركی را كه فكر می‌كردیم استادان ودانشجویان ما برای انجام كارشان ممكن است به آنها نیاز پیدا كنند ، گردآوریم كه این‌فلسفه «مالكیت» یا «دارابودن مدارك» است اما به دلیل محدودیتهای مالی كه همگی آن رااحساس می‌كنیم ، تلاش داریم كه به طرف فلسفه «دسترسی» یا «درست بموقع» حركت‌كنیم . به عبارت دیگر معترفیم كه نخواهیم توانست تمامی مداركی را كه مراجعان ما به‌آنها نیاز دارند ، گردآوریم۱.هیچ كتابخانه‌ای در سراسر دنیا پیدا نمی‌شود كه قادر باشد به تنهایی بودجه لازم برای‌خرید تمام منابع مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورد . حتی اگر بودجه كافی هم داشته‌باشد ، هیچ كتابخانه‌ای نمی‌تواند تمام منابع خود را به همان سرعت و میزانی كه چاپ ومنتشر می‌شوند تهیه كند۲. علاوه بر این موارد فراگیر ، كشور ما در این زمینه با مشكلات دیگری نیز مواجه است . آمار و اطلاعات موجود ازوضعیت آموزش عالی و پژوهش در كشور و روند رشد آن نشان می‌دهد كه در سالهای اخیر ، دلایلی نظیر رشد سریع‌دانشجویان تا بیش از ۷ برابر نسبت به سال تحصیلی ۵۷-۱۳۵۶ ۳و۴، تغییر سیاستهای آموزش عالی به سمت عدم‌تمركز ، افزایش تعداد مراكز آموزش عالی و پژوهشی و روآوری مراكز صنعتی و دفاعی به تحقیق و توسعه۵ باعث شده‌است كه مجموعه نیاز و تقاضا برای استفاده از خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی افزایش چشمگیری پیداكند در حالی كه به دلیل تحمیل جنگ ۸ ساله ، محاصره اقتصادی و كاهش درامدهای ارزی ، امكان توسعهٔ كافی دراین زمینه میسّر نبوده است . به این ترتیب نمی‌توان كتابخانه‌ای را یافت كه در زمینه فعالیت سازمان متبوع و مراجعان خود ، حتی حداقل‌مدارك علمی لازم را در اختیار داشته باشد . پژوهشی كه دربارهٔ ۲۸ كتابخانه وابسته به دانشگاههای پزشكی كشور درسال ۱۳۷۱ انجام شده است۶ نشان می‌دهد كه كل مواد كتابخانه‌ای آنها براساس فرمول A از استانداردهای انجمن‌كتابخانه‌های پژوهشی و دانشگاهی (Association of college and research Libraries : ACRL)قادر است فقط پاسخگوی ۱۸ درصد از نیازهای اساتید و دانشجویان باشد . نتایج پژوهش دیگری كه وضعیت ۱۱۰كتابخانه دانشگاهی وابسته به ۳۰ مركز آموزش عالی مستقر در شهر تهران را كه حداقل در سطح مقطع كارشناسی‌فعالیت دارند براساس استاندارد یاد شده نشان می‌دهد۷ ، حاكی از آن است كه در سال ۱۳۷۰ ، مجموعهٔ همه آن‌كتابخانه‌ها زیر سطح استاندارد بوده است . براساس این پژوهش ، مجموعه لازم براساس استاندارد ، ۴۱۰،۴۲۰،۸جلد بوده كه نسبت به رقم ۰۶۲،۷۰۵،۲ جلد ، مجموع مواد چاپی و مكتوب و معادلهای جلدی مواد میكروفرمی ودیداری و شنیداری موجود در كتابخانه‌های یاد شده اختلاف زیادی دارد . مجموعه موجود در این كتابخانه‌ها بین ۸۰درصد مجموعه لازم در كتابخانه‌های دانشگاه تهران و ۲ درصد در كتابخانه دانشكده حسابداری و علوم مالی وزارت‌نفت در نوسان بوده‌اند . دستیابی كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی به حداقل مجموعه لازم براساس استاندارد ها ، بودجه فراوانی رامی‌طلبد . طبق گزارش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی میانگین بهای هر جلد كتاب فارسی منتشر شده در سال ۱۳۷۳در حدود ۳۹۳۶ ریال۸ و طبق اطلاعات استخراج شده از نرم افزار فروش كتاب در نمایشگاه بین المللی كتاب تهران‌در سال ۱۳۷۴ ، میانگین بهای كتابهای غیر فارسی عرضه شده در این نمایشگاه در حدود ۶۶ دلار بوده است . باتوجه به این قیمتها ، تقویت مجموعه‌های ۱۱۰ كتابخانه وابسته به ۳۰ مركز آموزش عالی مستقر در تهران براساس‌استاندارد ACRL به نسبت ۱۲ كتاب فارسی و ۱۲ كتاب غیر فارسی (با فرض اینكه هزینه‌هایی نظیر فضا ، تجهیزات‌و... نادیده گرفته شوند) در سال ۱۳۷۰ به مبالغ زیر نیاز می‌داشت :
مجموعه مورد نیاز ۴۱۰،۴۲۰،۸ جلد
مجموعه موجود ۰۶۲،۷۰۵،۲ جلد
تفاوت ۳۴۸،۷۱۵،۵ جلد
هزینه خرید كتابهای فارسی ـ ریال ۸۶۴،۸۰۴،۲۴۷،۱۱= ۳۹۳۶ * ۱۲ * ۳۴۸،۷۱۵،۵
هزینه خرید كتابهای غیر فارسی ـ دلار ۴۸۴،۶۰۶،۱۸۸ = ۶۶ * ۱۲ * ۳۴۸،۷۱۵،۵
برای روشن شدن حجم مبالغ لازم كه تنها برای جبران كمبودها در كتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران است ،مقایسه ارقام به دست آمده با كل اعتبار اختصاص داده شده برای خرید تجهیزات ، كتاب و نشریات كه در وزارت‌فرهنگ و آموزش عالی برای سال ۱۳۷۵ پیش بینی شده است كفایت می‌كند . این مبلغ بنا بر گفته معاون پژوهشی‌وزارت یاد شده ۷۰ میلیون دلار است۹. با یك فرض خوشبینانه حتی اگر بودجه لازم برای تقویت مجموعه های كتابخانه‌ها در حد استاندارد هم صرف‌شود ، هر كتابخانه نسبت ناچیزی از اطلاعات و مدارك علمی منتشر شده در جهان را در اختیار خواهد داشت كه‌مراجعان آنها را از مدارك موجود در سایر كتابخانه‌ها بی نیاز نمی‌سازد . علاوه بر این، سیاستگذاری صحیح برای‌مجموعه سازی می‌تواند از صرف هزینه‌های تكراری پیشگیری كرده و با صرف هزینه یكسان ، امكان تامین منابع‌متنوعتری را فراهم سازد . برای حل این مسائل لازم است تمهیداتی فراهم آید كه از مجموعهٔ مدارك علمی موجود دركتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی استفادهٔ موثری به عمل آید كه این مهم با فراهم كردن امكان استفاده همزمان ازآنها برای كلیه نیازمندان به آنها تحقق خواهد یافت . در چنین صورتی بهره‌وری خدمات كتابخانه‌ها با استفاده بهتر ازبودجه و افزاریش خدمات تضمین می‌شود.امانت بین كتابخانه‌ها
تنها راهكار جامع موجود برای ایجاد امكان دستیابی همزمان به مدارك علمی موجود در كتابخانه‌های تخصصی‌و دانشگاهی «امانت بین كتابخانه‌ها» است . امانت بین كتابخانه‌ها به عنوان یكی از مكانیزمهای اشتراك منابع ۱۰،خدماتی است كه بااستفاده از آن ،مراجعان به یك كتابخانه می‌توانند به مدارك یا كپی مداركی كه در سایر كتابخانه‌هاوجود دارند دست یابند . برای تحقق این امر باید كتابخانه درخواست كننده و كتابخانه ارائه دهندهٔ مدرك یا كپی آن ،انجام چنین خدماتی را پذیرفته باشند . این خدمات می‌تواند در قالب یك توافق دو طرفه انجام شود یا تابع مقرراتی‌در سطح وسیعتر باشد . دامنهٔ ارائه این خدمات ممكن است تا فراسوی مرزهای جغرافیایی یك كشور نیز گسترش‌یابد . روش انجام خدمات امانت بین كتابخانه‌ها عموماً به صورتی است كه برای امانت یك مدرك یا دریافت كپی آن،دو كتابخانه با یكدیگر ارتباط برقرار می‌كنند . به عبارت دیگر كتابخانهٔ ارائه دهندهٔ مدرك یا كپی آن با استفاده كنندهٔ‌نهایی از آن كه از مراجعان یا اعضای كتابخانهٔ درخواست كننده است، هیچ ارتباطی پیدا نمی‌كند . در این نوع‌خدمات، كتابخانه درخواست كننده در مقابل كتابخانه امانت دهندهٔ مدرك مسئول است و استفاده كنندهٔ نهایی به نوبه‌خود در مقابل كتابخانهٔ درخواست كننده مسئولیت دارد۱۱.خدمات امانت بین كتابخانه‌ها از سال ۱۳۴۸ در كشور به اجرا درآمده۱۲ و هم اكنون نیز با مركزیت مركز اطلاعات‌و مدارك علمی ایران در حال اجراست . ماهیت این خدمات به گونه‌ای است كه :
۱ ) بخشی از نیاز به مدارك و خدمات موجود در هر كتابخانه را كه به صورت غیر مستقیم و به واسطهٔ یك مركز دیگر(معمولاً یك كتابخانه) قابل رفع است در برمی‌گیرد .
۲ ) مداركی كه امانت دادنی و قابل تكثیر نباشند را در بر نمی‌گیرد . منابع مرجع یا منابعی نظیر كتب خطی و نظایر آنهاكه امانت دادنی نیستند اگر قابل تكثیر هم نباشند از شمول این خدمات خارج می‌شوند .
۳ ) برای تكثیر مداركی كه امانت دادنی نباشند ، تجهیزات مخصوص به خود را نیاز دارد . این تجهیزات شامل‌دستگاههایی برای فتوكپی ، تكثیر میكروفیلم ، تكثیر میكروفیش و نظایر آن است كه غالباً گران قیمت نیز هستند .
۴ ) در مواردی كه پژوهشگر درپی یافتن مداركی است كه هنوز مشخصات دقیق آنها را نمی‌داند ، كارساز نیست . چراكه برای استفاده از این خدمات ، در دست داشتن مشخصات دقیق مدارك ، لازم است. لذا در زمانی كه مثلاًپژوهشگری در حال جمع آوری اطلاعاتی دربارهٔ سوابق موضوع پژوهش خود می‌باشد و مشخصات دقیقی از آنهاندارد به كار نمی‌آید .
۵ ) برای كسانی كه امكان استفاده از خدمات هیچ یك از كتابخانه‌های مرتبط با شبكه خدمات امانت بین كتابخانه هارا نداشته باشند ، قابل استفاده نیست . چرا كه این نوع خدمات معمولاً با واسطه یك كتابخانه به متقاضیان ارائه‌می‌شود بنابراین برای افرادی كه شرایط عضویت در كتابخانه‌هایی كه این نوع خدمات را ارائه می‌كنند، نداشته باشندقابل استفاده نیست .
۶ ) به جز كتابخانه یا مركز واسط ، به سیستمهای ارتباطی (نظیر پست ، مخابرات ،...) نیز وابسته است . جدای ازمواردی كه تقاضا یا مدارك به وسیله پیك منتقل می‌شوند ، این نوع خدمات چه برای سفارش و چه برای ارائه مدرك‌یا كپی آن ناگزیر از استفادهٔ از سیستمهای ارتباطی نظیر پست ، مخابرات و نظایر آن است كه مشكلات و نارساییهای‌احتمالی آنها را نیز در این خدمات وارد می‌كند .
۷ ) در مواقعی كه مشكل دوری راه و رفت و آمد به كتابخانه‌ای برای استفاده از مدارك موجود در آن وجود نداشته‌باشد ، هزینه و زمانی كه باید صرف شود قابل توجیه نیست . به عبارت دیگر در چنین مواقعی ، متقاضی ترجیح‌می‌دهد كه شخصاً به كتابخانه دارندهٔ مدرك مراجعه و از آن استفاده كند .
۸ ) هنگامی كه ارتباط اعضای یك كتابخانه یا مركز واسط با آن محدود شده یا موقتاً قطع شود ، قابل استفاده نیست .مثلاً هنگامی كه دانشجویان برای گذراندن تعطیلات تابستانی خود به شهرستانهای غیر محل تحصیل خود سفرمی‌كنند یا به دلایلی نظیر این، ارتباط آنها با كتابخانه‌ای كه عضو آن هستند موقتاً قطع شود نمی‌توانند از این خدمات‌استفاده كنند . گذشته از مواردی كه به ماهیت خدمات امانت بین كتابخانه‌ها مربوط می‌شود . این نوع خدمات با اینكه از سالهاپیش در كشور آغاز شده نتوانسته است به نیاز روزافزون پژوهشگران پاسخ گوید چراكه :
۱ ) تعداد كمی از كتابخانه‌های كشور عضو آن هستند . براساس گزارشی از پایگاه اطلاعات راهنمای كتابخانه‌ها ومراكز اسناد ، در سال ۱۳۷۳ ، تنها ۱۱۴ كتابخانه یعنی ۱۳ درصد از مجموع ۹۰۸ كتابخانه‌ای كه اطلاعات آنها درپایگاه یاد شده وجود دارد ، عضو شبكه امانت بین كتابخانه‌ها بوده‌اند ۱۳ . اطلاعات موجود در این زمینه در مركزاطلاعات و مدارك علمی ایران نشان می‌دهد كه تا تاریخ ۲۸/۸/۷۴ ، شبكه امانت بین كتابخانه‌ها دارای ۱۸۳ عضوبوده است . بخشی از اختلاف این رقم و تعدادی كه از پایگاه اطلاعات راهنمای كتابخانه‌ها و مراكز اسناد به دست‌آمده احتمالاً به این دلیل است كه تعدادی از مراكز عضو این شبكه ، فاقد كتابخانه هستند .
۲ ) روشهای مربوطه همراه با تغییرات در تكنولوژی ، اصلاح نشده است . به عنوان یك نمونه ، بررسی انجام شده از۲۵ كتابخانه مركزی دانشگاههای كشور نشان می‌دهد كه هیچ یك از آنها از دستگاه فاكس برای مبادله مواد خوداستفاده نمی‌كنند . این در حالی است كه ۶۰ درصد از آنها به نحوی از خدمات فاكس بهره می‌گیرند۱۴ . بنابراین‌می‌توان یكی از دلایل عدم استفاده از دستگاه فاكس در این خدمات را عدم بیش بینی چگونگی آن در آیین نامه‌مربوطه از جمله در مواردی مانند نحوهٔ محاسبه هزینه ، چگونگی پرداخت هزینه و... جستجو كرد .
۳ ) در تبادل اصل مداركی نظیر كتاب توفیق چندانی نداشته و بیشتر به تبادل فتوكپی مقالات مجلات محدود شده‌است هرچند در این زمینه هم به دلیل كمبود بودجه و تجهیزات كاملاً موفق نبوده است . براساس بررسی انجام شده‌از ۲۸۰ كتابخانه در كشور در سالهای ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰ ، ۹/۴۳ درصد از كتابخانه‌ها دارای دستگاه زیراكس و ۱/۶و۷/۵ درصد از آنها به ترتیب دارای دستگاه تهیه میكروفیلم و دستگاه تهیه میكروفیش هستند۱۵.
۴ ) فهرستگان مدارك موجود در كتابخانه‌های عضو شبكه خدمات امانت بین كتابخانه‌ها ، بعضاً موجود نبوده ودرصورت وجود روز آمد نیست كه این باعث اتلاف وقت پژوهشگران به دلیل انجام مكاتبات مختلف و بدون آگاهی‌از بود یا نبود مواد مورد نیاز خواهد شد كه در نهایت نیز ممكن است به نتیجه‌ای نرسد .در وضع موجود ، دستیابی همزمان به مدارك علمی كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی با محدودیتهایی همراه‌است و به همین دلیل نه تنها هزینه‌های گزافی بابت خرید های تكراری توسط كتابخانه‌های مختلف با هدف‌پاسخگویی به نیاز مراجعان خود به صورت مجرد ، به هدر می‌رود بلكه مجموعهٔ مدارك علمی موجود در كشور نیزمجموعه‌ای غنی و دارای كمیت و كیفیتی در حد هزینه‌های صرف شده نیست . به عنوان نمونه ، آخرین گزارش ملی‌تحقیقات نشان می‌دهد كه تعداد عناوین نشریات ادواری كه توسط دانشگاهها و موسسات پژوهشی به كشور واردمی‌شود ۰۲۱،۳۷ عنوان ]تكراری و غیر تكراری[ است كه اگر این عناوین را بدون تكرار در نظر بگیریم یعنی هرعنوان نشریه ، مستقل از اینكه چند شماره وارد می‌شود فقط یك بار به حساب آید ، تعداد آنها بالغ بر ۲۸۰،۴ عنوان]بدون تكرار[ می‌شود۱۶. به این ترتیب از هر عنوان نشریه به طور متوسط ۶/۸ شماره توسط مراكز مختلف به كشوروارد شده است كه این رقم نشان دهندهٔ میزان هزینه‌های تكراری و اتلاف منابع است كه با حذف عناوین تكراری وجایگزینی آنها با نشریات مورد نیاز دیگر ، سرمایه گذاری انجام شده به دلیل استفاده بهتر از منابع مالی و افزایش‌میزان خدمات از جنبه‌های كمی و كیفی ، بهره‌وری بالاتری را به دنبال خواهد داشت. علاوه بر این ، تحقیقاتی هم كه‌در سطح خرد به انجام رسیده است همین وضعیت را دربارهٔ نشریات ادواری منعكس می‌سازد۱۷. هرچند اجرای‌صحیح و فراگیر خدمات امانت بین كتابخانه‌ها بخشی از این مسائل و مشكلات را برطرف می‌كند ولی به دلیل ماهیتی‌كه این نوع خدمات دارد راه حل تمامی مسائل نیست و در كنار آن باید از تمهیدات دیگری نیز بهره جست .
تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه‌ها
روشی كه برای تكمیل «امانت بین كتابخانه‌ها» و رفع مسائلی كه از طریق آن قابل حل نیستند پیشنهاد می‌شود ،ایجاد امكان مراجعه و استفادهٔ مستقیم از خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی برای كلیه نیازمندان به مدارك‌علمی موجود در آنها از طریق یك سیستم فراگیر و هماهنگ است . تفاوت عمدهٔ این روش با امانت بین كتابخانه‌هاایجاد دسترسی مستقیم و بدون واسطه به خدمات و مجموعه‌های كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی برای كلیه‌نیازمندان ، صرف نظر از عضویت آنان در یك كتابخانه خاص است . با استقرار این روش ، مشكلات موجود دراستفادهٔ همزمان از مجموعه‌های كتابخانه‌های مختلف كه از ماهیت خدمات امانت بین كتابخانه‌ها ناشی می‌شود رفع‌خواهد شد . به عبارت دیگر این روش در كنار امانت بین كتابخانه‌ها می‌تواند استفاده همزمان از خدمات و مدارك‌علمی موجود در كتابخانه‌های مختلف را تسهیل و تضمین كند . «تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه‌ها» مستلزم طراحی سیستمی است كه تمهیدات لازم را برای آن فراهم آورد كه دراینجا مشخصات اصلی آن ارائه می‌شود :هدفها
هدف اصلی :افزایش بهره‌وری خدمات كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی كشور با فراهم كردن امكان بهره‌مندی مستقیم ازتمامی خدمات آنها از طریق رویه‌هایی هماهنگ برای كلیه نیازمندان . با دستیابی به این هدف ، بهره‌وری خدمات كتابخانه‌ها به دلایل زیر افزایش خواهد یافت :
۱ ) شعاع خدمات هر كتابخانه تا سطح كل كشور افزایش می‌باشد .
۲ ) مدارك موجود در هر كتابخانه در سطح كشور قابلیت استفاده می‌یابند .
۳ ) محدودیت خدمات كتابخانه‌ها به اعضای خاص از بین می‌رود .
۴ ) بدون صرف هزینه خرید مدارك ، منابع كتابخانه‌ها با امكان استفادهٔ همزمان از آنها تقویت و شكاف بین وضعیت‌استاندارد و وضعیت موجود در كتابخانه‌ها از طریق كاهش نیاز به مجموعه‌های پایه در آنها كم می‌شود .
۵ ) وحدت رویه برای استفاده از خدمات مستقیم كتابخانه‌ها ایجاد شده و سردرگمی مراجعان در دنبال كردن‌رویه‌های مستقل هر كتابخانه به صورت جداگانه از بین می‌رود .
هدفهای جانبی :
۱ ) كمك به توسعه فرهنگی ، پرورش توان علمی و بالا بردن دانش اجتماع .
۲ ) رفع یكی از موانع اشاعه اطلاعات و پژوهش با تسهیل در دسترسی نیازمندان به مدارك علمی در سطح كشور .
۳ ) فراهم ساختن زمینه لازم برای موضوعی یا منطقه‌ای كردن كتابخانه‌ها . در صورتی كه امكان استفاده از خدمات‌كتابخانه‌ها بصورت مستقیم وجود داشته باشد ، می‌توان برخی از كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی را مامور تدارك‌مجموعه‌هایی در زمینه‌های خاص نمود یا خدمات آنها را به منطقه خاصی از كشور اختصاص داد تا از صرف هزینه‌های تكراری پیشگیری شود .
۴ ) مناسبتر كردن زمینه برای اشتراك كتابخانه‌ها در مجموعه‌های یكدیگر. در صورتی كه نیازمندان به مدارك علمی‌در زمینه های خاص بتوانند از خدمات كتابخانه‌های مختلف به صورت مستقیم استفاده كنند ، این كتابخانه‌هامی‌توانند خود را دارای مجموعه‌ای مشترك به حساب آورده و در حد امكان از هزینه‌های تكراری و اضافی پرهیزكنند .
۵ ) از بین بردن امتیاز ناشی از وجود مدارك علمی نسبتاً بیشتر در برخی از مراكز آموزشی و پژوهشی معدود . مدارك‌موجود در كتابخانه های دولتی ـ كه بیشترین حجم مدارك علمی را هم تشكیل می‌دهند ـ جزو سرمایه‌های ملی‌محسوب شده و متعلق به آحاد مردم است هرچند كه از لحاظ حقوقی متعلق به سازمان خاصی باشد لذا انحصار دراستفاده از آنها برای افرادی كه از لحاظ شغلی یا تحصیلی به آن سازمان وابسته باشند تضییع حقوق سایر نیازمندان به‌آن مدارك است كه با لغو این انحصار چنین حقوقی نیز اعاده خواهد شد .
حوزه نفوذ
سازمانها : این سیستم باید كلیه سازمانهایی را كه به نوعی درگیر آموزش عالی و پژوهش ، در هر سطحی ، هستند در برگیرد .این سازمانها ـ بسته به نوع فعالیت و چگونگی بهره‌مندی از سیستم ـ به این صورت طبقه بندی می‌شوند :
۱ ) مراكز آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی .
۲ ) مراكز آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشكی .
۳ ) مراكز آموزش عالی و پژوهشی وابسته به وزارت آموزش و پرورش .
۴ ) مراكز آموزش عالی و پژوهشی وابسته به سایر سازمانهای دولتی.
۵ ) مراكز آموزش عالی و پژوهشی غیر انتفاعی و آزاد .
۶ ) واحدهای پژوهشی و كارشناسی سازمانهای دولتی .
۷ ) واحدهای پژوهشی و كارشناسی سازمانهای غیر دولتی .
افراد : این سیستم باید كلیه نیازمندان به مدارك علمی موجود در كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی را در برگیرد . این‌افراد ـ بسته به نوع نیاز و چگونگی بهره‌مندی از سیستم ـ به این صورت طبقه بندی می‌شوند :
۱ ) اعضای رسمی و رسمی آزمایشی هیات علمی.
۲ ) سایر اعضای تمام وقت هیات علمی.
۳ ) دانشجویان تحصیلات تكمیلی.
۴ ) سایر دانشجویان .
۵ ) كارشناسان و پژوهشگران وابسته به سازمانهای دولتی .
۶ ) كارشناسان و پژوهشگران وابسته به سازمانهای غیر دولتی .
۷ ) كارشناسان و پژوهشگران بدون وابستگی به سازمانها.
۸ ) طلاب علوم دینی.
عوامل موفقیت
موفقیت در دستیابی به اهداف سیستم ، مستلزم طراحی مجموعه‌ای از روشهای اجرایی ، منطبق بر معیارهای زیراست :
۱ ) هماهنگی در كل كشور از طریق استاندارد سازی فرایند عملیات تضمین شود . با استاندارد كردن فرایند عملیات‌یعنی پیش بینی كلیه مراحلی كه باید انجام شود و همچنین اقداماتی كه باید در مقابل وقایع و حالات متفاوت صورت‌گیرند می‌توان از هماهنگی كلیه اجزای سیستم اطمینان حاصل كرد .
۲ ) سیستم از لحاظ هدایت و كنترل ، متمركز و از لحاظ اجرا ، غیر متمركز باشد . هدایت و كنترل متمركز امكان‌استاندارد ساختن فرایند عملیات و روزآمد كردن آن را فراهم و از طرفی از دوباره كاری توسط اجزای سیستم‌پیشگیری می‌كند . اجرای غیر متمركز ، بار كاری حاصل از استقرار سیستم را تقسیم و گردش عملیات را تسهیل‌می‌كند .
۳ ) حداقل تشریفات را برای افراد زیر پوشش پدید آورد هرچند به قیمت افزایش تشریفات برای كتابخانه‌ها تمام‌شود به عبارت دیگر برمدار افراد زیر پوشش شكل گیرد .
۴ ) حداكثر ضمانت را برای پیشگیری از خسارت به كتابخانه‌های زیر پوشش با حداقل مقررات فراهم آورد . به این‌منظور كنترلهای پیش از عمل و حین عمل بیشتر توصیه می‌شود . البته مقررات نباید آن چنان باشند كه هزینه‌های‌مشهود یا غیر مشهودی بیش از مزایای حاصل از كنترل پدید آورند.۵ ) امكان انجام كنترلهای لازم را برای پیشگیری از هرگونه سوء استفاده فراهم كند .
۶ ) جبران خسارتهای احتمالی به كتابخانه‌های زیر پوشش را با حداكثر سرعت ممكن تضمین كند . اطمینان ازجبران خسارتها تمایل به همكاری را در كتابخانه‌ها افزایش خواهد داد . گذشته از معیارهای گفته شده برای طراحی روشهای اجرایی ، اجرای موفقیت آمیز سیستم به دنبال كردن‌خط‌مشیهای زیر بستگی دارد :
۱ ) منابع انسانی ، فیزیكی و مالی لازم برای كتابخانه‌های زیر پوشش فراهم شود . در صورت استقرار چنین سیستمی‌مسلماً حجم كار تعدادی از كتابخانه‌های زیر پوشش ، از ظرفیت آنها فراتر خواهد رفت كه تامین منابع لازم برای آنهااستقرار سیستم را تسهیل می‌كند .
۲ ) نیروی انسانی مجری سیستم ، آموزش كافی ببیند . با توجه به پوشش وسیع سیستم ، آموزش مجریان ، هماهنگی‌در اجرای فرایند استاندارد عملیات را افزایش می‌دهد .
۳ ) تسهیلات سیستم به گونه‌ای باشد كه انگیزه‌های رشد را در كتابخانه‌ها از بین نبرد . اطمینان از اینكه كتابخانه‌های‌دارای مجموعه‌های ضعیف تلاش خود را برای بهبود آن به امید استفاده از كتابخانه‌های غنی كاهش نمی‌دهند از پدیدآمدن مراكزی كه علیرغم توان رشد ، سربار سایر مراكز هستند جلوگیری می‌كند .
۴ ) مقررات داخلی كتابخانه‌ها ـ حتی المقدور ـ محترم شمرده شود . عدم احترام به مقررات هر كتابخانه و عدم اعتنابه استقلال آنها تمایل به همكاری را كاهش می‌دهد . مقرراتی نظیر ساعات كار ، محاسبه جریمه و مواردی شبیه آن كه‌تاثیری بر سیستم نداشته باشند باید محترم شمرده شوند .
۵ ) برای رفع موانع موجود برای استقرار سیستم ، بیشتر از روشهای توجیه و تشویق استفاده شود .پوشش وسیع‌سیستم و تعداد مراكز و افراد زیر پوشش ، كنترل همه جانبه را پیچیده و مشكل می‌كند لذا تمایل كتابخانه‌ها به‌همكاری در اجرای صحیح سیستم نقش اساسی دارد . مسلماً چنین تمایلی با توجیه و تشویق، بهتر حاصل می‌شود .
۶ ) جبران خسارتها به گونه‌ای انجام شود كه كتابخانه خسارت دیده ، مستقیماً از نتیجهٔ آن برخوردار گردد .درصورتی كه خسارات احتمالی به هر كتابخانه مستقیماً به خود آن كتابخانه باز نگردد ، مسئولین آن نسبت به تضعیف‌مجموعه خود نگران خواهند شد كه این نگرانی می‌تواند از میزان همكاری آنها بكاهد .
تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه‌ها در عمل
تعیم خدمات مستقیم كتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی عملاً از اوایل سال ۱۳۷۴ با اجرای آزمایشی طرحی به‌نام «طرح تعیم خدمات كتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو» آغاز شده است . این طرح ، حدود ۲۰۰ كتابخانه‌زیر پوشش وزارت فرهنگ و آموزش عالی و دانشجویان كارشناسی ارشد و دكترای تخصصی و اعضای رسمی ورسمی آزمایشی هیات علمی وابسته به آن را در بر می‌گیرد . براساس این طرح ، افراد زیر پوشش می‌توانند كارتهای‌مخصوصی را به نامهای«كارت عضویت در طرح» و «كارت امانت» از یكی از كتابخانه‌های محل كار یا تحصیل خودكه به همین منظور تعیین شده اند ، دریافت دارند و با استفاده از كارت اول به كلیه كتابخانه‌های زیر پوشش مراجعه واز تمامی خدمات آنها كه در محل كتابخانه به اعضای معمولی آنها ارائه می‌شود ، استفاده كنند و در صورت نیاز باسپردن هر «كارت امانت» ، یك كتاب را كه طبق مقررات هر كتابخانه امانت دادنی باشد ، برای مدت معین به امانت‌گیرند . برنامه ریزی و هدایت این طرح توسط مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران به انجام می‌رسد و هرگونه خسارتی‌كه به دلیل بازنگرداندن كتابهای امانتی توسط افراد زیر پوشش به هر یك از كتابخانه‌ها وارد شود از بودجه‌ای كه ازطرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی به همین منظور اختصاص داده شده است ، جبران می‌شود .خسارتهای پرداخت شده ، در گلوگاههایی نظیر زمان فراغت از تحصیل دانشجویان ، از افراد متخلف دریافت خواهد شد .مستندات اجرای آزمایشی «طرح تعمیم خدمات كتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو» به پیوست می‌باشد.
منابع :
۱ ) Boisse&#۰۳۹;, Joseph A. "Library Cooperation : A Remedy But not a Panacea".
IFLA Jornal۲۱(۲): ۸۹-۹۳ (۱۹۹۵).
۲ ) گوزو ا. (Gozo A.J.) . «خدمات مناسب كتابخانه‌های علوم پزشكی در كشورهای جهان سوم» ترجمه طاهره زرین. فصلنامه كتاب ، ۱ (شماره ۱ ،۱۳۶۹) : ۸۴ـ۹۲ .
۳ ) وزارت فرهنگ و آموزش عالی ، موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی . آمار آموزش عالی ایران سال تحصیلی ۷۳ـ۱۳۷۲ . تهران : ۱۳۷۳ . ص هیجده و ۴۵۹ .
۴ ) «حذف كنكور كارشناسی ارشد و دكترا برای دانشجویان ممتاز» . كیهان. ۱۸ مهر ۱۳۷۴.ص ۳ .
۵ ) «مراسم افتتاح دو نمایشگاه تخصصی ...» . ایران . ۴ تیر ۱۳۷۴ .ص۱۳.
۶ ) منفرد ، الهه . «بررسی روند رشد توسعه منابع كتابخانه‌های پزشكی دانشگاههای علوم پزشكی كشور ...» .پایان‌نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی ، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی پزشكی ، دانشگاه علوم پزشكی ایران ، ۱۳۷۲.
۷ ) حقیقی ، محمود . «ارزیابی مجموعه كتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران» پیام كتابخانه ، ۳ (شماره ۱) :۱۸ـ۳۶.
۸ ) «روزانه ۳۰ كتاب در كشور منتشر شده است». اطلاعات . ۱ تیر ۱۳۷۴ . ص ۱۰ .
۹ ) «بیست و هشتمین گردهمایی روسای دانشگاهها با صدور قطعنامه‌ای پایان یافت ». ایران . ۲۰ آذر ۱۳۷۴ . ص۱۶.
۱۰ ) Kent, Allen, ed.Resource Sharing in Libraries. USA: Marel Dekker, Inc., ۱۹۷۴.
۱۱ ) Cornish, Graham P.Model Handbook for Interlending and copying. UK: IFLA/UNESCO , ۱۹۸۸.
۱۲ ) مهدوی ، محمد نقی . امانت بین كتابخانه‌ها ، اصول و رهنمودها . تهران : مركز اسناد و مدارك علمی ، ۱۳۶۷ .
۱۳ ) مهریزی ، ناهید . «گزارش تحلیلی طرح تهیه راهنمای مراكز اطلاع رسانی ایران» . تهران : سازمان پژوهشهای‌علمی و صنعتی ایران ، ۱۳۷۴ ، ص ۴۸ (پلی كپی).
۱۴ ) داور پناه ، محمد رضا . «زمینه یابی شبكه انتقال متن مقالات در سیستم امانت بین كتابخانه‌های مركزی و مراكزاسناد دانشگاههای كشور با استفاده از فاكس مایل » . پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی ، دانشكده علوم انسانی ، دانشگاه تهران ، ۱۳۷۲ ،ص ۴۵ـ۴۶ .
۱۵ ) مرتضایی ، لیلا . «بررسی آماری وضعیت اطلاع رسانی در ایران» . اطلاع رسانی . ۱۰ (شماره ۲ و ۳ تابستان وپاییز ۱۳۷۲) : ۱ـ۲۲ .
۱۶ ) گزارش ملی تحقیقات سال ۱۳۷۲ ـ اصلاح شده . تهران : شورای پژوهشهای علمی كشور ، ۱۳۷۴ ، ص ۴۵.
۱۷ ) سندسی ، مریم . «بررسی وضعیت و میزان همپوشانی عناوین نشریات ادواری غیر فارسی موجود دركتابخانه‌های دانشگاههای علوم پزشكی ایران ، تهران و شهید بهشتی در سال ۱۹۹۲» .پایان‌نامه كارشناسی‌ارشد كتابداری و اطلاع رسانی ، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی پزشكی ، دانشگاه علوم‌پزشكی ایران ، ۱۳۷۲.
سیروس علیدوستی
منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست