پاداش به کودک آری، رشوه نه!

در جامعه کنونی برخی عادت دارند در قبال گرفتن پاداش و یا به عبارتی رشوه، کاری را انجام دهند. این عادت و رفتار نکوهیده آن چنان در وجود برخی رخنه کرده و عجین شده است که حتی برای انجام کارهای شخصی‌شان انتظار پاداش دارند. ریشه این اخلاق را باید در تربیت غلط والدین و الگوهای دوران طفولیت فرد جستجو کرد. شیوه‌‌های نادرستی که در ارائه پاداشی که کودک در ازای رفتار نامطلوب، از سوی والدین اتخاذ می‌شود، منجر به پیدایش این گونه رفتارهای نابهنجار و فراگیر در جامعه می‌گردد. در این گزارش ضمن بررسی تفاوت عمده بین رشوه و پاداش که به عنوان تقویت رفتار مطلوب و پسندیده و بالعکس، از دید والدین و جامعه تلقی می‌شود، به اصول و روش‌های ارائه پاداش به کودکان می‌پردازد.
«زهرای سه ساله عادت داشت هر وقت همراه مادرش به خرید برود برای شکلات جیغ و داد راه بیندازد. مادر نیز برای اینکه در فروشگاه مورد جلب توجه مردم نشوند به خواسته فرزندش سریعا پاسخ مثبت می‌داد. اما پس از مدتی مادر به دو نکته مهم پی برد: نخست، چنین رفتاری از فرزندش مواقعی سر می‌زد که آنها برای خرید به فروشگاه می‌رفتند. دوم، رفتار زشت فرزندش و داد و فریادهای او موقتی بود و پس از مدت کوتاهی آرام می‌گرفت. اکنون او تصمیم گرفته بعد از هر وعده غذا به دخترش مقدار کمی شکلات بدهد. او برای اینکه دخترش دست از بهانه‌گیری و رفتار نادرستش بردارد و دختر خوبی باشد به او می‌گوید: «اگر رفتارت را عوض کنی بعد از غذا بهت شکلات خواهم داد.» مادربه محض اینکه با فرزندش وارد فروشگاه می‌شوند به دخترش قدری شکلات می‌دهد. او می‌گوید: «جالب اینجاست وقتی دخترم تمام شکلاتش را می‌خورد دیگر تقاضای آن را از من ندارد و دادو فریاد راه نمی‌اندازد. او خودش می‌داند که پیش از آنکه بازی در آورد و بهانه‌جویی کند، حد و حدودی برای او معین کرده‌ام وحق ندارد برخلاف آن عمل کند.»
● تقویت عادت و رفتار مطلوب
اکثر والدین و متخصصین از به کار بردن کلمه «تطمیع» (رشوه) امتناع می‌ورزند چرا که بلافاصله نوع دیگری از باج‌خواهی در ذهن نقش می‌بندد. به هر حال روابط و مناسبات بشری از زمان پیدایش انسان مبتنی بر این نوع توافق و دادو ستد قدرت بوده است و کودکان نیز به محض رسیدن به سن دو سالگی از قدرت و توانمندیشان آگاهی یافته و رفتار و عملکردشان بزرگترها را تحت کنترل خود در آورده و برای نیل به اهدافشان بر آنها مسلط می‌گردند. همچنین می‌توان به جای عبارت «ارتشاء و تطمیع سودمند و مثبت»‌از واژه‌های «پاداش» یا «تقویت کننده» استفاده نمود. ممکن است اهدای پاداش باعث تثبیت ارزش وجودی کودک شده و به خلق و خوی و رفتار شایسته نیکوی او استحکام بخشد. علاو بر این، با اهدای جایزه از سوی والدین، کودکان در می‌یابند رفتار مطلوب و پسندیده نزد والدینشان کدام است و یا بالعکس.
فرزانه شوکتی متخصص روانشناسی اطفال چنین اظهار می‌دارد: تعیین انتظارات وحد و مرز رفتار و درخواست کودکان از سوی والدین از اهمیت خاصی برخوردار است. حتما توجه داشته باشید که اختلاف بسیار ظریف و حساسی بین واژه‌های «اگر» و «وقتی‌که» وجود دارد که والدین به هنگام تعیین شرط باید بدان توجه کنند، حتی طرز بیان و لحن گفتاری والدین نیز چندان بی‌تاثیر نیست. هنگامی که درانجام کاری به کودک می‌گویید هر وقت مطمئن شدم رفتارت درست شده و با ادب شدی بهت آب‌نبات می‌دهم در واقع برای او یک حدود و شروطی مشخص کرده‌اید. وجه تمایز و تفکیک رشوه از پاداش تا حد زیادی بستگی به اوضاع و احوال و مضمون احساسی است که ازنقطه نظر بزرگترها ناشی می‌شود.
● انواع رشوه‌، تطمیع
▪ رشوه‌های سودمند و موثر تقریبا همان پاداش و جایزه است که با طرح و برنامه‌ریزی قبلی به کار می‌رود. در این برنامه والدین به دور از احساسات و در یک موقعیت بی‌طرفانه بعد از انجام کار به فرزندشان پاداش می‌دهند.
▪ رشوه‌های مضر و نابجا که تاثیر منفی بر رفتار ناپسند کودک می‌گذارد، پاسخ و واکنش سریعی است که والدین در شرایط سخت، تحت فشار قرار می‌گیرند. در چنین وضعیتی مادر در فروشگاه از دست کودکش به ستوه آمده و در ازای رفتار ناشایست او رشوه می‌دهد. وقتی این عمل بیش از یک بار تکرار شود موجب لوس بار آمدن و متوقع شدن فرزند می‌شود. اغلب متخصصان معتقدند رشوه‌ای که اثر منفی دارد (اگر این کار را نکنی، بهت این را نمی دهم) برای مدت کوتاهی موثر خواهد بود و تاثیر آن بر روی کودک به مرور زمان کم‌رنگ خواهد شد. دکتر فرامرزی مدیر آموزش و تعلیم امور خانوادگی اظهار می‌دارد: رشوه‌های نابجا و مضر صرفا رفتار منفی کودک را تقویت نموده، زیرا با این کار فرصتی باقی نمی‌ماند تا کودک رفتار مطلوب رااز رفتار نامطلوب تشخیص دهد. والدین بایستی رفتارهای شایسته و پسندیده را ترویج نموده ودر ازای آن جایزه و پاداش دهند.
● انواع جایزه و پاداش (تقویت کننده)
نخست پاداش مادی و یا ملموس که مشتمل بر جوایز نقدی و جنسی است همچون پول، شکلات‌ اسباب بازی، بلیت شهربازی و مسابقات ورزشی. نوع دوم پاداش غیر مادی یا کلامی و عاطفی است مانند ابراز محبت همراه با نوازش و بوسیدن، مجوزهایی که حاکی از قدردانی است، تکان دادن سرو بیان جملات تحسین‌آمیز. خانم شوکتی توصیه می‌کندهر نوع پاداش مادی بایستی همراه با نوع غیرمادی و عاطفی آن باشد. اگرچه کودکان پیش دبستانی نیازمند پاداش مادی هستند ولیکن این قبیل پاداش‌ها بایستی به تدریج جای خود را به نوع غیر مادی و عاطفی بدهند. زیرا جابه‌جایی این دو نوع پاداش می‌تواند به صورت انگیزه‌ای موثر به منظور ثبات رفتار و بی‌نیازی از پاداش مادی باشد. پاداش مادی که بوی عاطفه و احساس نداشته باشد، کم‌کم رنگ رشوه به خود می‌گیرد. بهترین جمله برای بیان شروط چنین است: (خطاب به فرزند) تو بایستی رفتار پسندیده و مطلوبی داشته باشی. قطع نظر از نوع رفتار، تمامی بچه‌ها سزاوار محبت هستند. خوبی‌ها و کارهای شایسته کودک را نزد دیگر همکلاسی‌ها، اقوام و دوستانش منعکس نمایید و در بیان سپاس وقدردانی ازاو سعی و جدیت خود را به کار گیرید. یکی از بهترین نوع پاداش‌های اهدایی به فرزندان، وقت شماست. بچه‌ها زمانی را که شما با آنها به بازی می‌پردازید هیچ گاه فراموش نمی‌کنند و همواره در یاد و خاطره آنها به یادگار می‌ماند. شاید پس از مدت‌های طولانی بهترین اسباب بازی که بدان علاقه‌مند بوده‌اند، فراموش کنند، ولی گذراندن چنین لحظاتی با شما را هرگز.
● زمان اهدای جایزه و پاداش
در وهله اول کاری که از او می‌خواهید انجام دهد برگزینید. به عنوان مثال: موقع خواب بهانه‌جویی نکند، در حضور جمع رفتاری خوب و پسندیده داشته باشد. سپس امور روزمره و وظایفی که بایستی انجام دهد یکی پس از دیگری برای او مشخص نمایید. مطمئن باشید اقدامات و گام‌هایی را که در این جهت برداشته‌اید مثمر ثمر خواهد بود. دوم آنکه در مورد پاداشی که ایجاد انگیزه ‌می‌کند، با فرزندتان مشورت نموده موارد باارزش آن را برایش برشمارید. برچسب های عکس‌دار و ستاره‌های طلایی برای کودکان زیر پنج سال ایده‌آل است و هر زمان که کودکتان وظیفه‌اش را در مورد کاری که از اوخواسته‌اید به طور کامل انجام داد، برچسب و یا تمبر جدیدی به او هدیه دهید. پاداش حتما بایستی پس از زمان مقرر شده برای انجام کار و یا بهبود رفتار کودک، ارائه شود. دادن پاداش و جایزه را تا زمانی ادامه دهید که رفتار مورد نظر شما، به عنوان بخشی از فعالیت زندگی و یا به عبارتی یک نوع عادت برای او محسوب شود. معمولا این روند ۲ ماه به طول می‌انجامد تا به نتیجه مطلوب و دلخواه برسید وبدانید کودکان مجددا مرتکب عادات ناپسند پیشین خود نمی‌شوند. پس نتیجه می‌گیریم پاداش دادن با رشوه تفاوت فاحشی دارد. پاداش و تقویت کننده‌ها برای بهبود و شکل‌دهی رفتار مطلوب و شایسته صورت می‌گیرد، اما رشوه بهانه‌ای است برای نیل به اهداف نامطلوب و انجام کارهای نادرست.
● هدف پاداش دادن
هدف از دادن پاداش این است که بچه‌ها را برای آغاز راهی درست در تربیت آماده سازید لذا لازم نیست برای انجام هر کاری دائم به او پاداش دهید. چنانچه فرزندتان هر کاری را منوط برگرفتن رشوه و یا جایزه انجام می‌دهد، به این کار خاتمه داده و درمورد روش تربیتی او تجدید نظر نمایید. با تعیین حد و حدود و شرایط و نیز بی‌اعتنایی به تقاضای کودک، شیوه رفتار خود را در قبال اعمال کودک تغییر دهید. زمان پاداش را به او اطلاع ندهید. این امر منجر به تثبیت و تحکیم رفتار کودک در تمام مدت زندگی می‌شود. خانم شوکتی می‌گوید: پاداش و جوایزی که بی‌مورد و ناشی از عدم شناخت کافی نسبت به رفتار کودک ارائه می‌شود، ممکن است به روابط بین فرزند و والدین لطمه زند لذا به منظور نتیجه‌بخش بودن شیوه تربیتی کودک، نخست بایستی فرزندتان نسبت به رضایت شما از رفتار مطلوب او، ارزش قائل شود و دوم آنکه پدر و مادردر قبال فرزندشان یک سیاست متفق برگزیده و در برخورد با او متفق القول باشند. والدین بایستی از بحث و جدل در مورد اختلاف نظر موجود بین خودشان در حضور کودک اکیدا خودداری نمایند.
● شیوه‌های ارائه پاداش
۱) همواره از کودکتان انتظار رفتارهای واقعی و معقول داشته باشید.
۲) در اهدای پاداش کودک را غافلگیر نمایید. جوایز را به طور نامنظم به او بدهید.
۳) به کودکان که از سن و سال کمتری برخوردار هستند، در دادن پاداش تعجیل کنید.
۴) ثابت قدم بودن و استواری در انجام هر کاری امری اجتناب ناپذیر است، پاداش بچه‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیست. چنانچه حتی برای یکبار در قبال رفتار ناشایست کودک کوتاه بیاید و رشوه دهید، او همیشه از این نقطه ضعف و اشتباهتان سود جسته و مدام در پی باج‌خواهی است.
۵) پیش از اینکه فرزندتان از شما تقاضای چیزی کند و شرط و شروط معین کنید شما پیش‌دستی کنید.
۶) یکنواخت بودن پاداش از اثر آن بر رفتار مطلوب کودک می‌کاهد. تنوع وتغییر شیوه‌های ارائه پاداش، ایجاد انگیزه بیشتری می‌کند.
۷) در ازای هر بار رفتار مطلوب کودک، به او پاداش ندهید، گاهی ایجاد وقفه لازم است.
۸) به تدریج پاداش‌های غیر مادی (معنوی) را جایگزین پاداش مادی نمایید و پس از اثبات و تداوم در رفتار مورد نظر، پاداش مادی را حذف کنید.
۹) نسبت به علایق فرزندتان شناخت کافی داشته باشید.

محمودرضا. زارع

منبع : روزنامه رسالت