اصول‌‌شناسی مهندسی صنایع

در پنج گام آتی از وظایف و كاركردهای مهندسی صنایع در دنیای امروز خواهیم گفت و به تبیین نقش پراهمیت مهندسین صنایع در پیشبرد اهداف تولید و خدمات خواهیم پرداخت .در پایان این بخش ، خواهیم دانست كه از چه رو و به دلیل چه ویژگیهایی ، برای حضور مهندسی صنایع ، ارزش بسیاری در فرایند تولید كالاها و ارائه خدمات قائل گردیده‌اند .
●گام اول
از اهمیت كاركرد مهندسی صنایع در دنیای امروز بیشتر بدانیم !
مهندسی صنایع كاربرد اصول و تكنیكهای بهبود ، طراحی و نصب سیستمهایی شامل انسان ، مواد ، اطلاعات ، انرژی و تجهیزات برای فراهم آوردن امكان تولید كالاها و ارائه خدمات بشكل كارا و مطلوب میباشد . برای بررسی ، ارزیابی و كاربرد این سیستمها ، دانش و مهارتهای علوم ریاضی ، علوم فیزیكی و علوم اجتماعی به همراه فنون و تكنیكهای طراحی مهندسی مورد نیاز است . فعالیتهای مهندسی صنایع همانند پلی است كه ارتباط بین اهداف مدیریت و عملكرد عملیاتی سازمان را ایجاد مینماید . مهندسان صنایع درگیر افزایش بهره‌وری در مدیریت منابع انسانی ، روشها و تكنولوژی هستند ، درحالیكه سایر رشته‌های مهندسی با ماهیت فنی فرایندها و فراورده‌ها تعامل افزونتری دارند . در واقع مهندسی صنایع از معدود رشته‌های مهندسیست كه عامل انسان یكی از مولفه‌های اصلی سیستمهای مورد مطالعه آن را تشكیل میدهد . به‌همین‌سبب مهندسان صنایع در تیمهای میان رشته‌ای برای امور برنامه‌ریزی ، نصب و كنترل و بهبود فعالیتهای موسسات به كار گرفته میشوند . این فعالیتها می‌تواند فعالیتهای تولید ، نوآوری در محصولات ، ارائه خدمات ، حمل و نقل و جریان اطلاعات سازمانی را شامل شود . با توجه به آنچه گفته شد ، مهندسی صنایع بستر لازم برای تعامل تخصصهای مختلف و كار گروهی را به بهترین وجه ایجاد نموده و در نتیجه طرح ، برنامه‌ریزی ، اجرا و نظارت بر عملكرد نظامهای تولیدی خدماتی به‌صورتی منسجم‌تر انجام میگردد و این انسجام امور به بهبود مستمر در جهت سهولت كارها ، راحتی كاركنان ، كاهش هزینه‌ها ، ارتقا كیفیت و جلب رضایت مشتریان ختم خواهد گردید .
این توانمندیها و كاركردها نقش و اهمیت مهندسی صنایع را بوضوح بیان می‌نماید . امروزه حیات اقتصادی سازمانها و موسسات تولیدی و خدمات در بازار رقابتی شدید جهانی به استفاده بهینه از منابع در دسترس وابسته است و چنانكه می‌دانیم منابع در صورتهایی چون منابع در دسترس شامل مواد ، منابع انسانی ، ماشین‌آلات (شامل تجهیزات ، لوازم جانبی ، امكانات مورد نیاز شامل فضا و انرژی و ...) ، منابع اطلاعاتی و منابع مالی طبقه‌بندی میشوند . ایجاد و نگهداری منابع یاد شده هزینه‌هایی را برای سازمان به‌دنبال دارد . هزینه تمام شده واحد محصول هر موسسه متأثر از نحوه بكارگیری این منابع است . هر شركت تولیدی یا خدماتی كه بتواند هزینه‌های خود را به حداقل ممكن برساند و به بیانی دیگر توانایی استفاده بهینه از منابع را در تمام اركان سازمانی خود ایجاد نماید یا حاشیه سود بیشتری به دست خواهد آورد و یا قادر خواهد بود كه قیمتهای فروش خود را با حفظ حاشیه سود قبلی ، كاهش دهد . این بدان معنیست كه قدرت رقابتی موسسه مذكور در بازار افزایش مییابد . با توجه به تحولات اقتصاد جهانی قدرت رقابتی شرط اساسی موفقیت در كسب و كار نوین محسوب میشود . در كنار این مسائل، توجه به نوآوریها و ارتقا كیفی محصولات و خدمات كه از طریق تلاش برای یافتن طرحهای بهبود یافته و همچنین تحول در فرآیند كسب و كار نیز بقا و رشد موسسات را در پی خواهد داشت . با توجه به مراتب فوق اگر ضرورتها و نیازمندیهای رسیدن به امور مذكور را با تكنیكهای مهندسی صنایع تطبیق دهیم مشاهده می‌كنیم مهندسی صنایع ابزار لازم برای حصول اهداف سازمانی را بطور فراگیر و سیستماتیك فراهم میآورد و این نشانگر نقش و اهمیت بالای مهندسی صنایع بعنوان موتور محرك حركت سازمانهای امروزی است.
در گام آتی به بیان ده بعد نمونه از میان ابعاد مورد انتظار از مهندسی صنایع خواهیم پرداخت ...
●گام دوم
ابعاد محوری مورد انتظار از مهندسین صنایع كدامند ؟
اگرچه بنابرآنچه در گام پیش گفته‌ایم ابعاد گوناگونی را می‌توان به عنوان وظایف مهندسی صنایع خواستار بود ، اما برای نمونه و خط‌دهی ذهنی به ده بعد از این ابعاد محوری در ذیل اشاره می‌كنیم :
۱- مهارت‌ها و فنون مهندسی صنایع كه نقشی حیاتی در هر فرآیند بازسازی اقتصادی و اجتماعی دارد را به خدمت گیرد .
۲- طیف قابل ملاحظه‌ای از بهبود در بهره‌گیری از منابع مالی ، انسانی ، زمانی و معنوی در دسترس را با استفاده از ابزارهای علمی مدل‌سازی و شبیه‌سازی ، تحقق بخشد .
۳- توانایی تدارك سطح هرچه بالاتری از رضایت از خدمات را برای مشتریان در حرفه‌های گوناگون ایجاد نماید .
۴- تغییر در میزان بازدهی فعالیت‌های در حال انجام در سطح كارگاه‌های اجرایی گوناگون را پدید آورد .
۵- با ایجاد ارزش افزوده ، بهبود در شرایط عرضه خدمات و ایجاد رفاه بیشتر در فعالیت‌ها و رفع تنگناها و نارسایی‌ها ایجاد كند .
۶- بهره‌گیری از فنون بسیار مقدماتی اندازه‌گیری كاروزمان و روش‌سنجی تا گونه‌های بسیار پیشرفته و مدرن مدیریتی توسط كاركنان مدیریت در سطوح مختلف را در دستور كار خود داشته باشد .
۷- ایجاد راهكارهایی جهت مقابله با فشارهای تحمیلی از سوی بازار برای افزایش دادن توانایی‌های بازار كار در برابر رقابتهای گوناگون رودررو ، شناسایی تقاضاهای جدید و فزاینده مشتری در دستور كار او باشد .
۸- فنون كاهش دادن قیمتها ضمن حفظ كیفیت و نیز ترجمه كیفیت‌های جدید (آوردن كیفیتی بجای كیفیت دیگر) مورد انتظار ولی پنهان از سوی مشتریان را ، به خدمت گیرد .
۹- زمانهای كوتاهتر در تحویل كالا و خدمات را به اشكال مختلف گوناگون سازد .
۱۰- توانایی به خدمت گرفتن فناوری‌های جدید روباتیك ، طراحی و تولید توسط كامپیوتر ، شناسایی خودكار ، انبارداری و هدایت خودكار امكانات و تجهیزات را داشته باشد .
در گام آتی به تبیین اصول فكری مهندسی صنایع خواهیم پرداخت ...
●گام سوم
اصول فكری مهندسی صنایع چیستند ؟
اساس مهندسی در هر گرایشی با طراحی مبتنی بر اندازه‌گیری ، محاسبه و تحلیل با استفاده از علوم ریاضی و تجربی شكل میگیرد . بدین‌سبب حرفه مهندسی دیدی كاملا فنی و ماشینی دارد كه موجب محدودیت دیدگاه در ابعاد خاص شده و برخی موضوعات مانند یافتن بهترین روشهای مدیریتی و ارتباطات انسانی در دیدگاه محض مهندسی نادیده گرفته میشوند . گفته‌ایم كه مهندسی صنایع با در برداشتن نگرش سیستماتیك و فراگیر ارتباط تخصصهای مختلف و نهاد مدیریت سازمان را ایجاد نموده و امور برنامه‌ریزی ، سازماندهی ، هدایت و نظارت بر امور اجرایی با هماهنگی بیشتری دنبال میگردد . این نگرش استمرار همان سیر تفكر تیلور و هم‌عصران وی میباشد كه با تلاش تك‌تك آنان مجموعه اصول و نگرشهای مدیریت علمی موجودیت یافت . مدیریت علمی همان نگرش سنتی مهندسی صنایع است . با پیشرفت مدیریت علمی ، مهندسی صنایع با تفكری بر مبنای علوم ریاضی ، فیزیكی ، اجتماعی و اقتصادی در عرصه صنعت و خدمات ظهور كرد كه به معنی ایجاد یك تفكر فراگیر و سیستماتیك بود . نگاه مهندسی صنایع به مسائل از زوایا و دیدگاههای مختلف همانند توجه به خروجی و محصول سیستم ، توجه به مشتری و یا نگرش به بهره‌وری سازمان قابل طرح و پیگیری میباشد كه بر مبنای اصول فكری تقریبا یكسانی دنبال میگردد . حال می‌خواهیم ببینیم اصول فكری مهندسی صنایع بر چه عواملی استوار است :
۱ - خلاقیت
فعالیت اصلی هر مهندس صنایع ارائه طرح برای بهبود سیستمهای جاری و یا طرحی جدید میباشد كه این نیازمند خلاقیت و نوع‌آوری جهت حصول به طرحهای نو و بدیع می‌باشد . برخورداری از خلاقیت و ابتكار این امكان را به مهندسین صنایع می‌دهد كه به تعمیق دانش خود پرداخته و فرصتی فراهم میشود تا ایده‌های جدید و خلاق مطرح گردند.
۲ - تفكر فراگیر
نگرش سیستماتیك و فراگیر برجسته‌ترین خصوصیت مهندسی صنایع است و اطلاق مهندسی صنایع و سیستمها به این رشته بی ارتباط با این نگرش نیست . نگرش فراگیر موجب میشود مسائل از كل به جز و تعامل اجزا با هم مورد بررسی دقیق قرار گرفته و مدل كاملی از سیستمهای مورد نظر تهیه و مسائل مورد نظر آن به بهترین شكل طرح و بررسی گردد.
۳ - رهبری گروه
هر سیستم طرح‌ریزی شده اگر بدرستی اجرا نشود منتج به نتیجه نخواهد گردید و بنابراین حسن اجرای سیستم طراحی شده یك ضرورت مهم تلقی میشود . آشنایی با كلیت سیستم مورد نظر و نقش اجزا در كاركرد صحیح آن این امكان را فراهم می‌آورد تا هدایت و رهبری گروه كاری مجری سیستم با انگیزه بیشتری دنبال گردد ؛ در واقع علاوه بر طراحی سیستم ، مهندسی صنایع سیستمهای پیاده‌سازی و اجرا را نیز پی‌ریزی نموده و نقش رهبری گروههای كاری را موثرتر دنبال می‌نماید .
۴ - مدیریت زمان
انجام كار بدون توجه به ظرف زمانی و تحویل به موقع خروجی مورد نظر سیستم ، ارزش زیادی نمیتواند داشته باشد . امروزه اهمیت زمان و فرصتهای آن با توجه به عرصه تنگاتنگ رقابت اقتصادی برای همگان مبرهن و بدیهیست . در این خصوص مهندسی صنایع با درك موضوع ، تكنیكهایی را بكار میگیرد كه عامل زمان اجرای اجزای كاری را در تمامی فرایندها مورد توجه قرار می‌دهد .
۵ - ارتقا بهره‌وری و بهبود مستمر
اعتقاد به ارتقا بهرهوری و بهبود مستمر یك اصل با ارزش در مهندسی صنایع به‌شمار می‌آید . اكتفا به وضعیت فعلی جز در جا زدن نتیجه دیگری نخواهد داشت ؛ لذا مهندسی صنایع با پذیرش این مطلب كه سطح دانش و مهارتها یك مقوله نسبی است ، سعی در افزایش بهره‌وری و بهبود وضعیت كاری نموده و تلاش می‌نماید امور كاری مداوما اثربخشتر و كاراتر گردند . نگرش بهبود مستمر این امكان را میدهد كه هر روز به فكر ارتقایی هر چند جزئی باشیم .
۶ - یادگیری
یادگیری فرایندیست كه نمی‌توان بر آن حد و مرزی تعیین نمود . مهندسی صنایع به منظور مطالعه و پیگیری مسائل همواره بر این نكته توجه دارد كه هر مورد را ، منحصر به فرد بررسی نماید و جهت شناخت آن فرض بر این است كه از تصورات ذهنی دوری نموده و سعی بر كشف واقعیتهای حاكم بر اجزا و كل سیستم می‌باشد . لذا عدم وجود تعصب خاص به ماهیت فنی امور موجب می‌گردد تا ذهنیت كنجكاو برای كشف حقایق نهفته در پدیده‌ها تقویت شود ، مهندسی صنایع با ذهنی بسته و خموده به‌سختی می‌تواند راه‌حلهای ابتكاری و راهگشا برای مسائل موردنظر ارائه نماید.
در گام آتی به نقش متمایز مهندسی صنایع در ایران امروز خواهیم پرداخت ...●گام چهارم
از نقش متمایز مهندسی صنایع در ایران كنونی بیشتر بدانیم !
در گامهای پیشین از اهمیت كاركرد مهندسی صنایع در صنعت سخن راندیم ؛ گرچه تمامی آنچه در این باب گفته شد در صنعت كشور ما نیز صادق است اما علاوه بر آنها عواملی وجود دارند كه نقشهای جدیدی برای مهندسی صنایع در ایران امروز موجب می‌شوند .
در كشور ما حیطه فعالیت و مسولیت بسیاری از مهندسین فراتر از چارچوب وظایفی است كه به طور متداول در سایر كشورها برای آنان ترسیم گردیده ؛ مدیریت سطوح بالا و میانی بسیاری از كارخانجات و صنایع و همچنین بسیاری از سازمانهای بزرگ خدماتی ، بازرگانی و حتی فرهنگی به مهندسین محول شده است ، درحالیكه در سایر نقاط دنیا این‌گونه مسولیتها عموما به مدیران حرفه‌ای كه تحصیلات ویژه مدیریت دارند واگذار می‌گردد . در آمریكا و در طی چند دهه اخیر واگذاری مدیریت رده‌بالا به مدیران مالی و حقوقی روندی صعودی داشته است . اما دلایل وجود این نقص در كشور ما چیست ؟ شاید بتوان به طور اجمال در دو بعد ذیل به این دلایل پاسخ داد :
الف - با توجه به وضعیت موجود ایران ، مهندسین بیشترین قابلیت را برای مدیریت كارا و موثر از خود نشان داده‌اند كه خود معلول عواملی می‌باشد از قبیل آنكه دانشجویانی كه رتبه‌های بهتری حاصل نموده‌اند ترجیح می‌دهند تا در رشته‌های مهندسی تحصیل نمایند ؛ لازم به ذكر است كه این پدیده ، خود معلول ساختار نامناسب آموزشی كشورمان می‌باشد كه در نتیجه آن به رشته‌های پراهمیتی چون مدیریت ، اقبال كمتری می‌شود .
ب- در اكثر موارد ، تكنولوژی از خارج كشور خریداری می‌شود و این موجب می‌گردد تا نقش واقعی مهندسین كمی تحت‌تاثیر قرار گیرد . به دلیل محدودیت امكانات ، نیروی مهندسین عمدتا در جهت توسعه و طراحی تكنولوژی مصرف نگردیده است و این موضوع نیز عاملی بوده تا خلاقیت آنان درجهت حل مشكلات و تصمیم‌گیریهای استراتژیك و عملیاتی و سیاست‌گذاریهای مدیریتی به كار گرفته شود . اگرچه مهندسین جوان این نوع مسائل را پیش‌پاافتاده تلقی می‌نمایند و انتظار دارند تا از تخصص خود در جهت حل مسائل پیچیده زمینه كاری خود استفاده نمایند اما پس از مدتی اهمیت و همچنین پیچیدگی اینگونه تصمیم‌گیریها را درك می‌نمایند و با توجه به زمینه‌های فكری و تجربیات كافی كه در زمینه تحلیل مسائل ریاضی دارند ، راه‌حلهای مناسبی نیز برای این امور پیدا می‌كنند ، اگر چه روشهای تصمیم‌گیری و برخورد با این مسائل را نیاموخته‌اند .
در این رابطه جایگاه مهندسی صنایع با دیگران متفاوت است . در حل مسائل و تصمیم‌گیریهای یك كارخانه ، مهندسین صنایع نه‌تنها آموزشهای مناسب دیده‌اند ، بلكه با مفاهیم برنامه‌ریزی و بهینه‌سازی سیستمها نیز آشنایی كامل دارند لذا روشهای برخورد با آنها را تا حد زیادی می‌دانند ، درحالیكه سایر مهندسین تنها از اطلاعات عمومی و روشهای كلی تجزیه‌و‌تحلیل استفاده می‌نمایند .
از سوی دیگر ، با تغییر حركت اقتصادی كشور در جهت اقتصاد غیرمتمركز آزاد ، نقش مهندسین صنایع بسیار حساستر گردید . پیش از آن ، با توجه به قیمت ارز و یارانه سنگینی كه دولت در اختیار كارخانجات می‌نهاد و همچنین كمبود كالا و عدم وجود رقابت ، مساله كارایی و كیفیت نمی‌توانست مطرح باشد و لذا مهمترین عامل موفقیت یك كارخانه بستگی به سهمیه ارزی داشت كه از دولت دریافت می‌نمود . با تغییر شرایط اقتصادی و حذف یا كاهش یارانه ، مشكلات جدید صنایع جلوه‌گر شدند . بسیاری از صنایع قادر نیستند محصولات خود را به فروش برسانند و برخی حتی از ادامه حیات خود اطمینان ندارند . تقریبا تمامی صنایع راه نجات خود را در بازسازی ماشین‌آلات و تجهیزات می‌دانند و این درحالیست كه امكان چنین سرمایه‌گذاری سنگینی در همه موارد وجود ندارد و از سوی دیگر نیز ضریب بهره دستگاههای موجود پایین است . اگرچه خرید برخی ماشین‌آلات برای واحدها ضروریست اما هدف مسلم صنایع ما بایستی افزایش كارایی و بالابردن بهره‌وری امكانات موجود باشد و بی‌شك محور چنین سیاستی مهندسین صنایع خواهند بود . بدین‌منظور لازم است ابتدا با طراحی و ایجاد سیستمهای اطلاعاتی مشكلات را شناسایی نمود و سپس به برنامه‌ریزی در جهت افزایش كارایی و ارتقای كیفیت پرداخت . ورود تكنولوژی خارجی نقطه ضعف نیست به شرط آنكه پس از خرید درمورد روشهای تولید و كارایی آنها در داخل كشور فعال بود و این از وظایف خطیر مهندسی صنایع در ایران می‌باشد .
●گام پنجم
چه كسانی جذب رشته مهندسی صنایع می‌شوند ؟!
بگذارید كمی هم از خودمان بگوییم و صفاتی برای آنانیكه به تحقیق و پژوهش در حوزه مهندسی صنایع علاقه‌مندند بیان كنیم :
آنانیكه از دبیرستان با گرایش ریاضی‌وفیزیك به دانشگاه آمده و یا آنها كه در رشته‌های دیگر دانشگاهی خاصه مهندسی در حال تحصیل بوده‌اند و حال تمایل دارند تغییر گرایش تحصیلی ‌دهند و از مزایای مهندسی صنایع برخوردار شوند ، آنانیكه تمایل دارند با تواناییهای ریاضی‌‌گونه خویش ، ارتباط بهینه‌ای بین اجزاء نهادها ، نظامها و امكانات پدید آورند ، آنانیكه به برنامه‌ریزی و هدایت موثر امكانات اندیشیده و نظام‌مند هستند ، آنانیكه تمایل دارند با ایجاد فضایی بشاش و دلنشین ، از وقت و انرژی انسانها با روحیه‌ای بسیار مطلوب و ثمربخش بهره‌برداری شود ، آنانیكه ذوق هنری داشته و نیز تمایلات فنی در طراحی و ساخت و ساز امكانات ، تجهیزات و نظام‌ها دارند ، كسانی كه علایقی در خلق و بروز ابتكار در حوزه‌های كاربردی دارند ، آنانیكه به ایجاد امنیت می‌اندیشند و آفرینش راهكار برای مقابله با ریسك‌های گوناگون را دوست دارند ، آنها كه ریاضی را دوست دارند ، با فن و حرفه عجینند ، كامپیوتر را بخشی از زندگی روزانه خود می‌دانند، با همنوعان رابطه‌ای دوستانه برقرار می‌نمایند ، ابعاد مدیریتی را دوست دارند ، اهل نوآوری و ارائه اندیشه‌های جدید هستند و خلاصه آنكه هماره به پویایی ، بهبود ، خلاقیت و كارایی می‌اندیشند مهندسی صنایع را برای خود برمی‌گزینند .
در گام آتی مهندسی صنایع را با گرایشهای آن بیش از این خواهیم شناخت ...

منبع : پایگاه جامع مهندسی صنایع ایران