چه کتابی برای کودکم بخرم

بی‌شک اتفاق افتاده است که شما برای خرید لباسی برای فرزند خود به بازار بروید. حتماً هنگام انتخاب لباس مناسب به زیبایی ظاهری، استحکام، قیمت و علامت کارخانه سازنده آن توجه کرده‌اید.
این کار پسندیده‌ای است زیرا دقت در انتخاب، امری شایسته و بجاست. حال این سوال مطرح است که وقتی به‌منظور خرید کتابی برای فرزند خود به کتابفروشی‌ها سری می‌زنید، برای انتخاب کتاب چه معیارهایی را در نظر می‌گیرید؟ بی‌تردید بسیاری از مردم دقت قابل توجهی در این امر از خود نشان نمی‌دهند.
شاید به این دلیل که بسیاری اعتقاد دارند کتاب برای کودکان یک اسباب‌بازی بیش نیست و پس از یک بار خواندن، آن را کناری خواهند انداخت. عده‌ای نیز دید تربیتی نسبت به کتاب‌های کودکان ندارند اما پر واضح است که ادبیات کودک، عامل بسیار موثری برای افزایش تجربه‌ها و رشد و تکامل ذهنی، اجتماعی و عاطفی کودک است و کتاب‌های مخصوص کودکان مهم‌ترین نقش را دارند. از این رو توجه به کیفیت تهیه و تدوین آنها بسیار مهم و ضروری به‌نظر می‌رسد. برای انتخاب کتاب نباید ذوق و سلیقه خود را ملاک قرار داد. در این رابطه باید توجه داشت که کودکان در هر سنی به چه مطالبی علاقه نشان می‌دهند، با مشاهده کتاب‌هایی که کودکان می‌خوانند و بررسی اظهارنظرهایی که درباره کتاب‌ها می‌کنند، همچنین تهیه آمار از تعداد و نوع کتاب‌هایی که در سنین مختلف مورد توجه کودکان قرار می‌گیرد، می‌توان به نتایج بهتری دست یافت:
▪ بچه‌ها از۹، ۸ ماهگی به شنیدن لالایی و شعرهای آهنگین علاقه نشان می‌دهند که آغاز آشنایی عملی آنها به وزن و موسیقی نهفته در کلام است.
بعد از لالایی، متل‌ها هستند که بذر علاقه به شعر و ادبیات را در دل و ذهن کودک می‌نشانند و به‌تدریج هم داستان‌های دارای قطعات موزون و افسانه‌های عامیانه همراه با شعرهای ساده کودکانه علاقه آنها را به کتاب و کتابخوانی برمی‌انگیزند.
▪ از ۳ سالگی خردسالان به داستانی که برایشان می‌گویید، گوش داده و لذت می‌برند. در این سنین برخی از کودکان مایلند داستان مورد علاقه خود را در فاصله‌های زمانی مختلف بارها بشنوند. بعضی از آنان پس از چند بار شنیدن، داستان را به خاطر می‌سپارند و چنانچه تغییری در نحوه بیان آن توسط تعریف‌کننده صورت گیرد خطاهای او را تصحیح می‌کنند.
▪ اساس یادگیری و فعالیت‌های کودکان را «بازی» تشکیل می‌دهد به همین سبب شعرها و داستان‌هایی که با بازی توام است (مثل اتل متل توتوله ...) کاملا توجه آنان را جلب می کنند. این یکی از همان تفاوت‌های بزرگ بین نوع خاصی از داستان‌های خردسالان و سنین بالاتر است.
ناشران معتبر براساس معیارهای خاص و بررسی محتوای کتاب اقدام به تعیین گروه سنی برای هر کتاب می‌کنند و با این کار والدین و مربیان را در امر گزینش کتاب یاری می‌نمایند اما در بسیاری از کتاب‌های کودکان گروه سنی مشخص نشده و یا گروه سنی مشخص شده اعتبار چندانی ندارند بنابراین برای انتخاب کتاب به معیارهای دیگری روی می‌آوریم.
اصلی که در انتخاب کتاب برای کودکان باید رعایت شود «نیازها و رغبت‌ها»ی آنان است. زیرا کودک تا زمانی که خود را به مطالعه موضوعی نیازمند نبیند به آن علاقه نشان نمی‌دهد. در واقع اساسی‌ترین انگیزه برای انجام هر کاری «انگیزه نیاز» است. نیازهای روانی کودکان را به این گروه‌ها می‌توان طبقه‌بندی کرد: نیاز به تامین عواطف و احساسات (مطالعه کتاب‌هایی در مورد مسائل خانوادگی، دوستان فداکار، بیوگرافی و ...)؛ نیاز به وابستگی (مطالعه کتاب‌هایی مربوط به خانواده، مدرسه، محیط زندگی و ...)؛ نیاز به محبت متقابل (مطالعه کتاب‌هایی مربوط به خانواده، حیوانات، قهرمانان، حوادث و...)؛ نیازهای ذهنی و عقلی (مطالعه کتاب‌هایی مربوط به علوم، بیوگرافی، سرزمین‌های دیگر، هنر، تاریخ و...)؛ نیاز به تنوع و سرگرمی (مطالعه کتاب‌های شعر، داستان و ...)؛ نیاز به زیبایی دوستی (مطالعه کتاب‌های شعر، هنرهای زیبا، شاهکارها و ...).
● معیارهای انتخاب کتاب
برای انتخاب کتاب معیارهایی وجود دارد:
۱) طرح کتاب:
منظور از طرح، محتوای کتاب است که بیشترین تاثیر تربیتی را در کودک به جا می‌گذارد. طرح یک کتاب نشان می‌دهد که چه اتفاقاتی و یا چه مشخصاتی در آن رخ داده. در یک طرح خوب حوادث داستان توالی دارد و اعمال و تصمیم‌گیری بازیگران منطقی است.
اگر کتاب طرح خوب و مطلوبی نداشته باشد رغبت کودکان را به مطالعه کاهش می‌دهد. مطالب کتاب باید راه درست زندگی کردن را به خوانندگان بیاموزد و مطابق درک و فهم آنها باشد. همچنین باید آموزنده باشد یعنی اطلاعات و تجربیات جدیدی را در اختیار کودک قرار دهد زیرا هدف اساسی ادبیات کودک هدایت و رشد آنان است.
۲) موضوع یا منظور کتاب:
پیامی را که نویسنده می‌خواهد به خواننده القا کند، موضوع یا منظور کتاب گویند، غلبه بر مشکلات و سختی‌ها، غلبه بر ترس، ایجاد حس فداکاری و نوع دوستی، دوست داشتن حیوانات و...
موضوع کتاب نباید مبهم و پیچیده باشد تا خواننده به شوق و ذوق آمده و از خواندن لذت ببرد، همچنین باید با هنجارهای جامعه و خانواده متناسب بوده و با ارزش‌های پذیرفته‌شده تضادی نداشته باشد. کودکان از کتاب‌هایی که مستقیما به آنها پند و اندرز می‌دهند، خوششان نمی‌آید.
۳) شخصیت‌های داستان:
اشخاص یا حیواناتی که سازنده داستان هستند باید تصویری واقعی و زنده داشته، دائما در تغییر بوده و به‌سوی تکامل پیش بروند.
۴) شیوه نگارش:
سبک نگارش بستگی به سلیقه نویسنده دارد ولی رعایت نکاتی هم ضروریست؛ سبک نگارش باید با موضوع مورد بحث هماهنگ بوده و با میزان درک و توانایی خواندن کودکان متناسب باشد. در عین حال نباید بدآموزی یا غلط‌آموزی داشته باشد.
۵) کاغذ، جلد و قطع کتاب:
قطع کتاب، عامل مهمی در انتخاب کودکان است زیرا آنان کتابی را برمی‌گزینند که ظاهری زیبا و خوشایند داشته باشد. بچه‌های کوچک،؛ کتاب‌هایی را دوست دارند که برایشان قابل حمل بوده و در دست گرفتن و ورق‌زدن آن برایشان آسان باشد. بعضی از کتاب‌ها باتوجه به موضوعی که دارند، قطع خاصی احتیاج دارند، مثلا کتابی که در مورد انواع درختان است، قطعی بلند و کشیده و کتابی که درباره انواع اتومبیل‌هاست، قطعی کوتاه و عریض را می‌طلبد. گاهی ناشران به ارائه قطع‌های ابتکاری و زیبا دست می‌زنند که برای کودکان گیرایی دارد، مثل قطع‌هایی به شکل پروانه، دایره، رنگین‌کمان و... جلد کتاب هم باید محکم و بادوام باشد که به‌سادگی پاره نشده و از بین نرود.
۶) قیمت کتاب:
امروزه بهای کتاب باتوجه به وضع اقتصادی زمانه، مساله مهمی تلقی می‌شود زیرا اکثر خانواده‌ها به‌زحمت می‌توانند هزینه‌های ضروری فرزندان خود را تامین کنند و قدرت خرید مرتب کتاب را ندارند. از این‌رو کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه‌های مدارس و کلاس‌ها تاحدودی می‌توانند نیاز دانش‌آموزان را برآورده کنند.
● جنبه‌های هنری کتاب
▪ نقاشی‌های کتاب:
کودکان چون از لحاظ رشد ذهنی در مرحله عینی و حسی قرار دارند، هرچه موضوعات، مفاهیم و مطالب برای آنان عینی‌تر و حسی‌تر باشد، بهتر است. نقاشی کتاب‌های کودکان این نقش مهم را به‌عهده دارد، یعنی مفاهیم و موضوعات را ملموس‌تر و محسوس‌تر می‌سازد. تصویر روی جلد هم باید بهترین تصویر کتاب باشد چون عامل جذب‌کننده کودک به سوی کتاب است جدا از جنبه تزئینی و جاذبه‌ برانگیز، تصویر یکی از بهترین و موثرترین وسایل انتقال ارزش‌ها و مفاهیم موردنظر نویسنده، بهترین مکمل و مفسر متن و عمده‌ترین عامل بی‌نیاز کننده نویسنده از توضیح‌ها و توصیف‌های پرطول و تفصیل و رعایت ایجاز هر چه بیشتر در قصه است. تصویر همچنین می‌تواند باعث پرورش ذوق هنری، پرواز هر چه بیشتر تخیل، آشنایی مقدماتی طفل با نقاشی و طراحی شود.
متخصصانی که علت اشتیاق کودکان را به داستان‌های مصور جست‌وجو می‌کنند به این نتیجه رسیده‌اند که بیان موقعیت‌های خنده‌دار و عجیب به وسیله تصاویر به مراتب آسان‌تر از کلمات است. بعضی از تصویرگران کتاب کودک براساس این تصور که خردسالان تصاویر کودکانه را بیشتر دوست دارند می‌کوشند کتاب‌های آنان را به این شیوه مصور کنند. خردسالان اغلب در آغاز رنگ‌های یک‌دست ـ فاقد سایه روشن ـ و نسبتاً تند و درخشان را می‌پسندند اما چنانچه به‌طور مستمر با آثار تصویری اصیل و ارزشمندی دمخور باشند در سنین بالاتر به تدریج به سوی رنگ‌های ملایم‌تر توام با سایه روشن می‌روند. در آغاز بهتر است تصاویر کتاب‌های خاص خردسالان چهار رنگ و بیشتر متشکل از رنگ‌های شاد و روشن باشد.
▪ اندازه حروف:
اندازه حروف به کار رفته باید متناسب با سن کودک باشد هر چه سن کودک کمتر باشد به علت عدم تکامل قوه بینایی و کمی تجربه و مهارت در خواندن می‌بایست نوشته درشت‌تر باشند و هر چه سن کودک بیشتر می‌شود به همان نسبت مهارت و تجربه‌اش افزایش می‌یابد و قدرت تطابق چشمانش نیز فزونی می‌گیرد بنابراین حروف چاپی بزرگ لزومی ندارد.
▪ حجم کتاب:
حوصله خردسالان محدود است بنابراین نمی‌توانند مدت زیادی را در یک جا بنشینند و به قصه گوش دهند و از طرف دیگر مدت تمرکز حواس کودک نسبت به بزرگسالان کمتر است از این رو حجم قصه‌ها و مطالبی که برای کودکان نوشته می‌شود باید کم و کوتاه باشد به‌طوری که بتوانند آن را در یک نوبت بخوانند.
گذشته از معیارهای مذکور، در نظر گرفتن تیراژ و تعداد دفعات چاپ آثار یک مولف یا مترجم می‌تواند وسیله‌ای برای شناخت آن نویسنده یا مترجم باشد و گاهی می‌تواند معرف یک کتاب خوب و مورد توجه باشد.
گفتنی است تجاری بودن یا نبودن یک انتشاراتی را تا حدود زیادی می توان از قیمت‌هایی که برای کتاب‌هایش تعیین می‌کند تشخیص داد. همچین نقدهای منتشرشده توسط منتقدان با صلاحیت نیز ملاک خوبی است .اولیا و مربیان باید توجه داشته باشند آنچه به یک نقد ارزش و اعتبار می‌بخشد در وهله اول صلاحیت و اعتبار عقیده‌ و هنری و علمی نویسنده آن و در مرحله بعد، وضوح، استدلال و انصاف نهفته در آن است.
از آنچه تاکنون گفته شد دریافتیم کودکان و نوجوانان به سبب ویژگی‌های سنی خود دارای نیازها و تمایلات متفاوتی با بزرگسالان هستند و برداشتشان از یک کتاب غیر از برداشت بزرگسالان از همان کتاب است همچنین دانستیم انتخاب کتاب برای کودکان کاری بس دشوار و پر مسوولیت است که احتیاط و دقت زیادی را می‌طلبد هر کتابی را نباید در اختیار کودکان قرار داد زیرا محو کردن اثری که مطالعه یک کتاب یا مقاله یا مشاهده یک فیلم در کودک می‌گذارد تقریباً دشوار و گاهی غیرممکن است با این اوصاف مشخصات یک کتاب خوب که مورد علاقه کودکان نیز باشد را به‌طور خلاصه می‌توان چنین برشمرد: مطالب کتاب مطابق با درک و فهم کودکان بوده و موضوعش به محیط زندگی او مربوط باشد همچنین نیازهای سنی او را پاسخ گوید. به پرورش عقل و عاطفه او کمک کند و نیروی ایمان و اعتقاد به خداوند را در او تقویت کند. قوه تخیلش را پرورش دهد. کودک را به واقع‌بینی و نپذیرفتن امور محال ترغیب نکند. احساس مسوولیت را در کودک برانگیزد تا خود را عضوی موثر در جامعه بداند.
دارای مطالبی باشد که در آنها نیکوکار پاداش می‌گیرد و ظالم به سزای عملش می‌رسد تا کودک مفهوم عدل و داد را دریابد و رعایت را در زندگی یاد بگیرد حس کنجکاوی کودک را تحریک کند. ارزش و اهمیت زندگی اجتماعی را برایش روشن کند، در کودک شادی ایجاد کند و پایان مسرت انگیزی داشته باشد و او را به بدبینی و نومیدی نکشاند. از این‌رو، قهرمان داستان نباید بمیرد یا شکست بخورد یا مرتکب اشتباه شود زیرا کودک به قهرمان داستان علاقه‌مند می‌شود و خود را به‌جای او می‌گذارد پس دوست ندارد شاهد شکست، مرگ و خطای جبران‌ناپذیر باشد.
او را برانگیزد که برای پیشرفت و بهتر شدن وضع زندگی خود و دیگران تلاش کند و برای گرفتن حق خود از هیچ کوششی دریغ نکند مطلب کتاب جالب و گیرا باشد به کودک کمک کند تا خود را بهتر بشناسند و برای خود ارزش قائل شود ذوق هنری کودک را تقویت کند.
علاوه بر این ویژگی‌ها کتاب کودکان باید خصوصیات دیگری را نیز داشته باشد مطالب به زبان ساده و با عباراتی کوتاه و صحیح نوشته شود مطالب منظم و متوالی بوده و نظم فکری را در کودک ایجاد نماید در تنظیم مطالب و صحافی کتاب حسن سلیقه به کار رود تا از جهتی برای کودک جذاب بوده و از جهتی او را کج سلیقه بار نیاورد. حروف کتاب درشت و خوانا باشد و در انتخاب خط، نوع حروف و فاصله خطوط باید به موضوع کتاب و توانایی خواندن کودک توجه شود. بهای کتاب مناسب و تهیه‌اش برای کودکان امکانپذیر باشد.
چنین توجه مستمری از جانب والدین و مربیان پایه و اساس خواهد داشت که کودک در سراسر عمر از «مطالعه» لذت خواهد برد.

ترجمه و تالیف: فاطمه زمانی
منابع:
Selection Criteria for YAS / Lillian L. Shapiro – School Library Journal
ـ کتاب «ادبیات کودکان» نوشته علی‌اکبر شعاری‌نژاد
ـ پیوند شماره ۱۵۹: معیار انتخاب کتاب ـ محمد حسنی
ـ نامه انجمن کتابداران ایران ـ دوره هفتم شماره سوم: دشواری‌های انتخاب کتاب برای کودکان
پی‌تر هالین دبل ـ ترجمه نازی عظیما
ـ پدیده شماره ۲: چه کتاب‌هایی برای بچه‌ها انتخاب کنیم؟ ترجمه کمال پولادی
ـ قلمرو ادبیات کودکان، شماره ۵ : معیارهای انتخاب و ارزیابی کتاب‌های خردسالان ـ رضا رهگذر

منبع : روزنامه تهران امروز