آموزش برای ایمنی و بهداشت حرفه‌ای

دستیابی به حد قابل‌قبولی از ”ایمنی و بهداشت حرفه‌ای“ و در نهایت بارور کردن آن، مستلزم دگرگونی‌های اساسی در بینش و نگرش افراد نسبت به مسئله ”سلامت و تندرستی“ است. برای این منظور ارتقاء سطح آگاهی‌های کارکنان مشاغل مختلف کاملاً ضروری است. اگر بخواهیم آموزش‌هائی که در این زمینه ارائه می‌گردد، از اثربخشی کافی برخوردار باشد، باید در کلیه سطوح تحصیلی به‌خصوص در مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای، هنرستان‌های کار و دانش، مراکز تربیت مربی، دانشگاه‌ها و در دوره‌های آموزشی و بازآموزی کارکنان صنایع و معادن به شیوه‌های مؤثر آموزشی، که در این مقاله به رفتار کودکان نسبت به مقوله‌هائی همچون سلامت، ایمنی و محیط زیست، هدف‌هائی نیست که در کوتاه‌مدت بتوان به آنها دست یافت، بلکه اصولاً ارتقاء سطح سلامت فرد و جامعه مستلزم صرف وقت و تلاش فراوان در جهت بالا بردن سطح آگاهی‌ها و ایجاد انگیزه کافی در کارکنان به منظور تداوم بخشیدن به چنین برنامه‌هائی است.
● بررسی اهمیت موضوع
کارکنان صنایع و معادن به‌عنوان تولید‌کنندگان، در واقع سرمایه‌های اصلی هر اجتماعی محسوب می‌شوند. می‌دانیم که اصولاً کار کردن به‌خصوص در کارگاه‌های صنعتی و یا در معادن همواره با خطراتی همراه است و اگر استانداردهای مربوط به HSE (ایمنی، بهداشت و محیط زیست) رعایت نشود، سلامت این قشر زحمتکش به‌طور جدی تهدید خواهد شد. زیرا این افراد علاوه بر خطراتی که سلامت عموم مردم را تهدید می‌کند به‌علت تماس با عوامل زیان‌آور محیط کار مانند سر و صدا، ارتعاش، میدان مغناطیسی،... و یا خطرات بالقوه ناشی از کار با موادمختلف، محیط و دستگاه‌ها و ابزار کار ممکن است با بیماری‌ها و سرطان‌های شغلی و حوادث ناشی از کار مواجه شوند. بنابراین، ضروری است این افراد با شناخت کافی از خطرات و آشنائی با راه‌های پیشگیری و کنترل آن، با آگاهی و هوشیاری به‌کار بپردازند.
● هدف‌های آموزش ایمنی، بهداشت و محیط زیست
هدف‌های آموزش ایمنی، بهداشت و محیط زیست کارکنان را می‌توان چنین خلاصه کرد:
ـ کمک به درک این مسئله مهم که کارکنان ”سلامت“ را به‌عنوان مقوله‌ای بسیار باارزش بپذیرند و در نظام ارزشی خود برای سلامت جایگاه مناسب‌تری را در نظر بگیرند.
ـ مجهز کردن کارکنان به دانش و مهارت‌های لازم و تأثیر بر گرایش‌های آنان به‌طوری‌که بتوانند مسائل و مشکلات ایمنی و بهداشتی را با کمک سایر همکاران خود حل کنند.
ـ فراهم آوردن شرایط بهتر ارائه خدمات ایمنی و بهداشت حرفه‌ای از طریق ایجاد زبان مشترک بین رده‌های مختلف شغلی. از مهم‌ترین هدف‌های آموزشی ایمنی و بهداشت حرفه‌ای کارکنان آن است که به آنان کمک شود تا از پیدایش نارسائی‌های ایمنی و بهداشتی در محیط کار جلوگیری کنند و سلامت خود و همکارانشان را در بهترین سطح ممکن حفظ کنند. برای رسیدن به این اهداف باید مسئولان آموزش مراکز صنعتی، فعالیت‌های خود را بر روی مسائل زیر متمرکز کنند:
ـ برای برخورداری از یک زندگی سالم و تندرستی کامل جسمی، روانی و اجتماعی، شناخت و آگاهی از مخاطرات شغلی اولین مرحله را تشکیل می‌دهد. البته درک و نحوهٔ برداشت افراد از مفاهیم بهداشت، بیماری، سلامت، حادثه، ریسک و ایمنی با اطلاعات قبلی، اعتقادات و آداب و رسوم آنان ارتباط بسیار نزدیک دارد.
ـ این آموزش‌ها باید در عمل نشان دهد که تغییر طرز تفکر و رفتار کارکنان و اصلاح شیوه‌های نادرست رفتاری در بسیاری از مواقع قادر خواهد بود از ابتلاء آنان به بیماری شغلی و بروز حوادث ناشی از کار بکاهد.
ـ مسئولان آموزش مراکز صنعتی باید مدیریت ارشد را متقاعد کنند که ارائه مناسب خدمات ایمنی و بهداشت حرفه‌ای و آموزش‌های مربوطه یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین وظایف مدیریت کارخانه محسوب می‌شود. در کل، این‌گونه آموزش‌ها باید به‌نحوی برگزار شود که کارکنان بتوانند مسائل و نیازهای ایمنی و بهداشت محیط کارشان را درک کنند و بدانند که در مقابل این مشکلات با استفاده از امکانات موجود یا امکاناتی که با کمک سایر مسئولان مانند سرپرست کارگاه، کارشناسان، مسئولان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای فراهم می‌شود، چه‌ کارهائی می‌توانند انجام دهند. این شیوه می‌تواند همکاری، همفکری و اعتمادبه‌نفس را در بین کارکنان تقویت کند و آنها تأمین سلامت خود را فقط از دیگران مطالبه نکنند!
● چگونگی تغییر رفتار
برای کمک به کارکنان در امر پیشگیری از بیماری‌های شغلی، حوادث ناشی از کار و کاهش پیامدهای منفی زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های صنعتی باید مسائل زیادی را در نظر بگیریم. باید بپذیریم که برای گذر از وضع فعلی، رسیدن به شرایط مطلوب و خلاصه تغییر نگرش و رفتار کارکنان باید مسائل زیر در نظر گرفته شوند:
ـ اصلاح فلسفه کار و زندگی و کمک به داشتن نگرش مثبت نسبت به آینده؛
ـ افزایش سطح سواد و میزان آگاهی‌های عمومی؛
ـ افزایش میزان درآمدهای مالی متناسب با مخارج زندگی؛
ـ زندگی در مسکن مناسب و بهداشتی؛
ـ تغییر در رفتار ایمنی و بهداشتی سایر اعضاء خانواده و سایر همکاران به‌خصوص مسئولان راه‌های بالاتر؛
به‌نظر می‌رسد برای داشتن برنامه مؤثر آموزشی باید ابتدا به صحبت‌های کارکنان به دقت گوش داد، از آنها آموخت و درک صحیحی از موقعیت آنها به‌دست آورد. مثلاً با مروری بر مسائل زیر می‌توان کار برنامه‌ریزی آموزش ایمنی و بهداشت حرفه‌ای را آغاز کرد:
ـ شناخت عواملی که بر سلامت کارکنان اثر می‌گذارد؛
ـ شناخت خطرات بالقوه که زمینه‌ساز بروز حوادث شغلی هستند؛
ـ پی‌بردن به‌دلایل رفتار کارکنان در محیط کار؛
ـ درک عواملی که به‌طور ”ناخودآگاه“ یا براساس آگاهی و تصمیم منجر به تغییر رفتار کارکنان می‌شود؛
ـ بررسی راه‌های مساعدت به کارکنان برای بهبود رفتار کارکنان با توجه به خصوصیات شخصیتی و منزلت شغلی هر یک از آنان.
● دلایل رفتار کارکنان
اینکه چرا افراد به‌طور خاصی رفتار می‌کنند، دلایل زیادی دارد. وقتی می‌خواهیم کارکنان را در زمینه پیشگیری از بیماری‌های شغلی و حوادث ناشی از کار کمک کنیم، باید به آنها بیاموزیم که برای حفظ سلامت خود چه کارهائی را انجام بدهند و یا برعکس، چه کارهائی را انجام ندهند. البته این‌کار لازم است اما کافی نیست.
عواملی‌که معمولاً رفتار کارکنان از آنها سرچشمه می‌گیرد، عبارتند از:
ـ تفکر و احساس (شناخت، باورها، طرز تلقی‌ها، ارزش‌ها)؛
ـ الگوها (افرادی‌که الگوی آنان قرار می‌گیرند)؛
ـ منابع (مادی، ابزار، وسایل، وقت و...)
● تغییر خودآگاه رفتار
رفتار افراد به‌طور دائم در حال تغییر است. بعضی از تغییرات با حوادث و شرایط طبیعی ایجاد می‌شوند. وقتی تغییراتی در اطراف ما رخ می‌دهند، اغلب بدون فکر کردن درباره آن، رفتارمان را تغییر می‌دهیم. این تغییر ”ناخودآگاه“ است. اما گاهی اوقات، تغییر رفتار، برنامه‌ریزی شده و بر مبنای تجارت و آموخته‌های جدید است. مثلاً کارگری که در قسمت ذوب فلزات کار می‌کند، پس از شرکت در دوره آموزشی بهداشت فردی متقاعد می‌شود که باید سیگار کشیدن را ترک کند. او تصمیم می‌گیرد و این‌کار را عملی می‌سازد. یا کارگر پرسکاری که حفاظ دستگاه را برای راحتی کار برداشته، پس از شرکت در کارگاه آموزشی ”ایمنی“ تصمیم می‌گیرد، حفاظ دستگاه را در جای خود نصب کند.
البته همه افراد به یک میزان برای تغییر رفتار آمادگی ندارند و حتی عده‌ای همیشه در مقابل تغییرات مقاومت نشان می‌دهند. همچنین ممکن است افرادی در یک محدوده زمانی رفتار خود را به دلایلی تغییر دهند. معمولاً برای تغییر رفتار کارکنان از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
ـ استفاده از زور، تهدید و سایر اهرم‌های فشار؛
ـ دادن آگاهی و اطلاعات؛
ـ بحث، گفت‌وگو و مشارکت؛
● بحث، گفت‌وگو و مشارکت
به‌نظر می‌رسد مناسب‌ترین روش آن است که مسئولان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای، مسئولان آموزش، سرپرستان کارگاه‌ها و روان‌شناسان صنعتی با کارکنان به بحث و تبادل نظر بپردازند. به سخنان آنان با اشتیاق گوش کنند و سپس با طرح سئوالاتی، آنها را با مسائل اصلی، مهم‌تر و موردنظر آشنا و کمک کنند تا کارکنان به پذیرش نکات ایمنی و بهداشت حرفه‌ای ترغیب شوند و اولویت‌بندی حل مسائل را بپذیرند. به این ترتیب، می‌توان امید داشت که رفتار آنان تغییر کند. پس باید به کارکنان کمک کرد تا دربارهٔ مشکلات، خودشان فکر کنند و راه‌حل‌های مناسب را، خودشان بیابند. در این روش طراحان دوره‌های آموزشی به این موضوع اهمیت می‌دهند که کارکنان واقعاً چه احساسی دارند و باورها و اعتقادشان چیست. نه آنکه چگونه باید باشد! در اینجا هدف اصلی آن است که اعتمادبه‌نفس و مهارت کارکنان، برای یاری به‌خودشان افزایش پیدا کند. برای دست‌یافتن به مهارت‌های گفته شده توجه به موارد زیر ضروری است:
ـ برقراری ارتباط مناسب؛
ـ تبادل افکار و اطلاعات به‌طور واضح و روشن؛
ـ پرهیز از پیش‌داوری و تعصب.
یکی از رموز آموزش موفق آن است که آموزش‌دهنده با آموزش‌گیرنده ارتباط مناسبی برقرار کند. شرط ایجاد یک رابطه خوب، در درجه اول محترم شمردن آموزش‌گیرنده است. یعنی به صحبت‌های آنان با دقت گوش داده و آنان را در تمام مراحل برنامه آموزشی دخالت دهیم.
مدرسان دوره‌های آموزشی ایمنی و بهداشت حرفه‌ای باید مطالب خود را به شیوه‌ای بیان کنند که برای عموم کارکنان قابل فهم باشد و برای آنها شک و شبهه ایجاد نکند. برای این منظور باید از به‌کار بردن کلماتی که برای آنان قابل درک نیست، پرهیز کنند. فراموش نکنیم استفاده از اصطلاحات علمی پیچیده، کمکی به حل مشکل نمی‌کند و اعتباری نیز برای گوینده به ارمغان نمی‌آورد.
مسئولان آموزش و مسئولان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای یک واحد صنعتی فقط می‌تواند کارکنان را در جهت یافتن راه‌حل‌های مناسب برای تأمین، حفظ و ارتقاء سلامت‌شان کمک کنند، اما نمی‌توانند مسئولیت این امر حیاتی را برعهده بگیرند. بنابراین، باید با فراهم کردن زمینه‌های مشارکت و همکاری، انگیزه آنها را برای ورود به بحث‌های گفته شده افزایش داد.
خلاصه اینکه مدرسان نباید شیوه‌ای را انتخاب کنند که کارکنان احساس کنند گویا دوره آموزشی برای دفاع از عملکرد مدیریت کارخانه برگزار شده است و یا برعکس، مدیریت فکر کند که مشکلات مربوط به اداره کارخانه درک نشده و حقایق گفته نمی‌شود. انتخاب روش مناسبی به دور از پیش‌داوری و تعصب به ایجاد جو تفاهم، مشارکت و همدلی کمک مؤثری خواهد کرد.

محمدرضا طوسی
مدرس ایمنی و بهداشت حرفه‌ای

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم