نگاهی به روند توسعه صنعت فناوری اطلاعات (IT) در هند

توسعة صنعت فناوری اطلاعات(IT)در هند از اوایل دهة ۹۰ (قریب ده‌سال پیش) آغاز شد و صادرات نرم‌افزار در این کشور، از ۱۲۸ میلیون دلار در سال ۱۹۹۱، به ۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ و حدود ۱۰ میلیارد دلار ظرف نه ماهة اول سال ۲۰۰۱ رسید. براساس برنامة پیش‌بینی شده، قرار است درآمد ناشی از تهیة‌ نرم‌افزار در این کشور، به ۸۷ میلیارد دلار (که از این مقدار ۵۰ میلیارد دلار آن به خارج صادر خواهد شد)، و میزان اشتغال در این بخش، به ۲/۲ میلیون نفر برسد. موفقیت دولت هند در دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده، ظرف ده‌سال گذشته و دستیابی به رشد درآمدی معادل ۵۰% در سال، در بخش نرم‌افزار حاکی از وجود برنامة مناسب و پیاده‌سازی مطلوب برنامة در عمل، ظرف سالیان گذشته بوده است. این موفقیت، نه تنها موجب افزایش صادرات به بیش از ده میلیارد دلار، در کشوری که در سال گذشته جمع‌کل صادرات آن ۴۲ میلیارد دلار بوده، گردیده، بلکه موجب ایجاد اشتغال گسترده در این کشور شده است. به طوری که تنها در مراکز فراخوان موجود در پارک‌هایITدر این کشور، میزان اشتغال از ۰۰۰/۱۰ نفر در سال ۲۰۰۰ به ۰۰۰/۳۰ نفر در سال جاری‌ (۲۰۰۲) رسیده، که این میزان با سرعت زیاد در حال افزایش است. شرکت‌های جنرال الکتریک، دل‌بریتیش ایرویز، ای، اُ، اِل، آمازون و‌ آمریکن اکسپرس،‌ تنها نمونه‌ای از شرکت‌های بزرگ در لیست Fortune ۵۰۰ هستند که مراکز فراخوان خود را به هند منتقل کرده و سایر شرکت‌های بزرگ از قبیل سان، یاهو و میکروسافت، درحال انتقال این مراکز به این کشور هستند، که این امر ارزآوری و اشتغال بیشتری را برای هند به دنبال خواهد داشت.
● بررسی علل موفقیت هند
هر چند شناخت دقیق علل موفقیت هند به منظور الگوبرداری از این کشور، به عنوان یکی از موفق‌ترین کشورها در توسعة سریع و قابل تداوم در زمینةITنیاز به بررسی جامع و همه جانبه‌ای دارد، لکن براساس بررسی‌های انجام شده، عوامل مهم دراین موفقیت به شرح زیر هستند:
۱)تمرکز و تأکید مدیریت عالی هند بر روی توسعة IT:
دولت هند تبدیل این کشور به یک ابر قدرت در زمینهITو یکی از بزرگ‌ترین صادر‌کنندگان نرم‌افزار ظرف ده‌سال (تا سال۲۰۰۸)را در سرلوحة برنامه‌های خود قرار داده است. علاوه بر حمایت‌های دولت مرکزی، دولت‌های محلی در ایالات هند نیز تولید‌کنندگان نرم‌افزار را مورد حمایت‌های ویژه قرار داده و در این امر، رقابت شدیدی میان ایالات هند به ویژه ایالت‌های بنگلور، آندراپرادش، دهلی و ... به وجود آمده تا با حمایت‌های بیشتر، دست‌اندرکارانITرا برای سرمایه‌گذاری و کار به ایالت خود جذب نمایند.
۲) تغییر رویکرد دولت از خودکفایی به همبستگی در اقتصاد:
رویکرد دولت هند از اوایل دهة نود از سیاست خودکفایی که به کاهش شدید قدرت ارزآوری در این کشور منجر شده بود، به سیاست همبستگی که پیشرفت‌های چشمگیر اخیر را به دنبال داشته، معطوف گشت. ایجاد زمینه‌های لازم برای سرمایه‌گذاری و همکاری شرکت‌های خارجی با این کشور،‌عامل مهم دیگری در توسعه صنعتITدر این کشور بوده است. این رویکردبه دنبال شکست سیاست ملی‌سازی سهام شرکت‌های خارجی در دهة هشتاد، که خروج شرکت‌های خارجی از قبیلIBM، کوکاکولاو غیره را از این کشور به دنبال داشت، نتایج بسیار مثبتی را در افزایش چشمگیر صادرات و ایجاد اشتغال مفید در این کشور به همراه داشته است.
۳) بذل توجه و عنایت کافی از سوی مدیریت ارشد هند به استفاده از نهادهای مشاوره‌ای مجرب برای انجام مطالعه قبل از اجرا:
ـ شرکت‌های مشاوره مهم بین‌‌المللی از قبیلMc-Kinsey,Gartner,Eanst&Young Price Waterhouse سال‌ها‌ست که شعب خود را با استفاده از نیروهای آموزش دیده هندی در این کشور دایر کرده و مطالعات مربوط به پروژه‌های مهم را در این کشور انجام می‌دهند. صرف هزینه‌های بالا برای مطالعات مربوط به پروژه‌های مهم در هند، علیرغم فقر مالی این کشور به دلیل وقوف مسئولین این کشور به اهمیت انجام مطالعه توسط مراکز ذی‌صلاح، به امری متداول تبدیل گشته است. تا حدی که، به عنوان مثال،‌دولت آندراپرادش۱/۵میلیون دلار بودجه برای مطالعات مربوط به توسعهITدر این ایالت هزینه کرده و این مطالعات توسط چند شرکت مشاور معروف و صاحب نام در دست انجام است. جالب اینجاست که دولت آندراپرادش، با هدف توسعة فرهنگITدر کشور،‌نتایج بخشی از مطالعات مزبور که به اتمام رسیده است را جهت دسترسی عموم بر روی وب سایت این ایالتWWW.ap-it.comقرار داده و بقیه را به محض اتمام برروی سایت مزبور قرار خواهد داد.
(۴)وجود طرح و برنامه مشخص و مصوب برای توسعه IT:با توجه به وقوف مسئولین دولت هند نسبت به اهمیت انجام مطالعات از سوی نهادهای مجرب و ذی‌صلاح، کلیة برنامه‌های مهم هند در زمینهITدر سطوح ملی و ایالتی دارای طرح و برنامه‌ مشخص بوده و هدایت کلی در چارچوب طرح‌مزبور صورت می‌پذیرد. به عنوان مثال، مطالعات اولیه در مورد توسعهITدر هند در سال ۱۹۹۱انجام شده و سپس در سال ۱۹۹۸ با روشن شدن هر چه بیشتر اهمیت موضوع، گروه‌کاری درسطح ملی برای مطالعه در زمینه توسعهITدر این کشور از سوی نخست‌وزیر تعیین و برنامة هند برای تحقق این هدف طراحی شد. مطالعات این پروژه توسط شرکت معروفMc-Kenseyو با مشارکت (اتحادیة تولید‌کنندگان نرم‌افزار در هندوستان) صورت پذیرفته است. تعیین نقاط قوت و ضعف و مزایای نسبی موجود و محور‌هایی که با توجه به این مزایا باید مورد حمایت قرار بگیرند، از محورهای اصلی این مطالعات هستند. به عنوان مثال، در حال حاضر خدمات نرم‌افزاری به دلیل ماهیت درآمد‌زایی آنها و مراکز کاریابی به دلیل ماهیت اشتغال‌زایی بالای آنها، مورد حمایت بیشتر بوده و به خوبی توسعه یافته‌اند. ولی به دلیل این‌ که هند در زمینة سخت‌افزار مزیت‌نسبی بالایی نسبت به تایوان، سنگاپور و چین ندارد، در این زمینه سرمایه‌گذاری بالایی انجام نشده است.
۵) تأکید مسئولین رده‌بالای هندوستان بر پیشبرد برنامة توسعه از طریق بخش خصوصی و تأکید بر نقش حمایتی (و نه رقابتی) برای دولت در این زمینه:
در حال حاضر دولت هند به جای ایجاد واحدهای صنعتی یکی پس از دیگری توسط خود، محیطی را فراهم آورده که در آن واحدهای صنعتی بدون نیاز به بودجة دولتی، یکی پس از دیگری توسط مردم با حمایت دولت ایجاد شوند و دولت تنها نقش هدایت و حمایت‌کننده را داشته باشد.
به گفتة مقام‌های دولتی هندی، بزرگترین مشکل آنها در ابتدای اجرای این برنامه، تغییر نگرش مدیران دولتی هند نسبت به بخش خصوصی در جهت حمایت هر چه بیشتر از این بخش به عنوان محور اصلی توسعةITبوده، که در این کار، علیرغم مشکلات زیاد ناشی از ماهیت فرهنگی آن، موفقیت چشمگیری به دست آورده‌اند. به عنوان مثال، دولت آندراپرادش طرحی را تحت عنوان مشارکت دولت و بخش خصوصی موسوم بهPPPبرای تحقیق این هدف در ایالت مزبور تهیه و اجرا کرده است. لازم به ذکراست که مشابه اقدام‌های مزبور در دُبی نیز ا جراشده و شعار «کار ماست» به عنوان یک فرهنگ درمدیران دولتی امیرنشین مزبور نهادینه گشته است.
۶) ایجاد وزارتی مستقل به نام وزارتITو واگذاری کلیه مسؤلیت ها و اختیارات در زمینه برنامه ریزی و سیاستگذاری برای توسعهITبه وزارت مزبور:
مقامات هندی سپردن این مسئولیت را به یک دستگاه مستقل به دلایل متعدد، از قبیل جلوگیری از بروز اختلاف میان دستگاه‌های مختلف دولتی، پاسخگو و مسئول بودن تنها یک دستگاه دولتی در زمینهITو پرهیز از دوباره‌کاری و اختلاف و بالاخره ماهیت فرابخشیITو نقش آن در توسعه، عامل بسیار مهمی در پیشرفت سریع خود در زمینة توسعهITدر این کشور می‌دانند. لازم به ذکر است که ظرف چند سال گذشته، هیأت‌هایی از سوی دستگاه‌های مختلف، از قبیل وزارت کار، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت مخابرات و وزارت صنایع و با هدف بحث ومذاکره در زمینهITبه کشور هند مسافرت کردند که این امر موجب ابراز تعجب از سوی مقامات هندی از نبودن دستگاه متکفلITدر ایران وانجام اقدام‌های موازی توسط وزارتخانه‌های مختلف شده است. این امر، به ویژه در صورتی که این سفرها به دستاورد همکاری مشخصی منجر نشود، مسلماً اثر ناخوشایندی بر نحوة برخورد مسئولین این کشور با هیأت‌های بعدی بر جای خواهد گذاشت.
۷) ایجاد پارک هایITدرسراسر هندوستان با تمهیدها و امکانات فراوان و زیر ساخت های مناسب در حد استانداردبین المللی برای جلب دست اندرکاران داخلی و خارجیITبه این پارکها:
در حال حاضر ۷۵% از صادرات نرم‌افزار هندوستـــــان توسط شرکت‌های هندی و خارجی مستقر در این پارک‌ها انجام می‌شود. تعداد پارک‌هایITدر حال حاضر ۲۱ قطعه بوده و ایجاد ۱۹ پارک جدیدITنیز با توجه به موفقیت پارک‌های موجود، در دست اقدام قرار دارد، که تاکنون ۶۵۰۰ شرکتITدر این پارک‌ها شروع به کار کرده‌اند.
۸) ایجاد زیر ساختهای مناسب:
ایجاد این زیر‌ساخت‌ها در پارک‌هایITبه ویژه برق، تلفن و پهنای باند اینترنتی با پشتیبانی‌های متعدد (در کشوری که به دلیل انحصار دولتی، سرویس برق و مخابرات آن از وضعیت بسیار نابسامانی برخوردار است و قطع برق در این کشور امری عادی بوده و هزینة تلفن بین‌الملل آن جزء گران‌ترین کشورهای دنیاست)، از مهمترین عوامل موفقیت شرکت‌های مستقر در این پارک‌هاست. هر چند که زیرساخت‌های فنی تنها عامل موفقیت این پارک‌ها نبوده، عوامل محیطی و نیز حمایتی دولت، که در زیر به آنها اشاره شده است، نقش بسیار مهمی را در این موفقیت به عهده داشته است.
۹) ایجاد نهادهای مکمل پارک هایIT:
ایجاد این نهادها در داخل یا در جوار پارک‌هایITبا همکاری شرکت‌های خارجی و به ویژه آمریکایی، از قبیل شرکت‌های سرمایه‌گذاری پر مخاطره که وام‌های لازم را به طور کامل در اختیار کارآفرینانی که دارای طرح قابل دفاع برای پروژه خود هستندقرار می‌دهند. واحدهای انکوباتور، که در آنها شرکت‌های جوان و تازه تأسیسITبرای اینکه بتوانند روی پای خود بایستند، مورد حمایت‌های ویژه قرار گرفته (و تا هر زمان که بخواهند در این واحدها باقی می‌مانند) ایجاد ارتباط‌های نهادینه با مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و نیز آموزش عالی درزمینه ITایجاد دفاتر فروش در مراکز مهمITدنیا از جمله دردرة سیلیکون برای کمک به شرکت‌هایIT برای بازاریابی محصولات خود و ایجاد تسهیلات برای آنها جهت شرکت در نمایشگاه‌های مهم بین‌المللی درزمینهITنمونه‌هایی از کمک‌های دولت هند به شرکت‌های صادراتی در این کشور است.
۱۰) نگرش مسؤلین دولتی به هندیهای مقیم خارج به عنوان پل ارتباطی میان هند با کشورهای توسعه یافته در زمینهIT:
این افراد که مدت زیادی در کشورهای غربی و به ویژه آمریکا به تحصیل و کسب و کار اشتغال داشته‌اند، عامل بسیار مهمی در جذب شرکت‌های خارجی به پارک‌هایITدر هند بوده‌اند، که این امر سرمایه‌گذاری خارجی و نیز انتقال تجربه و دانش فنی شرکت‌های مزبور به شرکت‌های هندی را به دنبال داشته است. هند جزء نادر کشورهای جهان سوم است که به دلیل وجود این نوع نگرش در میان مسئولین آن و نیز به دلیل وجود برنامة منسجم، یکپارچه و موفقیت‌آمیز برای توسعةITدر کشور، پدیدة فرار معکوس مغزها (بازگشت هندی‌های تحصیلکرده به همراه تجربه و سرمایه به هند) در آن اتفاق افتاده است.
۱۱)تکیه بر مزایای نسبی هندوستان:
علاوه بر سیاست‌های حمایتی گستردة دولت، وجود نیروی کار ارزان، متخصص و مسلط به زبان انگلیسی، از دیگر امتیازهای کشور هند است، که بخشی از آن، به دلیل پیشینة تاریخی این کشور و بخشی دیگر به دلیل فرهنگ قناعت حاکم بر مردم این کشور است که انجام پروژه‌هایITدر آن کشور را با سود آوری زیاد توأم نموده و در نتیجه، اقبال شرکت‌های خارجی به سرمایه‌گذاری و کار با این کشور را به همراه داشته است. همچنین فاصله زمانی ۱۲ ساعته با کشور آمریکا، امکان ارائه خدمات در شیفت ۲ (به وقت آمریکا) در شیفت ۱ (به وقت هند) را برای این کشور را فراهم آورده است که از این مزیت، در ادارة‌ برخی از فعالیت‌هایIT از جملهCall Center به خوبی استفاده می‌شود.
۱۲) ایجاد و توسعه فرهنگITدر کشور:
از طریق اجرای برنامه‌های مفید و موثر از قبیل برگزاری دوره‌ای نمایشگاه‌های بین‌المللی (مانندIT.COM)، سمینار و یا سخنرانی‌های علمی با حضو ر دانشمندان خارجی و یا هندی مقیم خارج ( مانند سمیناری که همزمان با برگزاری نمایشگاهIT.COM سال گذشته میلادی (۲۰۰۱) توسط اساتید هندی دانشگاه استانفورد برای بررسی وضعیت شرکت ‌های هندی درمقابله با رکود جهانی و ارائة راهکار تشکیل شده بود) ، توسعة ضریب نفوذ و آموزش کامپیوتر و اینترنت در میان مردم، ارائه جوایز مختلف به صادر‌کنندگان موفق، شرکت‌هایی که اشتغال بیشتر ایجاد می‌کنند، دانش‌آموزان موفق در زمینه
IT و غیره از دیگر اقدام‌های مهم و زیربنایی هند در زمینة توسعه فرهنگITدر این کشور است.

تنظیم و تدوین : دکتر فریدون قاسم‌زاده
(عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی شریف)

منبع : ماهنامه کار و جامعه