گفتار درمانی

قبل از آموزش گفتار فرد باید تواناییهای جسمی و فیزیكی لازم را داشته باشد تا با استفاده از آن به بیان مقاصد و اندیشه ها بپردازد؛ لذا در این مبحث، به مواردی می پردازیم كه باید در ابتدا، در رأس فعالیتها قرار گیرد.
تنفس مناسب، مهمترین عامل در رشد گفتار و زبان كودك محسوب می شود. اثرات تنفس در گفتار علاوه بر كیفیت گفتار (كه غالباً در كودكان كم شنوا بهم ریخته است) در سرعت و هماهنگی گفتار به خوبی به چشم می خورد. كودك باید قادر باشد با انبساط سینه ریه ها را از هوا پركرده (دم) و با خروج هوا از میان تارهای صوتی (بازدم) صوت خام تولید كرده و با حركت صدای خام از اندامهای گفتاری فوقانی صداهای گفتاری را تولید نماید. برنامه های تنفسی به سه قسمت تقسیم می شوند:
الف) دم:
هوایی است كه فرد در هر بار تنفس به داخل ریه ها فرو می برد. جهت تقویت فعالیت دم از تمرینات زیر می توان استفاده كرد:
▪ از كودك بخواهید عمل دم را انجام دهد و شما بشمارید: ۱، ۲، ۳ و ... .
▪ با استفاده از نی نوشابه از كودكان بخواهید به صورت گروهی كاغذی به ابعاد ۱x۱ را با دم نگه دارند و یا آن را از جایی به جای دیگر منتقل نمایند كه درصورت توانایی می توان اندازه و ضخامت كاغذ و یا طول نی را افزایش داد.
ب) بازدم:
هوایی است كه فرد در هر بار تنفس از ریه ها خارج می كند. برای افزایش بازدم نیز می توان از تمرینات ذیل استفاده كرد:
▪ فوت كردن شمع، كاغذ، پر و امثال آن كه در هر مورد معیاری جهت ارزشیابی توانایی كودك در نظر گرفته می شود؛ به عنوان مثال فاصله شمع از كودك را ثبت كرده و در تمرینات بعدی آن را افزایش دهید.
▪ بلند و كوتاه سوت بزند.
▪ تولید صداهای مصوت (آ، او، ای) به صورت كشیده و متناوب كه زمان كشش آنها ثبت و در تمرینات بعدی سعی می شود میزان آن افزایش یابد.
▪ در تمرینات دم و بازدم از كودك بخواهید عضلات شكم خود را لمس كند تا به وضعیت تنفسی خود آگاهی پیدا كند.
ج) كنترل تنفسی:
كنترل تنفسی در عمل به معنی هماهنگی میان دم و بازدم است. جهت تقویت آن به عنوان نمونه می توانید از تمرینات زیر استفاده نمایید:
▪ از كودك بخواهید پس از دم عمیق نفسش را حبس كند و سپس بازدم را انجام دهد.
▪ پس از دم عمیق و آهسته، بازدم كوتاه و سریعی داشته باشد و بالعكس.
▪ هوا را از بینی گرفته و از دهان خارج نماید.
▪ تمامی تمرینات تنفسی را می توان به صورت بازی با كودكان و به صورت گروهی انجام داد؛ به عنوان مثال می توان با فوت كردن حبابهایی كه با كف صابون درست می شود و یا حركت دادن قایق كاغذی بر روی آب (تقویت بازدم) و باجا به جا كردن كاغذهای رنگی از روی یك میز به روی میز دیگر(تقویت دم) بین دو گروه از بچه ها مسابقه ای ترتیب داد. از كودكان بخواهید با استفاده از یك شلنگ باریك، آب را از یك ظرف به ظرف دیگری منتقل نمایند (كنترل تنفسی).
● تواناییهای حركتی:
مهارتهای حركتی به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) مهارتهای حركتی زمخت:
فعالیتهایی چون دویدن، راه رفتن، لی لی كردن كه توسط عضلات زمخت بدن مانند دست و پا انجام می گیرد پایه انجام حركات ظریفتر را تشكیل می دهد. در صورت وجود اختلال در این بخش دانش آموز به كاردرمان ارجاع می شود.
ب) مهارتهای حركتی ظریف:
فعالیتهایی است كه توسط عضلات ظریف بدن مانند انگشتان، لب و زبان انجام می گیرد.
مهارتهای حركتی اندامهای گفتاری (بویژه زبان و لبها) بر سه اساس پی ریزی می شود:
۱) توانایی انجام حركت و دامنه حركت:
از كودك بخواهید زبانش را در چهار جهت در خارج از دهان حركت دهد. همچنین باید قادر باشد زبانش را در داخل دهان به چپ و راست و به سمت بالا حركت دهد. جهت بررسی حركات لب، از كودك بخواهید لبهایش را جمع كرده و گسترده نماید.
۲) سرعت انجام حركت:
سرعت حركات اندامهای گفتاری به دوصورت كلامی و غیركلامی بررسی و تقویت می شود. جهت ارزیابی سرعت و تقویت آن از كودك بخواهید زبانش را به سرعت به گوشه های لب (چپ و راست) بزند. همچنین برای افزایش سرعت حركات لبها با تكرار مداوم از او بخواهید لبهایش را به سرعت جمع و گسترده نماید(غیركلامی). كودك باید بتواند عبارات زیر را به عنوان نمونه با توجه به پیشرفت وضعیت كلامی و با توجه به سن با سرعت مناسب تولید نماید:
پا پا پا ...
پا تا پا تا...
پا تا كا پا تا كا...
با بو با بو ...
با بو بی با بو بی ...
۳) قدرت حركت:
از كودك بخواهید زبانش را به گوشه راست لب بزند و شما با قرار دادن انگشت و یا قاشقك چوبی در برابر حركت آن مقاومت كنید. این عمل را در تمامی جهات اجرا نمایید. لبهای كودك را با قرار دادن انگشتان در دو طرف لب به طور گسترده نگاه دارید و از او بخواهید لبهایش را جمع نماید (و بالعكس).
توجه داشته باشیم درصورتی كه كودك در فعالیتهای اساسی دیگری نیز ضعف داشته باشد باید نسبت به رفع آن اقدام شود؛ مواردی چون آبریزش دهان، عدم كفایت فعالیتهایی چون جویدن، مكیدن و بلعیدن و عدم توانایی در كنترل زبان قبل از آموزش گفتار در رأس فعالیتها قرار می گیرد.
تقویت حواس و افزایش حافظه نیز بخش مهمی از فعالیتها و مهارتهای پایه ای گفتار و زبان را تشكیل می دهد. در كودكان كم شنوا با توجه به عدم توانایی در استفاده كامل از حس شنوایی نیاز است با تقویت سایر حواس (بویژه حس بینایی) خلل ایجاد شده تاحدودی رفع شده و باقیمانده شنوایی به درستی به كار گرفته شود. قابل ذكر است كه حافظه بینایی در امر گفتارخوانی كودكان نقش بسیار مهم و اساسی دارد و حس وحافظه حركتی در جلوگیری از فراموشی جایگاه آواهای آموخته شده (كه غالب كودكان و مربیان كم شنوا از آن رنج می برند) نقش مهمی را ایفا كند.
● آموزش والدین كودكان مبتلا به كم شنوایی
میزان شناخت والدین از كودك خود، می تواند در تسریع و پیشبرد اهداف درمانی بسیار مؤثر باشد. زمانی كه خانواده به مشكل كم شنوایی كودك پی می برد و سعی در بازگرداندن توان شنوایی كودك با مراجعه به متخصصان مربوطه می نماید بخشی از شناخت والدین نسبت به كودك را تشكیل می دهد.
برای آشنایی خانواده با راه حلهای موجود در كمك به كودكان كم شنوا، آموزشهای خانواده نقش مؤثری ایفا می كند. در این نوشتار به بخشی از موارد آموزشی می پردازیم:
۱) با توجه به این كه همیشه بهترین راه درمان، پیشگیری است، خانواده باید به عواملی كه سبب بروز ناشنوایی و كم شنوایی می شود توجه بسیار داشته باشد؛ عواملی چون: وجود سابقه كم شنوایی در خانواده، ازدواج فامیلی، بیماریهای عفونی مادر در دوران بارداری، زردی و...
۲) بروز مشكل شنوایی در زمینه های رشدی دیگر كودك نیز تأثیرگذار می باشد. اختلال در گفتار كودك، كاهش تواناییهای شناختی و مشكلات عاطفی و روانی كودك و خانواده وی و...
۳) لازم است بدانیم اختلال موجود در یك كودك كم شنوا تنها مربوط به حس شنوایی اوست و سایر حواس وی سالم می باشد و در نتیجه حواس دیگر مثل بینایی و یا لامسه باید جایگزین شنوایی گردد. استفاده مناسب از هوش كودك و رشد آن نیز می تواند تاحدودی نقص شنوایی را پوشش دهد.
۴) توجه خانواده به باقیمانده شنوایی كودك و استفاده مناسب از آن (با پیگیری جهت تجویز به موقع سمعك و برنامه های توانبخشی) سیر رشد كودك را هموار می نماید.
۵) ایجاد جو مناسب در خانواده جهت كمك به كودك كم شنوا می تواند علاوه بر این كه سلامت روانی خانواده را در پی داشته باشد، در ایجاد برنامه ریزی مناسب برای كودك كم شنوا بسیار مؤثر واقع شود. ارتباط مناسب والدین با یكدیگر، صمیمیت موجود بین والدین و كودكانشان و ارتباط مناسب بین كودك كم شنوا و سایر فرزندان خانواده برنامه اصلی تربیتی خانواده محسوب می گردد.
۶) تقسیم وظایف در منزل نیز می تواند مادر را (كه بیشترین نقش در تربیت فرزند را بر عهده دارد) در پیگیری برنامه های آموزشی و توانبخشی یاری دهد.
۷) توجه داشته باشیم خانواده ها می توانند با ایجاد ارتباط با یكدیگر، آموزشهای مفیدی را دریافت نمایند. بهترین افرادی كه می توانند ما را در یاری رساندن به كودكانمان همراهی نمایند، خانواده هایی هستند كه كودك كم شنوایی دارند كه از لحاظ سنی از كودك ما بزرگتر بوده و در رفع مشكل كودكشان خانواده های موفقی بوده اند.
۸) تنظیم فعالیتهای روزمره كودك، آموزش او را تسهیل می كند. زمان و میزان خواب، زمان غذاخوردن، زمان بازی و فعالیتهای گروهی و تفریحی تماماً بایستی توسط خانواده تنظیم گردد.
۹) به كار بردن سیستم های مناسب تشویق و تنبیه برای كودك نیز، علاوه بر تسهیل فعالیتهای آموزشی شما، در رشد شخصیت كودك بسیار مؤثر است.

منبع : روزنامه قدس