اعتیاد ایدز و هپاتیت در زندان

اعتیاد، سال‌ها تنها به عنوان یك « جرم » شناخته می‌شد و فرد معتاد را صرفاً یك « مجرم » می‌شناختند. تحقیقات جامعی كه به ویژه در دانشگاه « یل » انجام گرفت بروز تغییرات شیمیایی و حتی، فیزیكی در بافت مغز افراد معتاد را به اثبات رساند و كارشناسان، امروزه اعتیاد را یك بیماری مزمن و عود كننده می‌شناسند كه به صورت حمله‌های متناوب « احساس نیاز » و «مصرف » ماده مخدر تظاهر می‌یابد . متأسفانه به نظر می‌رسد كه در برخورد با معضلات و مشكلاتی كه اهمیتی به مراتب كمتر از اعتیاد دارند منطقی تر برخورد می‌شود . عذر یك فرد سیگاری كه با قیافه حق به جانب ادعا می‌كند كه « مجبور است » سیگار بكشد؛ به راحتی پذیرفته می‌شود و خیلی مؤدبانه از او می‌خواهند كه در محل مجزایی به استعمال دخانیات مشغول شود .
این در حالی است كه نگاه صرفاً مجرمانه به شخص معتاد، از او تنها و تنها انتظار « ترك » و آن هم « خیلی فوری » دارد . دكتر آلن لشنر «Alan Leshner » دبیر انستیتو ملی مبارزه با مواد مخدر معتقد است كه هیچ نیازی در انسان ، قوی تر و شدیدتر از احساس نیاز یك معتاد به مصرف مواد مخدر نیست .
● اعتیاد در ایران
كشور اسلامی ایران به علت قرار داشتن در شاهراه ترانزیت مواد مخدر و نیز جایگاه نسبتاً موجه مصرف تریاك در فرهنگ ایرانی ، همواره با خطر و عوارض اجتماعی اعتیاد روبرو بوده است.
تخمین زده می‌شود كه حدود ۲ میلیون نفر معادل ۳ درصد از كل جمعیت ایران به نوعی از مواد مخدر استفاده می‌كنند . پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ویژه در یك دهه اخیر اقدامات بسیار جدی و مؤثری در مقابله با گروههای قاچاق و توزیع مواد مخدر صورت گرفته است . با این حال ، افزایش شیوع اعتیاد در جمعیت زنان همه و همه حقایقی هستند كه لزوم برخورد ریشه‌ای تر و منطقی تر با این معضل ملی را طلب می‌كنند .
نكته مهمی كه در این مجال قصد پرداختن به آن را داریم؛ پرداختن به مشكلات بهداشتی و بیماری‌های عفونی خطرناك است كه یك فرد معتاد را در جامعه و محیط زندان تهدید می‌كنند و با توجه به ارتباط این افراد با كل جامعه ، آنها را به منابع خطرناكی برای انتشار بیماری‌های عفونی خطرناكی چون ایدز و هپاتیت تبدیل می‌سازند .
▪ ایـدز
از زمانی كه نخستین مورد بیماری ایدز در سال ۱۹۸۱ در كشور آمریكا گزارش شد تا كنون بالغ بر ۳ میلیون مورد ثابت شده بیماری ایدز از ۲۰۸ كشور جهانی به سازمان جهانی بهداشت ( WHO ) گزارش شده است و به گزارش همین سازمان، امروزه حدود ۱/۳۶ میلیون نفر انسان زنده آلوده به ویروس ایدز در جهان زندگی می‌كنند.
آمار رسمی منشر شده در انتهای سال ۱۳۸۰، تعداد مبتلایان به عفونت ویروس ایدز در ایران را ۳۱۰۹ نفر عنوان می‌كند. در حالیكه كارشناسان و متخصصین امر، این رقم را به حدود ۲۵ هزار نفر تخمین می‌زنند.
بر اساس آمارهای جهانی، حدود ۸۰ درصد از عفوتنهای ویروس ایدز از راه تماس و رابطه جنسی، ۱۲ درصد از طریق اعتیاد تزریقی و استفاده از سرنگ‌های آلوده و مشترك و ۴ درصد از طریق انتقال فرآورده های خونی آلوده منتقل می‌شوند.
این در حالی است كه متخصصین و كارشناسان معتقدند كه الگوی انتقال ویروس ایدز در كشور ما متفاوت است و برآورد می شود كه ۳۱ درصد از موارد ابتلا در ایران از طریق اعتیاد تزریقی، ۲۵ درصد از راه انتقال خون و فرآورده های خونی آلوده و ۱۱ درصد متفرقه انتقال می‌یباند.
به این ترتیب در می‌یابیم كه افراد معتاد و به ویژه، معتادان تزریقی به طرز فاحشی بیشتر از افراد عادی جامعه در معرض خطر آلودگی با ویروس ایدز ( HIV ) قرار دارند .
▪ هپـاتـیت
هپاتیت به معنی التهاب كبد است و ۵ نوع ویروس هپاتیت D ، C ،B ،A و E شایع‌ترین و مهمترین علت این بیماری به شمار می‌روند .
هپاتیتهای ویروسی شایع ترین علت بیماری‌های مزمن كبدی و سرطان كبد شناخته شده‌اند و سازمان بهداشت جهانی سرطان و سیروز كبدی ناشی از هپاتیت B را نهمین علت مرگ و میر در تمامی دنیا معرفی كرده است .
ویروس‌های هپاتیت نوع B وC مهم‌ترین و خطرناك‌ترین نوع هپاتیت‌های ویروسی را ایجاد می‌كنند ودرست مانند ویروس ایدز، اعتیاد تزریقی و انتقال فرآورده‌های خونی آلوده ، مهمترین راه انتقال آنها به شمار می‌روند و معتادان تزریقی ، باز هم به عنوان گروه پر خطری شناخته می‌شوند كه بیش از افراد عادی جامعه در معرض آلودگی با این نوع ویروس‌ها قرار دارند.
در خصوص بیماری هپاتیت نوع B كه ۲ میلیون نفر را در ایران مبتلا نموده است، ۳ درصد جمعیت كشور را پوشش می‌دهد .
▪ زنـدان
جرم‌هایی كه افراد زندانی به علت انجام آنها در زندان به سر می‌برند اغلب همان رفتارهای پر خطری هستند كه فرد را در معرض ابتلاء به بیماری‌های عفونی خطرناكی چون ایدز و هپاتیت قرار می‌دهند. ( اعتیاد تزریقی ، بی بند و باری جنسی ، خشونت و ... ) از سوی دیگر ، محیط زندان برای بسیاری از افراد ، نخستین فرصت زندگی برای آشنایی با اعمال خلافی چون اعتیاد و بی بند و باری جنسی محسوب می‌شود .
با وجود تمام ممنوعیت‌ها و مراقبت‌ها دیده می‌شود كه رفتارهای پر خطری چون اعتیاد تزریقی، اشتراك سرنگ ، خالكوبی ، رابطه جنسی و ... در بین زندانیان از شیوع بالایی برخوردار است.
زندانی‌های معتاد در اثر پیامدهای روانی ماده مخدر و یا در ازای دریافت پول یا دارو گاهی تن به روابط جنسی نامشروع می‌دهند . از سوی دیگر، ممنوع بودن استفاده از مواد مخدر و در دسترس نبودن وسیله مناسب تزریق گاهی افراد معتاد را مجبور می‌سازد كه از هر راه و به هر شیوه ای متوسل شود تا ماده مخدر را به بدن خود برساند . دیده شده است كه در برخی موارد ۱۵ تا ۲۰ نفر از یك سرنگ آلوده مشترك استفاده می‌كنند و استفاده از وسایل معمولی مانند مغز خودكار به یك جهت تزریق مواد مخدر چندان ناشایع نیست .
بر اساس اطلاعات موثق و تأیید شده‌ای كه از زندان‌ها و مراكز بازپروری كشور به دست آمده است، عده بسیاری از ساكنان این مراكز بخصوص در استان‌های كرمانشاه و كرمان از نظر عفونت با ویروس ایدز ، ویروس هپاتیت ، مثبت هستند .
از سوی دیگر ، زندان‌ها ، دیگر چهار دیواری‌های بلند و جدا از جامعه به شمار نمی‌روند . خیلی از زندانی‌ها دوره حبس كوتاه دارند و بسیاری از آنها در دوران مرخصی و یا پس از آزادی به جامعه باز می‌گردند و با جامعه در ارتباط هستند .
در تحقیقی كه در كشو رآمریكا انجام گرفت دیده شد كه ۵۱ درصد از زندانیان و ۱۲ ساعت پس از آزادی، یك رابطه جنسی داشته و ۱۱ درصد آنها در نخستین روز آزادی به تزریق مواد مخدر روی آورده‌اند .
یك فرد معتاد زندانی نه تنها خود در معرض آلودگی به بیماری‌های خطرناكی چون ایدز و هپاتیت قرار دارد بلكه می‌تواند به عنوان یك ناقل عمل كرده و عوامل عفونی خطرناك را به داخل انتقال دهد .
● اقدامات صحیح
زندان برای بسیاری، نخستین فرصت آشنایی با اعمال خلاف است‌. با این حال، برای بسیاری از افراد هم اولین و تنها فرصت بهرمند شدن از امكانات بهداشتی و درمانی به شمار می‌رود.
كم نیستند افرادی كه فرصت معاینه و بررسی جامع و دقیق پزشكی را برای نخستین بار در زندان بدست می‌آورند. پس، پسندیده است كه ما هم از این فرصت استفاده كرده و :
۱- با آموزش صحیح آنها را از رفتارهای پرخطر آگاه كرده و رفتارهای سالم و صحیح را به آنها آموزش دهیم .
۲- با انجام بیماریابی، زندانیان بیمار و معتاد را در بدو ورود به زندان شناسایی كنیم .
۳- زندانی‌های بیمار و معتاد را افراد نیازمندی بدانیم كه درمان كامل آنها می‌تواند از خطر جدی انتشار آلودگی بین زندانیان و نیز انتقال به محیط خارج از زندان جلوگیری كند.
۴- با پیگیری كارآمد زندانی پس از آزاد شدن از زندان، از سوی آوردن مجدد وی به اعمال رفتارهای پر خطر جلوگیری نماییم .
● استراتژی‌های كاهش آسیب
در آخرین دستورالعمل انجمن طب اعتیاد آمریكا ، فصل مجزایی به معرفی روش‌های كاهش آسیب در معتادان تزریقی اختصاص یافته است.
امروزه كارشناسان معتقدند كه انتظار ترك آنی و اصلاح فوری و كامل از یك فرد معتاد كه با مشكلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متعددی دست به گریبان است چندان انتظار واقع بینانه ای به نظر نمی رسد و پیشنهاد می كنند كه با آموزش صحیح رفتارهای كم خطر و بهداشتی لااقل از آلودگی وی با انواع بیماریهای خطرناك و مسری جلوگیری به عمل آید.
به این ترتیب ، علاوه بر اینكه فرد معتاد و كل جامعه در مقابل ابتلاء و انتقال عوامل عفونی خطرناك مصون می‌مانند، خود این تغییرات رفتاری اندك می‌توانند زمینه ساز اصلاحات بزرگتر و ترك كامل ماده مخدر توسط فرد معتاد گردند.
در بسیاری از كشورها امكان دستیابی فرد معتاد به سرنگ استریل چه در جامعه و چه در داخل زندان، حتی شرایط و ضوابط خاصی وجود دارد. دسترسی فرد معتاد به داروی متادون نیز اقدام دیگری است كه كارشناسان معتقدند لااقل سبب می‌گردد كه فرد معتاد از رفتار پر خطرتزریق به شیوه كم خطر تر خوردن ماده مخدر روی آورد .
به هر حال، تجربه نشان داده است كه منع كردن انسان‌ها از یك رفتار اشتباه بدون جایگزین كردن یك رفتار صحیح ، اغلب نتیجه‌‌ای جز تلاش انسانها برای دستیابی به آن رفتار اشتباه از شیوه‌هایی به مراتب خطرناك تر و اشتباه تر به بار نخواهد آورد.
بطور خلاصه‌، یك فرد معتاد در حقیقت انسان بیماری است كه به دلیل مشكلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متعدد و نیز احساس نیاز شدید و ناگهانی به مصرف ماده مخدر ، بسیار در معرض انجام رفتارهای مخرب و زیانبار قرار دارد . جمعیت معتاد و زندان‌های كشور در یك نگاه واقع بینانه و بر اساس آمارهای متعدد داخلی و خارجی ، كانونهای مناسبی برای ابتلاء و انتقال بیماری‌های عفونی مهم و خطرناكی چون ایدز و هپاتیت هستند و برخورد ریشه‌ای و كارشناسی با موضوع اعتیاد و رسیدگی عاجل به وضع بهداشتی زندان‌های كشور باید در رأس برنامه‌های سیاستگزاران و دست اندركاران مربوطه قرار گیرد .

با استفاده از مقاله محمد فلاح ( دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری ایران )
پایگاه اطلاع رسانی پزشكان

منبع : ستاد مبارزه با مواد مخدر