ادوار پنج‌گانه زندگانی امام خمینی

روز ۱۴ خرداد۱۳۶۸، مصادف با رحلت بزرگ مردی است كه در تاریخ حوادث نیم قرن اخیر ایران به عنوان پرچمدار مبارزات مردم علیه رژیم ستمشاهی و بانی اعاده استقلال و عزت و سربلندی ملت ایران در برابر سلطه‌طلبی امریكا و همپیمانان غربیش شناخته شده است‌.
در بررسی زندگانی امام خمینی‌، ۵ فراز متمایز را می‌توان برشمرد. این فرازها عبارتند از:
۱ـ از تولد تا شروع مبارزه علنی با رژیم شاه
امام خمینی در ۲۰ جمادی الثانی ۱۳۲۰ هـ برابر با اول مهر ۱۲۸۱ ش در سالروز میلاد حضرت فاطمه زهرا(س‌) در شهركی به نام خمین واقع در ۳۰۰ كیلومتری جنوب تهران در یك خانواده روحانی به دنیا آمد. وی در ۵ ماهگی پدر خود را از دست داد. مرحوم سید مصطفی موسوی، پدر ایشان، در مبارزه با ظلم خوانین خمین در سن ۴۷ سالگی به شهادت رسید و پیكرش به نجف اشرف انتقال یافت و در آنجا به خاك سپرده شد.
امام تحت نظر عمه خود بانو «صاحبه‌» و نیز مادرش بانو «هاجر» پرورش یافت‌. اما این دو نیز در سنین نوجوانی امام‌، دارفانی را وداع گفتند.
امام خمینی تحصیلات ابتدایی و بخشی از معارف متداول روز وعلوم مقدماتی و سطح حوزه‌های علمیه از جمله ادبیات عرب‌، منطق و فقه و اصول را نزد معلمین و علمای خمین گذرانید و برای ادامه تحصیل علوم اسلامی در ۱۲۹۹ ش به اراك آمد. در آن روز حوزه علمیه اراك اهمیت فراوانی داشت وروحانی برجسته‌ای چون حاج شیخ عبدالكریم حائری ریاست این حوزه را عهده‌دار بود.
امام از سنین طلبگی از طریق تماس مداوم با علما و روحانیونی كه در پی نهضت ضد انگلیسی مردم عراق به ایران می‌آمدند و از طریق تماس با شخصیتهای روحانی عصر مشروطیت و بالاخره پیگیری دائمی اخبار و حوادث روز از طریق وسایل ارتباط جمعی همواره تلاش می‌كرد تا در متن تحولات سیاسی و اجتماعی ایران و جهان اسلام قرار گیرد.
امام از نادرترین روحانیون حوزه علمیه قم بود كه در ۱۲۹۹ ش در عین جوانی و در حالی كه تنها ۱۸ سال داشت كودتای رضاخان را محكوم كرد. او در تمام طول دو دهه حكومت رضاخان در برابر برنامه‌های ضد اسلامی وی از قبیل كشف حجاب‌، جدایی دین از سیاست‌، رواج فرهنگ اروپایی در ایران‌، اهانت به روحانیت وغیره‌، علناً موضعگیری می‌كرد. كتاب كشف الاسرار وی كه دو سال پس از فرار رضاخان از ایران و در ۱۳۲۲ ش نوشته شد، مواضع ایشان را در سالهای اختناق رضاخانی نشان می‌دهد. این در شرائطی بود كه در حوزه علمیه قم و در سایر مجامع مذهبی و اسلامی در ایران، كمتر كسی جرأت اعتراض به اقدامات رضاخان را داشت‌. امام در «كشف الاسرار» فجایع سلطنت ۲۰ ساله پهلوی را افشا كرد و با دفاع از اسلام و روحانیت به پاسخگویی به شبهات و حملات تبلیغاتی منحرفین پرداخت و برای نخستین بار ایده حكومت اسلامی و ضرورت قیام برای تشكیل آن را مطرح ساخت‌. در اردیبهشت ۱۳۲۳ اولین بیانیه سیاسی امام كه در آن علمای اسلام و جامعه اسلامی به قیام عمومی دعوت شده بودند، صادر شد. لحن و محتوی بیانیه و مخاطب آن به روشنی گواهی می‌دهد كه امام در آن شرایط اسفبار حوزه‌ها، انتظار انقلاب نداشت، بلكه انگیزه وی صرفاً به صدا درآوردن زنگ خطر برای طلاب جوان بود.
امام در سالهای مرجعیت آیت الله العظمی بروجردی، در ایجاد نظم وانضباط در امر تعلیم و تربیت و شهریه و سایر امور طلاب حوزه علمیه قم با ایشان همكاری نزدیك داشت‌. در آن اوقات امام سعی داشت تا مسائل حوزه و جامعه و جریانات سیاسی كشور را به اطلاع ایشان برساند. برای ایجاد تحول در برنامه دروس حوزه و ارتقاء علمی طلاب و به پیشنهاد امام، جمعی از علمای حوزه، مسئول این كار شدند و خود امام نیز با آنها همكاری می‌كرد. به پاس این خدمات‌، آیت الله بروجردی نیز احترام و اعتماد خاصی برای امام قائل بود؛ تا جائی كه در موارد زیادی ایشان را به نمایندگی تام الاختیار خود در اداره حوزه می‌گماشت‌. آیت الله بروجردی امام را «چشم و چراغ حوزه‌» می‌دانست و در بسیاری موارد هنگام تصمیم‌گیری‌، با ایشان به مشورت و گفتگو می‌پرداخت‌. براساس اسناد و اطلاعات و خاطرات موجود، امام در دوران زعامت آیت الله بروجردی سعی خویش را صرفنظر از تحقیق و درس و بحث در رشته‌های مختلف، تدریس فلسفه، عرفان و فقه و اصول، همچنین تربیت شاگردان، مصروف حمایت از اقتدار مرجعیت و حوزه‌های علمیه از یكسو و انتقال اطلاعات سیاسی و اجتماعی و ارزیابی‌های خویش از مسائل روز و هشدارهای به موقع در مورد هدفهای رژیم شاه و جلوگیری از نفوذ عناصر كج فهم و راحت طلب به داخل حوزه نموده است‌. او در همین حال ارتباط خویش را با عناصر سیاسی موجه در تهران و شخصیتهایی چون آیت‌الله كاشانی ادامه می‌داد و از طرق مختلف از جمله پیگیری مستمر مذاكرات مجلس شورای ملی و نشریات معتبر وقت‌، تحولات جاری را به دقت زیر نظر داشت و آنها را به اطلاع آیت الله بروجردی می‌رساند.
زندگی امام در سالهای فرار رضاخان در ۱۳۲۰ تا وفات آیت الله بروجردی در ۱۳۴۰ عمدتا در نقش فعال ایشان در حوزه علمیه قم و در ارتباط نزدیك با مرجعیت تقلید و تقویت هرچه بیشتر رشته‌های تماس حوزه با حوادث و مسائل سیاسی روز خلاصه می‌شود. از آن جمله نقش برجسته امام در شناساندن هر چه بیشتر ماهیت حوادث سالهای بحرانی ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۲ و مسائل مربوط به ملی شدن صنعت نفت و علل ظهور و سقوط دولت دكتر محمد مصدق و انتقال این شناخت به حوزه علمیه قم حائز اهمیت است‌.
وفات آیت الله العظمی بروجردی در دهم فروردین ۱۳۴۰، امام خمینی را به شخصیت برجستهٔ حوزه علمیه قم و تكیه گاه مركزی طلاب و مردم مسلمان ایران درآورد. چند ماه پیش از این ضایعه، در انتخابات ریاست جمهوری امریكا دموكراتها به كاخ سفید راه یافته بودند و رژیم شاه برای انجام رفرم‌های اقتصادی و سیاسی در كشور از سوی دولت امریكا تحت فشار قرار گرفته بود.
شاه در زمان حیات آیت الله بروجردی از یكسو تحت فشار امریكا برای انجام آنچه كه «اصلاحات‌» لقب گرفته بود قرار داشت و از سوی دیگر مخالفت آیت الله بروجردی با برنامه‌های به ظاهر اصلاحیش، وی را در تنگنا قرار داده بود. از این رو با رحلت آیت الله بروجردی، شاه و دولت او تصور می‌كردند مانع داخلی در مسیر انجام نقشه‌های آنان از میان برداشته شده است‌.
۲ـ آغاز مبارزه تا تبعید
دوره دوم زندگی امام یك مقطع دو ساله است كه از مخالفت سرسختانه با تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در ۱۳۴۱ آغاز و به تبعید ایشان در ۱۳۴۳ ختم شد.
موضوع انجمنهای ایالتی و ولایتی نخستین برخورد جدی امام با دولت علم بود كه پس از وفات آیت الله العظمی بروجردی به وقوع پیوست‌. این برخورد نقطه آغاز حركت سیاسی روحانیت به رهبری امام علیه شاه بود. این لایحه، در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ به تصویب هیئت دولت رسید. به موجب این لایحه كه انجمنهای دولتی در هر ایالت و ولایت مامور اجرای آن شده بودند، در برگزاری هر انتخابات واژه «اسلام‌» از شرایط انتخاب شوندگان و همینطور انتخاب كنندگان حذف شده بود. انتخاب شدگان نیز به جای آن كه مراسم تحلیف و سوگند را با «قرآن‌» به جای آورند، از این پس می‌توانستند طبق این لایحه با «كتاب آسمانی‌» این كار را انجام دهند.
امام، حذف كلمه «قرآن‌» و جایگزین كردن «كتاب آسمانی‌» را مقدمه‌ای برای حذف تدریجی قرآن كریم از قلمرو زندگی مردم مسلمان ایران می‌دانست و آن را زمینه‌ای برای برنامه‌های ضد اسلامی رژیم شاه برشمرده بود. از این رو وی بلافاصله به مخالفت با رژیم پرداخت و خواستار لغو این لایحه گردید. این مخالفت و حمایت مردم از امام سبب شد، لایحه در آذر همان سال رسماً و در یك عقب نشینی آشكار از سوی دولت‌، لغو گردد
مبارزه امام با «انقلاب سفید شاه‌» كه توطئه‌ای برای از بین بردن كشاورزی مملكت و وابسته ساختن كشور به بیگانگان، به ویژه امریكا بود، از دیگر رویدادهای دوره اول نهضت امام محسوب می‌شد. این توطئه در پی یك رفراندوم فرمایشی كه ۶ بهمن ۱۳۴۱ برگزار شد و به دستور امام با تحریم اكثریت قریب به اتفاق مردم مواجه گردید، به اجرا گذارده شد. در واكنش به این اقدام‌، امام نوروز سال ۱۳۴۲ را در كشور عزای عمومی اعلام كردند و این زمینه ساز كشتار طلاب حوزه علمیه قم در فروردین همان سال گردید. در پی این جنایت‌، امام با نطق‌های خود رژیم را مورد حمله قرار دادند و وابستگی این رژیم را به امریكا و صهیونیسم افشا نمودند. این افشاگری به بازداشت ایشان توسط رژیم شاه در نیمه شب ۱۴ خرداد ۱۳۴۲ و سپس كشتار ۱۵ خرداد انجامید.
در این جنایت، صدها نفر از مردم كه معترض به بازداشت امام بودند، به ویژه در تهران و ورامین جان خود را از دست دادند.
تصویب لایحه كاپیتولاسیون در مهر ۱۳۴۳ نیز از دیگر خیانتهای رژیم شاه بود كه با اعتراض شدید امام مواجه شد. امام طی سخنرانی در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا(ع‌) از این مصوبه به عنوان «سند بردگی ملت ایران‌» یاد كردند.۳ـ از تبعید تا شكل‌گیری انقلاب اسلامی‌
دوره سوم زندگی امام یك مقطع ۱۳ ساله است كه از تبعید ایشان در آبان ۱۳۴۳ آغاز و تا شروع انقلاب اسلامی در دی‌ ۱۳۵۶ ادامه یافت‌. انجام سخنرانی و انتشار بیانیه‌ای مفصل در مورد كاپیتولاسیون توسط حضرت امام علیه لایحه ننگین كاپیتولاسیون در مهر ۱۳۴۳ و حمایت مردم از مبارزات امام‌، سبب بازداشت ایشان در ۱۳ آبان همان سال و تبعید به تركیه شد. این تبعید تا سال ۱۳۵۷ ادامه یافت‌. در این دوره فعالیتهای حضرت امام در خارج از كشور، روشنگری افكار عمومی مردم جهان نسبت به ماهیت رژیم پهلوی و زمینه‌سازی برای انقلاب و دعوت مردم ایران به قیام علیه این رژیم بود.
امام یكسال و یكماه در تركیه به تبعید به سر بردند و سرانجام در مهر ۱۳۴۴ به عراق منتقل شدند. ایشان در عراق تمامی فعالیتهای رژیم شاه را به دقت پیگیری می‌كردند و در برابر هر اقدام خلاف این رژیم سریعاً و با صراحت واكنش نشان می‌دادند. امام در ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ به دفعات علیه برگزاری جشنهای ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی سخنرانی كردند و بیانیه‌های متعددی انتشار دادند. متن نخستین بیانیه ایشان درباره جشنهای ۲۵۰۰ ساله‌، كه در بهمن ۱۳۴۹ صادر شد، در شمارگان بالا و در جریان مناسك حج آن سال در مدینه و مكه انتشار یافت و ساواك علیرغم كنترل شدید حجاج، نتوانست از انتشار بیانیه جلوگیری كند. امام در این پیام فرمودند: «دنیا بداند كه این جشنها و عیاشی‌ها مربوط به ملت شریف و مسلمان ایران نیست و دائر كنندگان و شركت كنندگان این جشنها خائن به اسلام و ملت ایران می‌باشند».
در مهر ۱۳۵۲، بدنبال وقوع جنگ چهارم اعراب و اسرائیل، امام با صراحت خواستار حمایت دولتها و ملتهای مسلمان از كشورهای اسلامی درگیر در جنگ شدند و رژیم شاه را كه در این جنگ با صهیونیستها همكاری می‌كرد، «عفریت خونخوار» خواند.
خریدهای كلان نظامی شاه در سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴، افزایش بی‌سابقه صدور نفت به امریكا و كشورهای غربی، به ویژه در شرایط تحریم نفتی دنیای غرب‌، تقویت رابطه شاه با رژیم صهیونیستی و یا جریاناتی مانند برگزاری جشن هنر شیراز، تأسیس احزاب رستاخیز، ایران نوین و مردم‌، تغییر تاریخ رسمی كشور از هجری شمسی به شاهنشاهی از جمله مسایلی بود كه امام در برابر آنها موضعگیری كردند و به روشنگری افكار عموم پرداختند. نوارهای صوتی سخنان امام و بیانیه‌های ایشان در كوتاهترین زمان ممكن توسط دوستداران او به ایران انتقال داده می‌شد و در سطح وسیعی پخش می‌گردید.
بدنبال انعقاد پیمان الجزایر در اسفند ۱۳۵۳ كه به سردی و تیرگی روابط شاه با عراق پایان بخشید و حملات تبلیغاتی دو طرف علیه یكدیگر قطع گردید، محدودیتی برای فعالیت مخالفان در دو كشور پیش آمد. این محدودیت با افتتاح مجدد سفارتخانه‌های دو كشور و سفر مقامات بلند پایه طرفین به پایتختهای یكدیگر فزونی یافت. بر این اساس به تدریج فعالیتهای حضرت امام در عراق تحت كنترل بیشتر دولت بعثی قرار گرفت و فشار شاه بر عراق برای متوقف ساختن مبارزات سیاسی امام‌، این كنترل را تشدید كرد.
سال ۱۳۵۵ با پیروزی مجدد دموكراتها در امریكا و انتخاب كارتر به ریاست جمهوری‌، مجدداً فشار بر شاه برای انجام اصلاحات مورد نظر كاخ سفید آغاز شد. و اعلام «فضای باز سیاسی‌» در كشور از سوی شاه‌، شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی فرزند ارشد امام در اول آبان ۱۳۵۶ و در نهایت انتشار مقاله توهین آمیز هفدهم دیماه همان سال در روزنامه اطلاعات علیه امام، زمینه‌های لازم را برای آغاز انقلاب اسلامی مردم ایران علیه حكومت پهلوی به وجود آورد.
۴ـ از شكل‌گیری تا پیروزی انقلاب اسلامی
دوره چهارم زندگی امام یك مقطع ۱۴ ماهه است كه از اوج‌گیری نهضت اسلامی در دی ۱۳۵۶ آغاز و تا پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ادامه یافت‌.
نهضت سراسری مردم ایران در دی ۱۳۵۶ شكل علنی به خود گرفت و تا پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ادامه یافت‌. در این دوره‌، نقش امام، هدایت و فرماندهی مدبرانه انقلاب تا سقوط اركان نظام و درهم پیچیدن طومار نظام شاهنشاهی بود.
به دنبال انتشار مقاله توهین آمیز در روزنامه اطلاعات‌، مردم قم با تعطیل كسب و كار خود دست به تظاهرات علیه رژیم زدند. این تظاهرات توسط مأموران شاه به خاك و خون كشیده شد. سپس در چهلم شهیدان شهر قم، مردم تبریز به پا خاستند و تظاهراتشان با شهادت عده زیادی از آنان سركوب شد. در چهلم شهدای تبریز، مردم شهرهای دیگر وبه همین ترتیب، به تدریج انقلاب سراسر كشور را در برگرفت‌. امام از نجف رهبری این انقلاب را با مدیریت داهیانه خود بر عهده داشتند و مردم را از هرگونه عقب نشینی در برابر رژیم برحذر می‌داشتند. شاه نیز در برابر انقلاب، به تعویض پی در پی دولت‌ها می‌پرداخت.
با اوجگیری انقلاب اسلامی ایران، دولت عراق فعالیتهای امام را علیه رژیم شاه در نجف اشرف ممنوع اعلام كرد. اما امام تسلیم خواسته بعثیها نشد و ناگزیر گردید برای ادامه رهبری انقلاب، عراق را ترك كند. ایشان در مهر ۱۳۵۷ عراق را به سوی كویت ترك گفتند اما دولت كویت از ورود وی به خاك این كشور جلوگیری كرد. امام به دلیل این كه تریبونهای آزادتری در اختیار داشته باشد عازم فرانسه شدند و در روستای «نوفل لوشاتو» در حومه پاریس، مبارزات خود را با رژیم شاهنشاهی ادامه دادند. گرچه در ابتدا با محدودیت‌هائی مواجه شدند اما تلگراف‌ها و توجه مردم به ایشان فرانسه را ناگزیر از پذیرش نمود.
در طول سه ماه و اندی امام در فرانسه با ایرانیان مقیم فرانسه و خبرنگاران خارجی تقریباً همه روزه ملاقات داشتند. امام در فرانسه ابعاد مختلف انقلاب اسلامی ایران و فجایع رژیم شاه علیه ملت ایران را در جمع ایرانیان مقیم آن كشور تشریح می‌كردند. در طول مدت اقامت امام در فرانسه، تلاشهای سیاسی دولتهای حكومت پهلوی برای باز داشتن ایشان از ادامه مبارزات سیاسی، بی نتیجه ماند.
۵ـ از پیروزی انقلاب اسلامی تا رحلت‌
دوره پنجم زندگی امام از پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ آغاز و تا رحلت ایشان در ۱۳۶۸ ادامه یافت‌.
امام با اوجگیری انقلاب اسلامی ایران كه منجر به خروج شاه از ایران در دی ۱۳۵۷ شد، در ۱۲ بهمن این سال و در میان استقبال میلیونی مردم وارد تهران شدند. ۱۰ روز پس از ورود امام، در۲۲ بهمن ۱۳۵۷ آخرین دولت شاه در رویارویی با مردم سقوط كرد و انقلاب به پیروزی قطعی خود رسید با این پیروزی پرونده ۲۵۰۰ سال نظام شاهنشاهی و ۵۰ سال حكومت پهلوی در ایران بسته شد و سرفصلی جدید از تاریخ حیات سیاسی‌، اجتماعی و اقتصادی ایران آغاز گردید.
پس از پیروزی انقلاب‌، امام خمینی در صحنه داخلی، سیاست سازندگی و مقابله با آثار سیاسی‌، فرهنگی و اجتماعی باقیمانده از رژیم شاهنشاهی را دردستور كار قرار دادند. در این دوره همچنین همراه با ادامه تلاش در جهت وحدت اسلامی، تقویت حس وحدت و یكپارچگی در جهان اسلام و احیای روحیه سلطه ستیزی در ملل مسلمان سرلوحه برنامه‌های امام قرار گرفت. در دهه اول پس از پیروزی انقلاب چهره‌های متفاوت دشمنان اسلام و انقلاب را در داخل كشور شاهد بودیم‌، ترورها، انفجارها، ظهور گروهكهای چپ، راست و التقاطی طراحی كودتاها، حمله نظامی به طبس‌، تحمیل جنگ بر جمهوری اسلامی‌، تحریم اقتصادی ایران‌، بلوكه كردن دارائی‌های ایران و ... نمونه‌هایی از تاوانی بود كه ایران اسلامی برای استقلال و اتكاء به اسلام پرداخت كرد.
امام در طول كمتر از ۱۱ سال پس از پیروزی انقلاب، توانست با قدرت و صلابت استقلال كشور را در برابر تمامی توطئه‌ها و دشمنیهای معاندین خارجی و عوامل داخلی شان حفظ كند.
ایشان سرانجام در ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ در پی یك بیماری نسبتاً طولانی دارفانی را وداع گفت.
فاصله خرداد ۱۳۴۲ تا خرداد ۱۳۶۸ را باید درخشان‌ترین و حماسی‌ترین مقطع تاریخ حركتهای اسلامی مردم مسلمان ایران نامید. در سیزدهم خرداد ۱۳۴۲ امام(ره) با نطق خود در مدرسه فیضیه قم مبارزه علنی‌، طولانی و سرنوشت ساز خود را علیه امریكا و رژیم شاه آغاز كرد و در سیزدهم خرداد ۱۳۶۸ با پرواز به سوی معبود، بارسنگین مبارزه علیه امریكا و عمالش را به میلیونها مسلمان پاك و شهادت طلب در ایران و جهان واگذار كرد.
در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ میلیونها انسان مسلمان به حمایت از حقانیت راه و روش و منطق امام دست به تظاهرات و راهپیمایی زدند و با نثار خون‌، ایمان و وفاداری خود را به پرچم توحید و پرچمدار صادق آن ابراز داشتند. در ۱۵ خرداد ۱۳۶۸ نیز میلیونها انسان مسلمان، باز برای حمایت از حقانیت راه و روش و منطق امام و ادای سوگند نسبت به ادامه این راه‌، در یك راهپیمایی عظیم‌، پیكر مطهر امام را مشایعت كردند و با او وداع نمودند. از این روی خرداد ۱۳۴۲ تا خرداد ۱۳۶۸ را باید دوران مجد و عزت و افتخار دوباره اسلام در عصر جدید نامید. میراث عظیم امام اعم از سیره و آثار مكتوب ایشان در معارف الهی، راهنمای حركت فردی و اجتماعی جوامع اسلامی خواهد بود.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی