گرامافون؛ جعبه شیپوری «حبس صدا»

درست است که گرامافون صد و یک ساله است، اما درست مثل ریش سفیدی می‌ماند که همیشه در صدر مجلس جای دارد. ۶۰ ساله شدن صفحه‌های سی و سه دور بهانه خوبی بود تا برنامه سرنخ، ویژه جوانان، به دنبال ردپای گرامافون برود.
در سال ۱۸۷۷ ادیسون دستگاه ضبط صدایی را اختراع کرد با نام فونوگراف که قسمت عمده آن از غلتکی درست شده بود که یک سوزن روی آن قرار می‌گرفت و صداهای ضبط شده را به علائم الکتریکی تبدیل می‌کرد. بعد از آن برای اینکه این علائم الکتریکی قابل فهم باشند، آن‌ها دوباره به صوت تبدیل می‌شدند.
ساخت ادیسون دو اشکال عمده داشت: یکی آنکه غلتک به کار رفته در آن قابل تکثیر نبود و دیگر آنکه کیفیت صدای مناسبی نیز نداشت. ده سال بعد از ادیسون، یعنی در سال ۱۸۸۷ امیل برلینر که یک آلمانی– آمریکایی بود، دستگاه ضبط صدایی را به نام گرامافون در اداره ثبت اختراعات واشنگتن به ثبت رساند.
نام گرامافون برگرفته از ترکیب دو لغت است: گراما که واژه‌ای است یونانی و به معنای خط ، همراه با لغت فون به معنای صوت. تا سالها صفحه‌هایی که برای گرامافون استفاده می‌شدند، یعنی همان صفحه‌های اولیه، از جنس "شلاک" بودند. هرچند که گرامافون از فونوگراف پیشرفته‌تر بود اما با این حال آلفرد کین، رییس رپرتوار کمپانی قدیمی دویچه ‌گرامافون که در زمینه تهیه و تولید صفحه‌های موسیقی فعالیت دارد، از پروسه پیچیده ضبط صدا در آن سالها می‌گوید: « نوازندگان ارکستر مقابل یک شیپور می‌نشستند و خواننده هم روی یک سکو می‌ایستاد. در آن قسمتهایی که صدای خواننده بالا می‌رفت سکو را به عقب می‌کشیدند و هر زمان که صدایش را پایین می‌آورد سکو را به سمت شیپور هل می‌دادند! تازه علاوه بر این‌ها همان موقع در پشت یک پرده یک تکنسین مشغول پختن موم بود!»
در سال ۱۹۰۲ انریکو کاروسو، خواننده تنور ایتالیایی، جزو اولین خواننده‌های سبک کلاسیک به حساب می‌آمد که صدای خودش را بر روی صفحه ماندگار کرد.
● تولد صفحه‌های سی و سه دو
اواخر دهه ۴۰ میلادی صفحه‌هایی از جنس پی‌ وی سی (PVC) یعنی همان صفحه‌های سی و سه دور معروف به بازار آمدند و همان موقع هم بلافاصله صفحه‌های یک کنسرت موسیقی از بتهوون و همینطور هم از فرانک سیناترا روانه بازار شدند.
صفحه های جدید به سرعت جای خود را باز کردند، چرا که مزیت اصلیشان در مقایسه با صفحه‌های شلاک این بود که بر هر دو طرف، نیم ساعت گنجایش ضبط داشتند. البته این تنها دلیل برتری آن‌ها نبود. کیفیت صدای بهتر، محکم بودن و مقاومتشان در برابر خط و خش به همراه پایین بودن قیمتشان نیز آنها را از همتایان پیشینشان مجزا می‌ساخت. حتی نوار کاست هم که در دهه شصت میلادی به بازار آمد، نتوانست تهدیدی برای صفحه به شمار رود.
سال ۱۹۸۱، سال اوج صفحه بود. در آن سال بیشتر از یک میلیارد صفحه در سراسر دنیا به فروش رفت. اما با این همه مثل خیلی از چیزهای قدیمی دیگر، صفحه هم میدان رقابت را به تکنولوژی واگذار کرد. این تکنولوژی جدید سی دی نام داشت که انگار شکل کوچک شده‌ای از صفحه است. اما همیشه از قدیم گفته‌اند که دود از کنده بلند می‌شود از همین رو هم هنوز هم در این روزهایی که همه به دنبال MP۳ و DVD هستند، دی‌جی‌ها و طرفداران موسیقی کلاسیک نمی‌توانند از صفحه به خاطر کیفیت خوب و گرم صدایش دل بکنند.
سال گذشته در آلمان، صفحه شدیدا روی بورس بود و نزدیک به ۷۰۰ هزار تعداد از آن هم به فروش رفت.
در برنامه ویژه سرنخ درباره گرامافون، اسکندر آبادی، یکی از همکاران باتجربه بخش فارسی دویچه‌وله از تاریخچه ورود این جعبه موسیقی به ایران می‌گوید و فرهاد فداکار، یکی از عتیقه‌فروشان تهرانی از شدت علاقه خانم‌ها به گرامافون و کم و کیف قیمت آن در بازار خبر می‌دهد.
مفسر طنز افتخاری برنامه سرنخ، "بایرامعلی"، نیز با نگاهی کاملا متفاوت ترانه "حمدی فیل" از سلی را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
شنیدن این برنامه به همراه گوشه‌هایی از آوازهای خوانندگان محبوب و قدیمی ایرانی که بر روی صفحه ضبط شده اند را از دست ندهید.

کیمیا