شناخت درست از هنر و علم روابط عمومی چه موقع حاصل می‌شود؟

از آن زمــان که بشر به تــوسعه تمدن خود پرداخت به همکاری و ارتباط با دیگران نیازمند شد. دامنه‌دار شدن امور شهرنشینی و به بیان دیگر گسترش شهرنشینی نیز باعث شد تشکیلات و سازمان‌هایی برای استفاده صحیح از منابع و افراد ایجاد شوند. بدین جهت گروه‌ها و دسته‌های مختلفی تشکیل شدند که منافع و فعالیت‌های آن‌ها نسبت به گروه‌های دیگر گاهی موافق و گاهی مخالف بودند که برای حل این اختلاف‌ها نیز یا با یکدیگر به منازعه و پیکار می‌پرداختند یا اینکه قرارها و مقرراتی منعقد و وضع می‌کردند البته حدود این قراردادها مشخص نبود.
داشتن ارتباط و سعی در ایجاد و نگه‌داشتن حسن تفاهم از زمان‌های دیرین، شرط اساسی سازش و توافق میان گروه‌ها و ملت‌های مختلف بود. درواقع بشر از آغاز تاریخ کوشش می‌کرد وسایلی برای ایجاد ارتباط و تفاهم با دیگران به‌دست آورد و از کلیه علوم و فنونی که در اختیار داشت نیز برای این منظور استفاده می‌کرد.
به گفته دکتر کمالی‌پور - استاد ارتباطات - بطور کلی روابط عمومی یک حرفه، علم و هنر جدید نیست و در سراسر تاریخ نمادهای آن در قالب‌های گوناگون وجود داشته است. به عنوان مثال به آثار نقاشی‌ها، مجسمه‌سازی‌ها، موسیقی‌ها و سایر نمادهای فرهنگی، سیاسی و ارتباطی که در راه خدمت به حکمرانان در گذشته انجام می‌شد و یکی از اهداف اصلی آن‌ها هم بالا بردن وجه حکومتی در انظار عمومی بوده است، توجه کنید.
● تاریخچه روابط عمومی در جهان
اما اصطلاح روابط عمومی برای نخستین بار در ایالات متحده آمریکا و در نوشته‌های اداره اتحادیه راه‌آهن ایالات متحده به کار برده شد و در دهه اول قرن بیستم نخستین دفاتر روابط‌ عمومی در موسسات این کشور ایجاد شد.
نخستین شرکت روابط عمومی در آمریکا توسط Lvyledbetter Lee فارغ‌التحصیل دانشگاه پرینستون و خبرنگار روزنامه (Newyork Word) که بعدها پدر روابط عمومی در آمریکا خوانده شد، در شهر نیویورک تاسیس شد.
لی در آغاز تأسیس شرکت روابط عمومی خود، اعلامیه‌ای به نام اعلامیه اصول منتشر کرد که در آن آمده بود: "این، یک دفتر مطبوعاتی سری نیست، همه کارهای ما به طور آشکار انجام می‌شود. هدف ما این است که خبر و اطلاعات را در اختیار مردم قرار دهیم. اینجا یک آژانس آگهی تجارتی نیست. اخبار و اطلاعاتی که ما ارایه می‌دهیم دقیق و صحیح است. به خبرنگارانی که در جست‌وجوی مطالب خبری و گزارش‌های تحقیقی و تفسیری هستند، با کمال میل و اشتیاق کمک خواهیم کرد."
پس از تأسیس این دفتر و معرفی خدمات روابط‌ عمومی، به تدریج این حوزه به عنوان یک حرفه شناخته شد و نخستین دوره آموزشی روابط عمومی تحت همین عنوان در سال ۱۹۲۳ میلادی در دانشگاه نیویورک تشکیل شد.
در انگلستان نیز در سال ۱۹۱۱ نخستین فعالیت‌های روابط‌ عمومی به مفهوم امروزی و با همین نام آغاز شد. نیروی هوایی پاکستان هم در سال ۱۹۱۹ واحد روابط‌ عمومی خود را تشکیل داد و در همان سال وزارت بهداشت این کشور، یک نفر را به عنوان مسوول روابط عمومی خود معرفی کرد. همین شخص، شرکت خصوصی روابط عمومی را در سال ۱۹۲۴ در انگلستان تأسیس کرد.
پس از این دو کشور به تدریج در سایر کشورهای صنعتی مانند آلمان، فرانسه و هلند هم، سازمان‌ها و واحدهای روابط عمومی تشکیل شد و راه برای پیدایش حرفه روابط عمومی هموار شد.
اما ریشه‌های روابط عمومی نوین در غرب را باید در دهه اول ۱۹۰۰ میلادی جست‌وجو کرد. "ای وی لی" پایه‌گذار اولین انجمن روابط عمومی در سال ۱۹۰۴ میلادی است، ضمن این که "ادوارد برنیز" به عنوان اولین نویسنده، کتابی در این زمینه با نام "پروپاگاندا" به رشته تحریر درآورد که اهمیت و تکنیک‌های کنترل افکار عمومی در آن ذکر شده بود. بعد از اتمام جنگ جهانی دوم، روابط عمومی نوین به سرعت رشد کرد و در دهه ۱۹۵۰ میلادی دانشگاه‌ها به سرعت به تدریس دروس و ارائه مدرک در این حوزه رو آوردند.
● تاریخچه روابط عمومی در ایران
اما یک نمونه عالی از وسایل ارتباطی در ایران باستان که برای ایجاد حسن تفاهم و به منظور روابط عمومی بکار رفته است، کتیبه بیستون شاه هخامنشی است که بر صخره‌های کوه بیستون نقش بسته است.
داریوش اول که مبتکر بسیاری از روش‌های مملکت‌داری و اداره امور عمومی از قبیل تشکیلات کشوری، تنظیم مالیات و ایجاد خطوط ارتباطی است، برای اولین بار یک برنامه بزرگ روابط عمومی را به منظور نشان دادن کارهای خود به عموم افراد ملت‌های تابع ایران و ایجاد حسن تفاهم در آن‌ها اجرا و در این راه از بهترین وسائلی که آن زمان وجود داشت استفاده کرد.
او فرمان داد به صخره‌های بلند کوه بیستون که چشمه‌های دامنه‌های آن، محل اطراق کاروانیان ملت‌های بزرگ آن زمان چون آشوری‌ها، بابلی‌ها و غیره بود کتیبه مفصلی به سه زبان معروف آن عصر یعنی پارسی قدیمی، ایلامی و بابلی بنویسند و نسخه‌هایی از آن را نیز به زبان‌های مختلف به کلیه کشورهای تابع ایران ارسال کنند تا مطالب آن در سراسر نقاط ایران بزرگ پخش شود.
در واقع این کتیبه مانند یک روزنامه دیواری بود که در آن، زبان جای سایر وسایل امروز روابط عمومی از قبیل جراید، تلویزیون، فیلم و غیره را گرفته بود. اما اصطلاح روابط عمومی در ایران برای نخستین بار در شرکت نفت پدیدار شد.
در میان مؤسسات و سازمان‌های بخش خصوصی و دولتی، شرکت ملی نفت ایران برای اولین بار و پیش از همه، دفتر روابط عمومی تأسیس کرد. در شرکت سابق نفت ایران و انگلیس تا سال ۱۳۳۰ یک دفتر اطلاعات و مطبوعات وجود داشت و این دفتر رابط بین این شرکت و مطبوعات بود.
پس از ملی شدن صنعت نفت دفتری تحت همین عنوان در شرکت ملی نفت ایران تأسیس شد و عنوان همین دفتر بود که بعدها به روابط عمومی تبدیل شد؛ نخستین سمینارهای روابط عمومی در ایران هم در ۳۰ آذرماه ۱۳۴۳ و هم‌چنین ۱۳ مهرماه ۱۳۴۴ به ترتیب در آبادان و کرمانشاه از سوی شرکت نفت برگزار شد.
وزارتخانه‌ها و مؤسسات بزرگ دیگر ایران نیز به اقتباس از این شرکت و سال‌ها پس از تأسیس دفتر روابط عمومی در شرکت ملی نفت ایران، به تأسیس دفاتر روابط عمومی اقدام کردند. پس از تشکیل واحدهای روابط عمومی در ایران نیاز به تربیت کارشناس روابط عمومی احساس شد.
برای این کار وزارت اطلاعات و جهانگردی (سابق) اقدام به تشکیل کلاس‌های کوتاه مدت آموزشی کرد. در این کلاس‌های کوتاه مدت کارمندان روابط عمومی این وزارتخانه برای یادگیری اصول و مقدمات و تکنیک روابط عمومی شرکت می کردند.
در سال ۱۳۴۵ برای تشکیل دانشکده‌ای در رشته روابط عمومی، مطالعاتی صورت گرفت که در سال ۱۳۴۶ به تشکیل مؤسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی منجر شد. این مؤسسه در سال ۴۷-۱۳۴۶ فعالیت خود را آغاز کرد و با اجرای آزمون ورودی از میان فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌ها در رشته‌های ادبی، ریاضی، طبیعی و روزنامه‌نگاری، تعدادی دانشجو برای تحصیل در رشته لیسانس روابط عمومی بر‌گزید که پس از طی چهار سال تحصیلی و گذراندن ۱۴۰ واحد درسی به اخذ لیسانس در رشته روابط عمومی موفق شدند.
فعالیت‌های این دانشکده تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت و هر سال تعدادی لیسانس روابط عمومی وارد بازار کار شدند؛ ولی به طورکلی برخلاف کشورهای سرمایه‌داری، دفاتر خصوصی روابط عمومی که خدمات کارشناسانه به دفاتر روابط عمومی دولتی و غیره دولتی بفروشند، وجود نداشت، تنها پیش از انقلاب تعدادی بنگاه تبلیغاتی در تهران وجود داشتند که در زمینه آگهی‌های بازرگانی، خدماتی تخصصی خود را به واحدهای روابط عمومی دولتی و غیردولتی می‌فروختند.
در کشورهای صنعتی، روابط عمومی از بطن مؤسسه‌های بخش خصوصی تولد یافت اما در ایران این مؤسسه‌های دولتی بودند که برای اولین بار روابط عمومی را به وجود آوردند.
● پایه‌گذار روابط عمومی در ایران
در سال‌های ۱۳۵۰ مقالات و چند کتاب درباره روابط عمومی در ایران به چاپ رسید و بر اساس یک اجماع عمومی دکتر حمید نطقی به عنوان پیش قدم و پایه گذار روابط عمومی در ایران شناخته شد.
پس از انقلاب دولتمردان و مدیرانی که در ابتدا مسئولیت اداره سازمان ها را پذیرفته بودند با توجه عوامل گوناگون چندان توجهی به فعالیت روابط عمومی نکردند؛ ولی به تدریج که کارها در مؤسسه ها سازمان ها به روال عادی برگشت و جریان امور سیر شد این احساس کمبود و مشکلاتی که عملاً پیش آمد دست اندرکاران را وا داشت تا اقداماتی برای تجدید حیات و فعال کردن روابط عمومی ها انجام دهند .
یکی از اولین اقدامات در این زمینه، برگزاری سمیناری بود که به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۶۳ با شرکت روابط عمومی‌های مستقر در تهران برپا شد. این سمینار به مدت سه روز مسایل اساسی و بنیادی روابط عمومی‌ها را مورد بررسی قرار داد و با پذیرش اصل فرهنگ اسلامی و تطبیق اهداف و رسالت‌های روابط عمومی با آن، زیربنای حرکت روابط عمومی را برای تجدید حیات آن پی‌ریزی کرد.
● تصویب آیین‌نامه کاری دفاتر روابط عمومی
در طول مدت جنگ نیز دوره‌های کوتاه مدت و بلندمدت آموزش روابط عمومی به وسیله مرکز آموزش مدیریت دولتی برای آموزش کارمندان مشغول به کار دفاتر روابط عمومی و مؤسسات دولتی و غیردولتی تشکیل شد و در سال ۱۳۶۸رشته روابط عمومی که بعد از انقلاب از آموزش عالی حذف شده بود، در دانشگاه علامه طباطبایی باز گشوده شد و ادارات کل روابط عمومی وزارتخانه‌ها و مؤسسات در مراکز استان نیز به تشکیل دوره‌های آموزشی روابط عمومی برای کارمندان خود اقدام کردند و سازمان امور اداری و استخدامی کشور آیین‌نامه کاری دفاتر روابط عمومی را تصویب کرد.
در حال حاضر سه انجمن، روابط عمومی ایران، متخصصان روابط عمومی ایران و مجمع نخبگان و مدیران روابط عمومی به صورت ثبت شده در حوزه روابط عمومی در کشور فعالیت می‌کنند و انجمن آموزش و تحقیقات روابط‌ عمومی نیز در حال شکل‌گیری است.
انجمن روابط عمومی ایران از حدود سال ۴۶ شکل گرفت و تا زمان انقلاب به فعالیت خود ادامه داد. پس از انقلاب هم با وقفه‌ای نه چندان کوتاه و از سال ۷۰ دوباره فعالیت خود را از سر گرفت. انجمن متخصصان روابط عمومی ایران نیز از هشتم خردادماه سال ۱۳۸۰ فعالیت خود را آغاز و مجمع نخبگان و مدیران روابط عمومی نیز سال ۸۶ از وزارت کشور پروانه فعالیت دریافت کرد.
هدف انجمن روابط عمومی ایران اعتلای حرفه روابط عمومی در کشور و هدف از تشکیل انجمن متخصصان روابط عمومی نیز توسعه علم روابط عمومی و نگاه علمی به این حوزه در ایران اعلام شده است. مجمع نخبگان و مدیران روابط عمومی هم با هدف متشکل کردن نخبگان و مدیران روابط عمومی از ابتدا تا امروز شکل گرفت تا تجربیات آن‌ها را مدون کرده و با شکل‌دهی جریان هم‌اندیشی میان آن‌ها، حمایت لازم را به عمل آورد.
انجمن تحقیقات روابط عمومی نیز قرار است با هدف کمک به توسعه تحقیق در روابط عمومی هم در بعد عملی و در واحدهای روابط عمومی وهم بنیادین تشکیل شود، ضمن اینکه در این انجمن تحول در آموزش در این حوزه نیز مدنظر است چراکه آموزش در این حوزه بسیار نظری است.
به گفته کارشناسان گرچه تکثر انجمن‌های روابط عمومی در بهبود شرایط این حوزه موثر است اما باید هریک در جهت رسالتی که به عهده گرفته‌اند قدم بردارند و با یکدیگر همکاری داشته باشند، ‌ضمن اینکه آن‌ها باید از طریق گفت‌وگو و تعامل با نهادهای مسوول، به رشد روابط عمومی‌ها کمک کنند. این در حالی است که این انجمن‌ها نتوانسته‌اند تاثیر مناسب و قابل توجهی در پیشرفت و بهبود روند حرکت روابط عمومی کشور داشته باشند. متاسفانه این انجمن‌ها به جای آنکه به شکل کلان به روابط عمومی بپردازند، بیشتر کارکرد موسسه‌ای پیدا کرده‌ و به برگزاری کارگاه‌ها و همایش‌ها و نیز درآمدزایی گرایش پیدا کرده‌اند؛ این در حالی است که انجمن‌های روابط عمومی باید از طریق گفت‌وگو و تعامل با نهادهای مسوول به رشد روابط عمومی‌ها کمک کنند.
تحلیلگران هم‌چنین بر این باورند که گرچه فعالیت‌های انجمن‌ها قابل تقدیر است اما قطعا باید فعال‌تر و اساسی‌تر عمل کنند. در حال حاضر عضویت‌ها تشریفاتی است و کاری انجام نمی‌شود. هیات مدیره انجمن‌ها باید به عنوان واسطه بین دولت و اعضایشان بوده و شهامت اعلام موضع داشته باشند، این در حالی‌ است که درباره ریزش متخصصان روابط عمومی کشور و تغییرات پی‌ در پی روابط عمومی‌ها در سال‌های اخیر و هم‌چنین برای ارایه راهکار، زمانی که صحبت‌های رهبری درباره روابط عمومی اعلام شد هیچ بیانه‌ای از سوی هیچ یک از این انجمن‌ها صادر نشد.
اما آنچه مسلم است و اغلب کارشناسان نیز آن را تایید می‌کنند واقعیت این است که روابط عمومی ها در کشور به یک ضعف کیفی و کمی دچار هستند. مراکز آموزشی به خصوص دانشگاهی آن طور که باید و شاید خودشان را هماهنگ با پیشرفته ترین اصول علمی و عملی نکرده اند. کما اینکه در خیلی از موارد هنوز دست اندرکاران روابط عمومی فرقی بین "روابط عمومی"، "تبلیغ" و "بازاریابی" نمی‌گذارند. از سوی دیگر بسیاری از مدیران نهادها به اهمیت جایگاه این حرفه پی نبرده‌اند و آن را به طور مستمر تعقیب و حمایت نمی‌کنند.
بی‌شک تثبیت جایگاه روابط عمومی مستلزم آموزش علمی (عملی و تئوریک)، شناخت مولفه‌های این حرفه و نقش اساسی آن در راه توسعه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است. نه تنها این رشته بایستی در سراسر ایران تقویت شود بلکه اغلب دانشجویان باید دروس مقدماتی روابط عمومی و ارتباطات را جزء دروس پایه بگذارند و آنها حداقل یک واحد درسی در این زمینه داشته باشند؛ چرا که این امر قدمی مثبت در راه بالا بردن سطح "سواد رسانه‌یی" در کشور خواهد بود.
به عقیده کارشناسان هم‌چنین یکی از وظایف مستمر و اساسی روابط عمومی‌ها تحقیق و پژوهش است. در این حوزه و یا حوزه های دیگر امروز نمی‌توان با "حدس و گمان" برنامه‌ریزی کرد. قابلیت افرادی که در زمینه روابط عمومی آموزش می‌بینند نقش به‌سزایی در اثربخشی در سازمان‌های مربوطه دارد؛ البته روابط عمومی به تنهایی بدون آن که در جایگاه حرفه‌یی خود قرار داشته باشد نمی‌تواند تاثیرگذار باشد. آموزش حرفه‌یی، اخلاق حرفه‌یی، امکانات و آشنایی کامل به مولفه‌های این رشته‌ها باید همیشه مدنظر قرار بگیرد. از طرفی رابطه دانشجو و استاد نیز در دنیای ارتباطی امروز متحول شده است و شیوه ی سنتی دیگر خریداری ندارد؛ بنابراین هر دو باید خودشان را با جهان امروز تطبیق بدهند تا دست در دست یکدیگر بتوانند در راه آینده بهتر قدم بردارند.
البته با توجه به آنچه بیان شد وقتی مدیران و دولتمردان نسبت به رسالت، نقش، وظیفه و اهیمت روابط عمومی ها آگاهی کافی ندارند، چگونه می توان از آنها انتظار داشت روابط عمومی ها را تقویت کنند، به آن ها امکانات دهند یا به حرفه آن ها ارج بگذارند؛ بنابراین مشکل اصلی در ضعف "سواد رسانه‌یی" و شناخت نادرست از هنر و علم روابط عمومی هاست.

منابع مورد استفاده:
- کتاب روابط عمومی؛ علی‌اکبر دیباج
- شماره ۶۰ نشریه روابط عمومی

منبع : خبرگزاری ایسنا