علی اکبر دهخدا

علی اكبر دهخدا كه برای ایرانیان با مجموعه عظیم و به یادماندنی لغت نامه اش شناخته شده است در سال ۱۲۵۸ در محله سنگلج تهران به دنیا آمد. وی پدرش خان باباخان قزوینی را در سن دو سالگی از دست داد و پس از آن تحت سرپرستی پسر عموی پدرش «یوسف خان قزوینی» قرار گرفت. آموزش صرف و نحو عربی و اصول فقه و كلام اسلامی را طی هفت سال زیرنظر حاج شیخ هادی نجم آبادی و شیخ غلامحسین بروجردی فراگرفت. دهخدا در سال ۱۲۷۸ تحصیل در مدرسه علوم سیاسی را شروع كرد اما در میانه همان سال به مدت دو سال تحصیل را كنار گذاشت. سپس در سال ۱۲۸۰ دستیار محمدحسین فروغی پدر ذكاالملك فروغی در تدریس ادبیات فارسی در مدرسه علوم سیاسی می شود. وی كه پس از دو سال از مدرسه علوم سیاسی فارغ التحصیل شد، به عنوان منشی معاون الدوله غفاری در سفارت ایران در بالكان مشغول به كار گردید و به مدت دو سال در وین، رم، بخارست و پاریس اقامت كرد و پس از آن به دلایل نامعلومی به ایران بازگشت.
علامه دهخدا در سال ۱۲۸۵ به عنوان معاون و مترجم مهندس دوبوروك در امور راه شوسه خراسان كه در مقاطعه حاج حسین آقا امین الضرب بود، استخدام می شود و همچنین به انتشار شب نامه هایی بر ضد جهل و خرافات و استبداد قاجار می پردازد. یك سال پس از آن از سوی میرزا جهانگیرخان شیرازی برای همكاری و عضویت در تحریریه صوراسرافیل دعوت می شود و در همین سال به دلیل مقاله هایش در صوراسرافیل در مجلس شورای ملی دوره نخست، محاكمه و تهدید به مرگ می شود. در سال ۱۲۷۸ همزمان با سی ودومین شماره صوراسرافیل و به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه قاجار و دستگیری گروهی از روشنفكران و مشروطه خواهان از جمله میرزاجهانگیرخان شیرازی و اعدام آنها، علی اكبر دهخدا به همراه سیدحسن تقی زاده و گروهی دیگر به سفارتخانه انگلستان پناهنده می شود. با رضایت محمدعلی شاه آنها به اروپا تبعید می شوند. نخست به پاریس و سپس به ایوردون سوئیس می رود. یك سال بعد با كمك معاضدالسلطنه (ابوالحسن پیرنیا)، میرزا قاسم خان تبریزی و شیخ محمد قزوینی سه شماره از روزنامه صوراسرافیل را در تبعید منتشر كردند. دهخدا سپس برای تقویت كردن «انجمن سعادت ایران» و انتشار نشریه هفتگی «سروش» به استانبول سفر كرد. دو سال بعد، پس از انتشار چهارده شماره از نشریه «سروش» از راه رشت به ایران بازگشت و پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت نماینده مردم تهران و كرمان در دوره دوم مجلس شورای ملی شد. در این زمان به عضویت حزب «اعتدال» درآمد و با روزنامه های مجلس و شوری همكاری نمود. در سال ۱۲۹۲ با آغاز جنگ جهانی اول و اولتیماتوم روسیه تزاری و جریان معروف به مهاجرت آزادیخواهان به استانبول، بغداد و برلین، دهخدا به دعوت و مصلحت اندیشی خوانین بختیاری به چهار محال رفت و تا پایان جنگ به ایل بختیاری پناهنده شد. در همین سال فكر اولیه تدوین لغت نامه و امثال و حكم به خاطر او خطور كرد. پس از این دوره به ریاست دفتر وزارت معارف و ریاست اداره تفتیش در وزارت عدلیه برگزیده شد.علی اكبر دهخدا در سال ۱۲۹۹ فیش برداری برای تالیف دو اثر عظیم خود لغت نامه و امثال و حكم را آغاز كرد و یك سال بعد در تاریخ ۲۶ شهریور امتیاز مجله هفتگی فردا را گرفت ولی به دلایل نامعلوم از انتشار آن خودداری می كند.
در سال ۱۳۰۶ ریاست مدرسه علوم سیاسی را پذیرفت كه چندی بعد به مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تغییر نام یافت. دو سال بعد دوره چهار جلدی امثال و حكم از سوی وزارت فرهنگ منتشر شد. اولین جلد از اثر عظیم وی یعنی لغت نامه در سال ۱۳۱۸ منتشر می شود و دو سال پس از آن در شهریورماه ۱۳۲۰ از ریاست مدرسه حقوق و علوم سیاسی بازنشسته می شود. ۱۳۲۴ به پیشنهاد عبدالحمید اعظم زنگنه و حمایت جمعی از نمایندگان مجلس شورای ملی از جمله دكتر محمد مصدق چاپ لغت نامه به تصویب مجلس شورای ملی می رسد. در سال ۱۳۳۰ مجموعه مقالات چرند و پرند به همت سعید نفیسی در كتاب شاهكار نثر فارسی منتشر می شود. وی در تیرماه سال ۱۳۳۲ و در زمان نخست وزیری دكتر محمد مصدق یك گفت وگوی رادیویی در دفاع از دكتر مصدق انجام می دهد و یك مقاله نیز در همین زمینه می نویسد. و پس از خروج شاه از ایران در ۲۵ مرداد ۳۲ شایع می شود كه دكتر مصدق به وی پیشنهاد كرده است ریاست شورای سلطنتی را بپذیرد. مجموعه این فعالیت ها موجب می شود پس از كودتای ۲۸ مردادماه علامه دهخدا بازداشت شده و مورد بازجویی قرار گیرد.
وی در بازجویی تحت فشار قرار می گیرد تا از طریق او بتوانند محل اختفای دكتر فاطمی را پیدا كنند. در مهرماه همان سال پیكر فرتوت وی را در نیمه شب میان حیاط منزل مسكونی اش رها می كنند. در سال ۱۳۳۴ با رو به وخامت گذاشتن حال جسمانی دهخدا وی به دكتر محمد معین وصیت می كند كه انتشار لغت نامه را پس از مرگ وی ادامه دهد و نیز طی نامه ای به رئیس مجلس شورای ملی تمامی حق التالیف لغت نامه را به ملت ایران می بخشد.
علامه علی اكبر دهخدا پس از سال ها تلاش و خدمت به فرهنگ این كشور در تاریخ ۷ اسفند ماه ۱۳۳۴ دارفانی را وداع می گوید.
علامه دهخدا در سال های خفقان و دوران مشروطه مقالات بسیاری نوشته كه اكثر آنها با اسامی مستعار بود از جمله علی اكبر قزوینی، دخو، دخوعلی، خرمگس، روزنومه چی، غلام گدا، آزادخان علی اللهی، خادم الفقرا، دخو علی شاه، نخود همه آش و برهنه خوشحال.

حمیدرضا صداقت

منبع : روزنامه شرق