گل آقا در نگاه تاریخ

همه‏چیز با انتشار شماره ۵۶۴ هفته‏نامه گل‏آقا در دوم آبان ماه ۱۳۸۱ شروع شد. شماره‏ای که مُهر آخرین شماره را بر خود داشت وعنوان سرمقاله آن «خداحافظ» بود. خبر برای هیچ‏کس باورکردنی نبود، حتی خود طنزپردازان و همکاران گل‏آقا. بسیاری فکر می‏کردنداین هم یک نوع شوخی گل‏آقایی است، شوخی سیزده به مناسبت آغاز سیزدهمین سال انتشار. اینک مهم‏ترین چیز، اطمینان به صحت‏خبر بود. تمام تلفن‏های گل‏آقا بی‏وقفه اشغال شد. خوانندگان و خبرنگاران. صبح روز بعد خبر در همه جا انتشار یافت. انعکاسی که مثل‏همه این سال‏ها از صافی «جناحی» گذشته بود، این را از تفاوت سبک خبرها و تیترهای انتخابی می‏شد فهمید.
● پشت پرده چه خبر است؟
حال مهم‏ترین سؤال این بود: گل‏آقا چرا تعطیل شد؟ گرچه علت این تعطیلی خودخواسته دلایل شخصی اعلام شد اما هرکس به‏دنبال جوابی می‏گشت که باورهای خودش را تأیید کند و باب تحلیل‏ها و اظهارنظرها گشوده شد. رادیو بی‏بی‏سی از مشکلات مالی گفت‏و یک روزنامه جناح راست از اُفت تیراژ خبر داد. سیدابراهیم نبوی گفت آن صندلی که بیست سال کیومرث صابری فومنی بر آن نشست‏و طنز نوشت، هرگز با برخاستن او توسط فرد دیگری اشغال نخواهد شد و نیک‏آهنگ کوثر دهه هفتاد را دهه گل‏آقا نامید. مسعود بهنوداصل حکایت را از تصمیمی برشمرد که شرایط موجود را برای طنز مساعد نمی‏بیند و با زبان بی‏زبانی می‏خواهد بگوید حرف حساب‏شنیده نمی‏شود و دکتر پورنجاتی نوشت اگر گل‏آقا واقعاً سوفاف بود پس اکنون وای به حال آشپز و دیگش!
حسین شهیدی پژوهشگر دانشگاه آکسفورد تداوم چاپ گل‏آقا طی ۱۲ سال را با در نظر گرفتن وضعیت مطبوعات ایران، توفیقی‏بزرگ خواند. یک دانشجوی علوم سیاسی اقدام گل‏آقا را رهاندن خود از اتهام تاریخ برشمرد و خواننده‏ای دیگر نوشت که گل‏آقا در آینده‏به عنوان معلم و پناهگاه نسل جدیدی از طنزنویسان ادیب و ادیبان طنزنویس شناخته خواهد شد.
روابط عمومی مؤسسه گل‏آقا در همان ایام با اعلام قطعی بودن تعطیلی هفته‏نامه و رد دلایل مالی، متوسط تیراژ هفته‏نامه گل‏آقا درسال جاری را ۳۷/۶۰۰ نسخه اعلام کرد و کیومرث صابری در جلسه خداحافظی با طنزپردازان هفته‏نامه گفت: اجازه دهید روزه سکوتم‏را نشکنم.
این آغاز راه است‏
اما هفته‏نامه گل‏آقا چه بود؟ و چرا توقف انتشار آن تا این اندازه بحث‏انگیز شد؟
انتشار هفته‏نامه گل‏آقا پیامد ایجاد ستون «دو کلمه حرف حساب» بود. ستون طنزی که از سال ۶۳ در صفحه ۳ روزنامه اطلاعات به‏چاپ رسید، طنز سیاسی بعد از انقلاب را احیاء کرد و به سرعت محبوب و پرطرفدار گشت. شش سال بعد صابری با جمع‏آوری‏طنزپردازان قدیمی اولین نشریه طنز سیاسی بعد از انقلاب را منتشر کرد. نشریه‏ای که در آن برای اولین بار کاریکاتور مسؤولان نظام‏کشیده شد. اما صابری در همان زمان هم اعلام کرد که خود را فرزند انقلاب و انتقاد را وظیفه‏اش می‏داند و با این کار قصد دارد که پیوندبین مسؤولان و مردم را محکم‏تر کند.
شاید بتوان چند ویژگی عمده را در ۱۲ سال انتشار این هفته‏نامه برشمرد:
۱) ایجاد سبک در طنزنویسی: سبکی که به مرور سبک گل‏آقایی نام گرفت. در این نوع طنز ـ که مشخصه‏های آن به صورت‏یادداشت‏ها و مقالاتی در سالنامه‏های گل‏آقا به چاپ رسید ـ، طنز قصد توهین و افتراء و ناسزا نداشت. بدون غرض‏ورزی و منفعت‏طلبی‏نوشته می‏شد. از تمسخر افراد یا کریه کشیدن چهره‏شان خودداری می‏شد. به عبارتی چاقوی جراحی بود نه کارد سلاخی. صابری در مقام‏صاحب‏امتیاز، مدیرمسؤول و سردبیر هفته‏نامه تک‏تک آثار را قبل از چاپ مشاهده می‏کرد و اجازه نمی‏داد مطلبی که در آن رگه‏هایی ازتسویه حساب شخصی، برخورد کورکورانه و لحن زننده وجود داشت به چاپ برسد. آنجا که هیچ‏کس را جرأت بیان مطلبی نبود باشگردی طنازانه حرف خود را می‏زد و زمانی که همه می‏کوبیدند، فتیله چراغ را پایین می‏کشید زیرا که می‏خواست این چراغ روشن وباقی بماند.
۲) وفاداری به زبان و ادبیات فارسی: نثرش پیراسته و درست بود و غلطهای رایج‏
مطبوعات را نداشت. تا جایی که به پاس این تلاش از فرهنگستان زبان و ادب فارسی لوح تقدیر دریافت کرد. دقت و وفاداری در اصول‏صحیح نگارش زبان باعث شد که حتی در تحریریه گل‏آقا جزوه ویرایش ویژه نشریات گل‏آقا تدوین گردد و مسؤولان آمایش نشریه‏موظف بودند ضمن مطالعه آن، دقت کافی را در ویرایش آثار مبذول کنند چه این اثر یک داستان طنز باشد و چه خبرِ یک کاریکاتور.صحیح‏نویسی یکی از دغدغه‏های صابری بود که همیشه حرفه اصلی خود را معلمی می‏خواند.
۳) تربیت نسل جدیدی از طنزنویسان و کاریکاتوریست‏ها: در زمانی که میراث طنزپردازان کشور گروهی از افراد میانسال‏بودند، فضایی فراهم آورد تا جوانان علاقه‏مند به طنز و کاریکاتور بتوانند ضمن حضور در کنار پیشکسوتان و دریافت تجریبات آنها درصفحات هفته‏نامه گل‏آقا آثارشان به چاپ برسد و مطرح شوند. آموزش را یکی از مهم‏ترین وظایف خود می‏دانست و چه با برقراری‏کلاس‏های مختلف و چه با روش سنتی انتقال تجربه این امر همت می‏گماشت حتی اگر این جوانان بعدها با سبک و سیاق دیگر و درجایی دیگر مشغول به کار می‏شدند زیرا به این نکته نظر داشت که هر جا بروند در هر حال زیر آسمان ایران کار می‏کنند.
۴) ساختارشکنی و ایجاد قالب‏ها و پیام‏های نو: هفته‏نامه گل‏آقا با حضورش کلیشه‏های رایج را شکست و در هر دوره با توجه به‏مقتضیات زمان فرم‏ها و قالب‏های جدیدی را ابداع کرد تا ضمن وفادار بودن به اصل طنز، فرزند زمانه خود باشد. ایجاد شعار «گل‏آقا به‏شما اعتماد دارد» که قادر می‏ساخت علاقه‏مندان به نشریه در هر ساعت شبانه‏روز با سفارش تلفنی، موارد درخواستی خود را دریافت‏کنند و سپس بهای آن را بپردازند با استقبال فراوان خوانندگانی که گاه فقط از روی کنجکاوی و امتحان این شعار تماس می‏گرفتند روبروشد و حس جدیدی از اعتماد و احترام را بین گل‏آقا و خوانندگانش ایجاد کرد.
۵) حضور در عرصه‏های مختلف فعالیت‏های اجتماعی: طنزپردازان که در باور سنتی بسیاری از مردم به عنوان افرادی لوده وبی‏قید و هرهری مذهب به‏شمار می‏آمدند در موقعیتی قرار گرفتند که با نام طنز در بسیاری از فعالیت‏های اجتماعی نه تنها سهیم باشندبلکه به اعتبار نام‏شان مردم نیز در آن فعالیت‏ها سهیم گردند. در همه این سال‏ها گل‏آقا کمک‏های مالی مردمی را سامان داد که آنجا رامرکزی معتبر و مطمئن برای مشارکت در اقدامات انسانی می‏دانستند، امضای گروهی طنزنویسان بر پای بسیاری از بیانیه‏های اجتماعی‏قرار گرفت و بسیاری از ویژه‏نامه‏های هفته‏نامه گل‏آقا در جهت تشویق مردم به شرکت در فعالیت‏های اجتماعی و خداپسندانه از اهدای‏خون گرفته تا صرفه‏جویی در مصرف آب، منتشر شد.
۶) تکریم و تقدیر از پیشکسوتان: در کنار بهاء دادن به جوانان، گل‏آقا از سرمایه‏های عرصه طنز غفلت نکرد و با برگزاری مراسم‏تجلیل از طنزپردازان قدیمی رسم ادب را به جای آورد.
۷) توجه به مراکز درمانی، دانشگاهی و پژوهشی: شاید کمتر نشریه‏ای را بتوان پیدا کرد که فهرست مشترکین رایگان آن به تعددهفته‏نامه گل‏آقا بوده باشد. بسیاری از مراکز در فهرست مخصوص بخش اشتراک هفته‏نامه گل‏آقا قرار داشتند. در این فهرست هم نام‏بسیاری از مؤسسات درمانی و بهزیستی به چشم می‏خورد که گفته بودند هفته‏نامه گل‏آقا تنها مرهم تسکین‏بخش بیماران دیالیزی یاسالمندشان است و هم نام بسیاری از مراکز علمی و دانشگاهی که هفته‏نامه گل‏آقا را به عنوان یکی از نشریات معتبر برای کتابخانه‏شان واستفاده مراجعان می‏خواستند.
۸) آگاهی‏بخشی سیاسی به زبان طنز: بسیاری از فرزندان نسل انقلاب از طریق نشریه گل‏آقا بود که با نام و چهره مسؤولان‏سیاسی کشورشان آشنا شدند. ایرانیان خارج از کشور گل‏آقا را منبع معتبری برای پیگیری اخبار کشورشان می‏دانستند و بسیاری از افرادداخل کشور اخبار روز جامعه را از طریق اخباری که در ستون‏ها و قالب‏های مختلف هفته‏نامه داده می‏شد، کسب می‏کردند.
۹) پوشش گستره‏ای از مخاطبان وسیع و متفاوت: هفته‏نامه گل‏آقا خیلی سریع‏
خوانندگان مختلفی را جذب کرد از قشر عادی مردم تا مسؤولان نظام، چهره‏های فرهنگی و هنرمندان. گواه این حرف فهرست اشتراک‏خوانندگان این نشریه و اظهارنظرهایی است که در طول این سال‏ها از افراد مختلف گردآوری شده است. امید است که روزی این‏اظهارنظرها و نامه‏های خوانندگان گل‏آقا به تمامی منتشر شود تا میزان ارتباط و علاقه دوسویه گل‏آقا و خوانندگانش را آشکار کند.
۱۰) ایجاد فضای کاری مناسب: هنوز هم با وجود اقبالی که بعد از دوم خرداد نسبت به ستون‏های طنز و کاریکاتور در مطبوعات‏کشور به وجود آمده کمتر طنزپردازی است که از وضعیت پایداری در این نشریات برخوردار باشد اما در هفته‏نامه گل‏آقا کمتر طنزنویس‏یا کاریکاتوریستی بود که از حقوق ثابت برخوردار نباشد. ایجاد فضایی مناسب و آرام برای طنزپردازان، احترام ویژه‏ای بود که به هنرمندگذاشته می‏شد. بسیاری از بازدیدکنندگان مجموعه گل‏آقا و خبرنگاران خارجی که به کرّات برای تهیه گزارش به مؤسسه گل‏آقا می‏آمدند ازدیدن مجموعه‏ای با این وسعت و امکانات در خدمت طنز شگفت‏زده می‏شدند. این عمارتی بود که سنگ اولیه آن را هفته‏نامه گل‏آقا بناکرد.
۱۱) انتشار منظم و بی‏وقفه: در طی انتشار ۵۶۴ شماره هفته‏نامه حتی یک شماره نبود که به دلایل محتوایی یا فنی منتشر نشود یاانتشار آن به تأخیر بیفتد. خوانندگان هفته‏نامه گل‏آقا
آن‏قدر به انتشار منظم آن خو کرده بودند که اگر به عللی در بخش توزیع، هفته‏نامه چند ساعتی دیرتر بر روی دکه مطبوعاتی قرار می‏گرفت‏با تلفن‏های مکرر خود زبان به اعتراض می‏گشودند. مشکلات کار منظم مطبوعاتی برای اهل فن این عرصه پوشیده نیست اما با همت‏مجموعه همکاران گل‏آقا و مدیریت صابری این نظم در روال کار هفته‏نامه گل‏آقا برقرار شده بود.
همه آنچه گفتیم تنها در مورد هفته‏نامه گل‏آقا بود. خود گل‏آقا به عنوان کیومرث صابری ماجرای جداگانه‏ای دارد. همان‏طور که مجموعه‏گل‏آقا به عنوان یک مرکز طنز و کاریکاتور که هنوز با انتشار ماهنامه گل‏آقا و هفته‏نامه بچه‏ها...گل‏آقا و انتشار کتاب و برگزاری مسابقه به‏فعالیت خود ادامه می‏دهد، حدیث دیگریست.
شاید به نظر بیاید که دربرشمردن ویژگی‏های هفته‏نامه گل‏آقا جانبدارانه سخن گفته یا آن را بی‏عیب و نقص توصیف کرده‏ام. این‏طورنیست. خود صابری همیشه و در مناسبت‏های مختلف گفته بود که از آنچه به عنوان هفته‏نامه گل‏آقا عرضه می‏شود تنها پنجاه درصدرضایت دارد. باب بحث و انتقاد همیشه در این زمینه گشوده بوده و اظهارنظرهای مختلفی هم مطرح شده است. عده‏ای از عدم جسارت‏گل‏آقا گفته‏اند، بعضی دیگر از عدم نوآوری و تکرار روش‏های قدیمی و گروهی حتی از شیوه مدیریت هنری که در مجموعه گل‏آقا بودانتقاد کرده‏اند. اما نگاه این مقاله از منظری متفاوت است. در مورد هفته‏نامه گل‏آقا به عنوان یک نشریه می‏توان مطالب مختلفی نوشت وآثار و شیوه کار آن را نقد و تحلیل کرد. این امر مهم ـ که باید انجام شود ـ کمکی در ادامه راه طنز و طنزپردازان است. اما از نگاهی دیگرهفته‏نامه گل‏آقا تنها یک نشریه نبود و فقط به گل‏آقا یا مجموعه همکارانش تعلق نداشت. هفته‏نامه گل‏آقا برای ملتش جز شادی وامیدواری و صلح نخواست و نشان داد که کار منسجم و منظم جمعی و امکان‏پذیر است. به آینده اندیشید و اگر این قول معروف رابپذیریم که خوانندگان طنز از سطح بینش و آگاهی بیشتری نسبت به خوانندگان معمولی برخوردارند، در ارتقاء سطح بینش و آگاهی‏مردمش کوشید. میزان انعطاف و انتقادپذیری مسؤولان را افزایش داد - هنوز صابری از انتقادات و برخوردهای گاه بسیار تندی که از طرف‏افراد مختلف به سمت گل‏آقا می‏آمد سخنی نگفته است - . هفته‏نامه گل‏آقا با همه ضعف‏ها و کاستی‏هایش در نگاه تاریخ یک جریان‏فرهنگی خواهد بود که تحلیل‏گران و پژوهشگران آینده به قضاوتش خواهند نشست و پیامش را خواهند شنید. جای خالی آن، تنها فقدان‏یک مطبوعه نیست. نگرانی از دست دادن چیزی است که من نام آن را لبخند امید و آرامش می‏گذارم.

منبع : بانک مقالات فارسی