شهر، تفکر و حریم

در شهرسازی معاصر، فضا به هدر رفته، درست همانند آب، هوا، برق و مصالح كه به هدر می روند. به علاوه در شهرهای معاصر كلیه عملكردهای انسانی تقلیل پیدا كرده اند به نحوی كه حتی عملكردهای بیولوژیك هم در این شهرها از كارایی لازم برخوردار نیستند. از آنجا كه شهر و بنا چیزی نیستند جز سازمان یابی فضا در مقیاس كلان و خرد، برای روشن شدن نوع رشد شهر و چگونگی سازمان یابی فضا صفت هایی را كه در قلمرو حیات انسانی واجد ارزش هستند برای آزمون شهرسازی معاصر استفاده می كنیم: اگر در میان سازمان یابی و فضا واژه «خلاق» بنشیند، محصول سازمان یابی فضا، معماری است.
اگر در این میانه كلمه «عقلایی» بنشیند، شهر و بنا عمدتاً مهندسی شكل می گیرند. اگر بین سازمان یابی و فضا كلمه «حریم خوارانه» بنشیند، این سازمان یابی فضا تركیبی است از سازمان یابی انحصاری فضا، سازمان یابی آمرانه فضا سازمان یابی دیكتاتورمآبانه فضا. آنچه در شهر و بنا اتفاق می افتد: سرهم سازی است. مصالح بازی است.
ساختمان بازی است. شهر یك پادگان بی چهره است كه رانت و سودآوری محض بر آن حاكمیت دارد. تحت چنین شرایطی است كه در توسعه معاصر شهرها، نه تنها به حریم باغ ها و اراضی كشاورزی تجاوز می شود بلكه به حریم و اصل ابنیه تاریخی و قدیمی نیز حمله می شود و جز معدود بناهای باارزش چیزی از آنها باقی نمی ماند. در فرآیند حذف حریم پدیده هایی فراگیر نصیب ما شده است كه در اینجا به چند نمونه اشاره می شود:
•مسكن به جای سكونت؛
•تعویض به جای ترمیم؛
•ساختمان سازی و سرهم سازی به جای معماری؛
•تعداد اتاق (بخوانید سوراخ) به جای جاداری و گنجایش خانه؛
•تركیبی از سازه معیوب و مصالح ساختمانی نامرغوب به جای فضا؛
•مترمربع به جای متر مكعب؛
•شبه شهر (بخوانید مجتمع زیستی ناكارآمد) به جای شهر؛
•تفكیك زمین و خیابان به جای شهرسازی؛
•شهرنشین به جای شهروند؛
•آسفالت و برجك های نیم تنه به جای میراث فرهنگی...
حاصل آنكه نگاه ما و تفكر ما به شهر عوض شده، ما شهر را یك پدیده معلول در نظر می گیریم، شهر را به صورت تكه تكه نگاه می كنیم، هیچ رابطه منطقی بین شهر و شهرنشینی و شهرسازی برقرار نكرده ایم و به كنترل و هدایت خروجی این روند كه شهریت و تربیت شهروند است نمی اندیشیم. گمان می بریم، شهر آفریده شده كه در آن به دنیا بیاییم، صبح تا شام بدویم، درآمدی كسب كنیم، رانندگی كنیم، ساخت و ساز كنیم و بدون اندیشه و آرمان روزگار بگذرانیم. فضا یا به هدر رفته یا حذف شده یا غارت شده است، توان های محیطی یا دریغ شده یا نادیده گرفته شده است و حریم كه یا مورد تجاوز قرار گرفته و یا مورد سوءاستفاده های این گونه رشد شهری. بر همین اساس اگر قرار است درباره حفظ پایداری شهر گفت وگو كنیم، بازنگری درباره حریم یكی از سرفصل های اصلی گفت وگو است: حریم و حریم هایی كه از ما دریغ شده در زمره مطالبات شهروندی است و می بایست عمدتاً در شهر تامین شود تا به عنوان الگو بر سایر آبادی های كشور تسری پیدا كند. هر مدیر شهر، هر سیاستمدار، هر شهردار، هر متخصص و هر شهروندی با هر طیفی از گرایش های سیاسی، می بایست به مسئله حریم در همه ابعاد آن نگاه كند. در معماری و شهرسازی ایرانی، حریم معیاری است كه در تمامی فضاها، خرد و كلان به صورت شبكه ای به هم پیوسته حضور دارد و از دست دادن آن یعنی تقویت ناپایداری و تشویق بی حرمتی در همه ابعاد حیات شهری.

محمدرضا حائری

منبع : روزنامه شرق