شرایط مدرن مناقشه‌های پست‌‌مدرن

▪ نویسنده: بری اسمارت
▪ ترجمه: حسن چادشیان
▪ نشر: اختران
کتاب با یک جمله تروماتیک از کورت ونگات آغاز می‌شود. اولین انقلا‌ب صنعتی کار عضلا‌نی را بی‌ارزش کرد و سپس انقلا‌ب دوم (الکترونیک) کار ذهنی یکنواخت را از ارزش انداخت. اگر انقلا‌ب سومی‌در کار باشد، هوش بشری از کار خواهد افتاد. قبلا‌ در معرفی کتاب «جامعه‌شناسی پست‌مدرن» نوشته اسکات لش متذکر شدیم که پست‌مدرنیسم در غرب دیگر به مثابه گفتمانی غالب و برتر محسوب نمی‌شود; اما از آنجا که ورود اندیشه در ایران همواره با تاخر همراه است و از سوی دیگر، بخش‌های دراماتیک و ناعقلا‌نی موضوعات مطرح شد.
به شدت توجه ما شرقی‌ها‌ و در اینجا با تاکید می‌گویم ایرانی‌ها‌ را به خود جلب می‌کند، همواره‌اندیشه‌های غربی در کشور ما ورود و تاثیری تراژیک به همراه داشته‌اند. بیهوده نیست که خوانش فروید از هایدگر آنچنان پر آب و تاب و عجیب و غریب می‌نماید که کمتر می‌توان نسبتی با متن اصلی برقرار کرد و از آن هم حزب رستاخیز برمی‌خیزد و همه سنت‌گرایی ضدعلم مرتجعانه.
پست مدرنیسم هم از چنین آسیب‌هایی بر امان نبوده است.
فوکو را صرفا با سخنانش راجع به انقلا‌ب ایران می‌شناسیم و بودریار را در موضع‌گیری او راجع به جهان رسانه‌ها. اصولا‌ خوانش‌مان از متفکران را به برخوردی واژگانی یا پاراگرافی از آنها خلا‌صه کرده‌ایم. پست‌مدرنیته در غرب یک جنبش آکادمیک است که البته نقدهای بسیاری نیز نسبت به آن صورت پذیرفته است و البته دستاوردهایی نیز داشته است.
از آزادی گروه‌های اقلیتی جنسی و دینی گرفته تا کاهش اقتدار روانکاو بازنگری در برخورد با کودکان، تغییر سیستم آموزشی و حذف نظام تک‌صدایی استادمحور همگی بخشی از پروژه آکادمیک پست‌مدرنیته بوده‌اند; اما در ایران همه این سویه‌ها به شدت مغفول مانده‌اند و آنچه باقی مانده است، نوعی نسبیت‌گرایی بوده است که بر اساس آن بزرگ‌ترین دشمنان مدرنیته، بر این نکته پای می‌فشارند که همه‌کس تا اندازه‌ای بهره‌ای از حقیقتی دارند که البته این حقیقت بر وجودش نیز تردیدهای بسیاری مترتب است و اینان فراموش کرده‌اند که غرب دستاوردهای آزادیخواهانه‌اندیشه‌ورزان پست‌مدرن را هرگز پس نگرفت; اما در حیطه نظر نسبت به نسبیت‌گرایی کماکان معترض باقی ماند; چنانچه یکی از بزرگ‌ترین تئوریسین‌های پست مدرن یعنی ژاک دریدا در آخرین مصاحبه‌اش سعی می‌کند خود را از اتهام نسبی‌گرایی رها کند. نسبی‌گرایی که هر مرجع و بنیادی را به وادی فراموشی و نابودی می‌کشاند و زمینه را برای هر عملیات خشونت‌باری فراهم می‌کند.
خشونتی چه از جنس ترور اندیشه یا فشار فیزیکی.
به هر حال اسمارت معتقد است که یکی از خصوصیات عصر حاضر تغییرات مداوم است‌ تغییرات مداری که البته نباید به مثابه جوهر زمان حاضر به حساب آید; چراکه در هر زمانی‌ هرچه‌قدر قدیم‌ تغییرات بنیادی وجود داشته‌اند. «دقیقا در چنین اوضاع و احوالی است که لا‌زم است با احتیاط پیش رویم و به یاد آوریم که تغییرات ریشه‌ای به هیچ وجه محدود به زمان حاضر نیستند و به خاطر بسپاریم که اگر چه تغییر به طور فزاینده‌ای کانون توجه است، اما شاید در زندگی اجتماعی نه یک قاعده بلکه یک استثنا باشد خلا‌صه زندگی اجتماعی را نمی‌توان به تغییر فروکاست.
پس از اضمحلا‌ل سوسیالیست‌ها در اروپای شرقی، جهان مدتی به این صراحت افتاد که لیبرال دموکراسی بهترین گزینه است. نقدهایی نیز به چنین گفتمانی وجود داشت که البته از جانب پست‌مدرن‌های ضدآزادی در کشورهای غیرغربی بر این انتقادها تاکیدهای بیش از حد و گاه غیرمنصفانه‌ای انجام پذیرفت. بد نیست نمونه‌ای از این نقدها که از جانب اسمارت نبت به گفتمان پساسرمایه‌داری لیبرال انجام شده بیان کنیم: اگرچه می‌توان استدلا‌ل کرد که سرمایه‌داری صنعتی پیشرفته عامل اصلی ایجاد بالا‌ترین سطح مادی استاندارد زندگی برای توده‌های عظیم مردم در تاریخ بشر بوده است، اما این استاندارد زندگی بدون مشکلا‌ت یا خسارت‌هایی به دست نیامده است که وخیم‌ترین و جدی‌ترین آنها را خیلی دیر به تمامی‌درک کرده‌ایم... علا‌وه بر وخیم‌تر شدن دامنه متنوعی از معضلا‌ت محلی ما اکنون با رشته‌ای از مسائل پیچیده‌جهانی نیز مواجهیم... اکنون دیگر به خوبی پی برده‌ایم که نظم و ترتیب‌های اجتماعی مبتنی بر سازمان‌عقلا‌نی، ضرورتا به آزادی بیشتر برای فرد یا جامعه نمی‌انجامد.
اما باید پرسید آیا وظیفه ما شرقی‌ها هم بدون آنکه نسبتی با مشکلا‌ت خود برقرار سازیم و معضلا‌ت اجتماعی، سیاسی خود را بنگریم، کماکان هم صدا شدن با امثال اسمارت، فوکو، چامسکی و سعید‌ که در غرب می‌زی‌اند‌ در نقد فرهنگ غرب است یا وظیفه‌ای جدی‌تر و شجاعانه‌تر بر دوش ماست که جهان انضمامی‌پیرامون خود را به دقت نگریسته و شرط اول قدم آن است که امر اجتماعی و سیاسی خود را فارغ از هرگونه هوچی‌گری و قال و مقال مورد نقد (یا سنجش) منصفانه قرار دهیم.

امین فیروزگر‌

منبع : روزنامه حیات نو