تاریخچه مختصری از علم شیمی

برخی دانشمندان را عقیده بر این است كه لغت شیمی از كلمه یونانی كیمیا یعنی ممزوج كردن گرفته شده و بعضی دیگر معتقدند كه این واژه از كلمه عربی شامان به معنی پنهانی و اسرارآمیز مشتق شده است. شیمی، یكی از علومی است كه همواره در زندگانی بشر دخالت كامل داشته و دارد و به هر اندازه كه تمدن كنونی ما پیشتر رود، دخالت آن نیز در شئون مختلف زندگانی ما زیادتر خواهد شد.این علم از اجسام و خواص و ساختمان آنها و واكنش هایی كه آنها را به اجسام دیگر تبدیل می نماید، بحث می كند.طی هزاران سال از تاریخ بشر، دانش شیمی تنها منحصر به هنر تهیه اكسیرها، عطرها و جوهرهای پاره ای از فلزات بود. قدما به هیچ وجه توانایی نداشتند مواد - حتی ساده ترین آنها - را تجزیه كنند. به همین جهت بود كه یونانیان قرن پنجم كه همواره درصدد پی بردن به رموز و اسرار طبیعت و كشف حقیقت ماده و خلقت آن بودند، آب را كه مایه حیات سایر موجودات است، عنصری ساده دانسته و آن را ماده اولیه جهت تشكیل مواد مختلف روی زمین می پنداشتند، حال آنكه همانطور كه همه می دانیم آب تركیبی از دو عنصر ساده اكسیژن و هیدروژن است. با این حال یونانیان قدیم خواص بعضی اجسام را می شناختند و آن دسته از عناصر را كه می توانستند به شكل خالص در طبیعت بیابند، از یكدیگر تمیز می دادند. مثلا یونانیان به خاصیت ضدعفونی كننده گوگرد پی برده بودند و از آن استفاده می كردند.فكر اولیه وجود عناصر ساده ابتدا از امپدوگل و سپس ارسطو است. ارسطو، فیلسوف بزرگ یونانی چهار عنصر آب، هوا، خاك و آتش را پایه و اساس ساختمان مواد دیگر می دانست. او معتقد بود كه این چهار عنصر، مظهر خواص اصلی از قبیل رنگ، استحكام و حالت اجسام هستند. مثلا آب را یكی از عناصری می دانست كه در ساختمان فلزات وجود دارد، زیرا آنها نیز در اثر حرارت مانند آب به حالت مایع درمی آیند. این نظریه نادرست كه تا اواخر قرون وسطی، یگانه الهامبخش علمای طبیعی به شمار می رفت، در تشویق كیمیاگران بی اثر نبود و تلاش آنها برای تبدیل فلزات ارزان به فلزات قیمتی تا اندازه ای متكی بر نظریه ارسطو درباره عناصر چهارگانه فوق بود.پس از آشنایی مسلمانان با نظریات دانشمندان یونانی كه به واسطه ترجمه كتب یونانی به عربی بود، این بار نوبت مسلمانان بود تا نظریات خود را ارائه كنند؛ نظریاتی كه برخلاف اسلاف پیشین یونانی، دیگر نه كودكانه، بلكه علمی و مستند و قابل دفاع بودند. اولین شیمیدان تاریخ اسلام، جابربن حیان است. جابر در قرن سوم هجری (هفتم میلادی) می زیسته است ، اما از تاریخ دقیق تولد و وفات او خبری در دست نیست. او نام امام جعفر صادق (ع) را بسیار در كتاب هایش آورده، چون یكی از شاگردان امام بوده است. او علاوه بر شیمی در فلسفه شیعه هم صاحبنظر بوده است. گفته می شود زادگاه او طوس در خراسان است. از نظر جابر، هفت فلز اصلی در جهان وجود داشت: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه و قلع. به تعبیری می توان این دسته بندی را اولین جدول عناصر دنیا نامید.
اما مشهورترین شیمیدان اسلام كه لقب پدر علم شیمی را به او نسبت داده اند، محمدبن زكریای رازی است. او در اوایل شعبان ۲۵۱ هجری در ری متولد شد و در همین شهر به تحصیلات خود در فلسفه، ریاضیات، نجوم و ادبیات مبادرت ورزید. در مورد وفات او هم گفته اند كه رازی در سال ۳۱۳ هجری درگذشته است.توجه رازی به كیمیا (شیمی) به واسطه تبحر او در علم طب است. مهمترین كتاب او در طب، الحاوی است، اما در علم شیمی از كتب مهم او می توان به كتاب الاكسیر و كتاب التدبیر اشاره كرد. از ویژگی های منحصر به فرد رازی می توان به دقت اعجاب انگیز او در انجام آزمایش ها اشاره كرد، به گونه ای كه امروزه هم پس از گذشت قرن ها هر شیمیدانی می تواند با مطالعه گزارش های او، عینا آن را مجددا آزمایش كند. از مهمترین كشفیات او در علم شیمی می توان به كشف الكل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریك) اشاره كرد.پس از قرون وسطی و جهش علمی غرب، این بار نوبت اروپاییان بود كه تحولی در علم شیمی به وجود بیاورند. علم شیمی به معنای امروزی علم، از قرن هجدهم میلادی در اروپا مورد توجه قرار گرفت. از پیشگامان علم شیمی در اروپا می توان به براند، كاشف آلمانی فسفر (۱۶۷۵ میلادی) اشاره كرد. در همین قرن، آكادمی دل لینكلن در روم و آكادمی انجمن پادشاهی در لندن و آكادمی علوم در پاریس شروع به تدریس شیمی كردند. در همین دوران، روبرت بویل انگلیسی، دلیرانه با عقاید قدما درباره وجود عناصر چهارگانه و تبدیل فلزات مخالفت و تیر خلاص را به این عقاید غیر علمی شلیك كرد، اما پدر علم شیمی جدید كسی نیست مگر آنتوان لاوازیه. این دانشمند فرانسوی، تجربه و سنجش توام با نتیجه گیری صحیح را پایه و اساس این علم قرار داد و برای اولین بار از ترازو برای سنجش و تحقیق در فعل و انفعالات شیمیایی در آزمایشگاه استفاده كرد. او همچنین اثبات كرد عمل سوختن، تركیب جسم با اكسیژن است.
با كشف نخستین پیل دنیا در سال ۱۸۰۰ توسط ولتا، علم جدیدی از زیرمجموعه های علم شیمی به نام الكتروشیمی به جهانیان معرفی شد. با استفاده از پیل، بسیاری از نمك ها تجزیه شدند و این تجزیه های متوالی در سال ۱۸۷۶ منجر به ارائه فرضیه یون ها شد كه یكی از مهمترین نظریات كاربردی شیمی است.در سال ۱۸۰۸، دالتون فرضیه اتمی خود را ارائه داد و در همین سالها بود كه برای اولین بار برای نشان دادن عناصر، از حروف و اعداد لاتین استفاده شد، اما مهمترین خدمت به علم شیمی در اوایل قرن نوزدهم توسط شیمیدان نابغه روسی، دیمیتری مندلیف انجام شد كه جدول تناوبی عناصر را ارائه كرد. پس از آن، شیمی به عنوان یكی از مهمترین علوم بشری مورد توجه محافل علمی قرار گرفت و امروزه به عنوان یكی از كاربردی ترین و سخت ترین رشته های دانش بشری، در خدمت پیشرفت آن قرار گرفته است.

منبع : روزنامه همشهری