فرصت ظهور علم ایرانی در عرصه جهانی پیروزی انقلاب اسلامی؛ آغاز تحول در علم و دانش

در دنیای پیچیده و پیشرفته امروزی تداوم، حیات و بالندگی هر کشوری منوط به پیشرفت و استقلال علمی، تحقیقاتی، پژوهشی و فناوری آن می باشد. در جهان کنونی بارزترین موضوعی که به استعمار کشورها منجر می شود و آنها را در بند استعمارگران مستبد قرار می دهد وابستگی علمی، پژوهشی است. با این حال دنیای استکباری غرب، جهان را دهکده ای فرض می کند که سلطه و سیطره در تمامی امور علمی و تحقیقاتی آن را حق مسلم خود می داند! و با هیچگونه پیشرفت کشورهای اسلامی و در رأس آنها ایران اسلامی موافق نیست. بارزترین توهم ناحق دنیای استکباری را در سال های اخیر بر سر دستیابی کشورمان به انرژی صلح آمیز هسته ای به خوبی شاهد بوده ایم.
اما علیرغم سنگ اندازی غربی ها، کشورمان در عرصه های مختلف علمی از جمله تولید سلول های بنیادین، علم شبیه سازی، انرژی هسته ای، نانو تکنولوژی و... دستاوردهای قابل ملاحظه و چشم گیری داشته است و باتوجه به تحریم ها و تهدیدهای آمریکا و همفکرانش، امروز ایران اسلامی بدون کمترین وابستگی به کشورهای پیشرفته در جایگاه ویژه و رفیعی در عرصه علم و تکنولوژی جهانی قرار دارد.
اما در کنار پیشرفت های موجود در زمینه های مختلف علمی، این را هم باید اضافه کرد که تمامی دستاوردهای پیش روی امروزی ما مدیون و مرهون انقلابی است که در بهمن ۱۳۵۷ و با تکیه بر شعار نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی و استقلال خواهی و ظلم ستیزی ملت ایران و با رهبری و با درایت حضرت امام خمینی(ره) شکل گرفت و اینک پس از ۲۹سال که از عمر انقلاب اسلامی سپری شده، جمهوری اسلامی ایران به عنوان پرچم دار اسلام ناب محمدی(ص) در جهان اسلام، در مسیر مرجعیت علمی جهان قدم برمی دارد و براساس سند چشم انداز ۲۰ساله کشور، باید در سال ۱۴۰۴- پایان سند چشم انداز- به قله های رفیع علم، فناوری و تکنولوژی روز جهانی دست یابد.
● دیروز و امروز علم و تکنولوژی در ایران
در رژیم ستم شاهی دستیابی به علوم مختلف و پیشرفت های تکنولوژیکی و تکیه بر داشته های داخلی، یک گفتمان و رویکرد مسلط نبود، بلکه تمام نگاه های رژیم منحوس پهلوی به دنیای غرب معطوف بود و باتوجه به اینکه کشورمان همیشه در طول تاریخ مهد تمدن و علم به شمار می رفته اما باید اذعان داشت که در حکومت پهلوی در مسیر خودباختگی علمی و فرهنگی و وابستگی به بیگانگان حرکت می کرد.
«سعید رستم خانی» دانشجوی مدیریت فرهنگی در دانشگاه علمی- کاربردی تهران می گوید: «پیشرفت های کشورمان در عرصه علوم مختلف به هیچ عنوان با قبل از انقلاب قابل مقایسه نیست، از همه مهمتر باید دقت کرد که دستیابی دانشمندان ایرانی به علم و تکنولوژی در شرایط تحریم و تهدید از جانب کشورهای غربی صورت گرفته است.»
وی به ایستادگی کشورمان در موضوع دستیابی به انرژی هسته ای اشاره می کند و می گوید: «همین ایستادگی ما سبب شد تا بسیاری از کشورهای اسلامی منطقه نیز از خواب بیدار شوند و به فکر دستیابی به انرژی هسته ای باشند.»
«فریبا ویسی زاده» دانشجوی علمی کاربردی تهران به ابعاد دیگر پیشرفت های علمی کشورمان اشاره می کند و می گوید: «به یاد دارم که در سال های ۱۳۶۲ حتی پزشکان متعددی از کشورهای هند و پاکستان در ایران به طبابت می پرداختند و اغلب آنها در قبل از انقلاب و به دلیل کمبود و نبود پزشک متخصص به ایران آمده بودند، اما کم کم دیدیم که این کمبودها به خوبی جبران شد و پزشکان توانمند و جوان ایرانی جایگزین پزشکان خارجی شدند.»
این دانشجو می گوید: «براساس یک تحقیق دانشجویی که انجام شده نشان می دهد که در سال ۱۳۵۷ تنها ۱۹درصد از کل شاغلین تحقیقاتی را محققان تشکیل می دهند که این نسبت به سال های بعد رشد چشمگیری داشته و به ۵۳.۴درصد در سال ۱۳۷۵ رسیده است.»
اما دکتر محمد علیزاده، استاد دانشگاه و کارشناس جامعه شناسی در تحلیل روند دانشگاه ها در قبل و بعد از انقلاب می گوید: «در زمان پیروزی انقلاب اسلامی تعداد مراکز دانشگاهی و آموزش عالی در کشورمان بسیار محدود بود، به شکلی که بعضاً فقط در مراکز برخی از استان ها دانشگاه دایر بود و تعداد دانشجویان نیز به همان نسبت کم بود، دانشگاه هایی هم که دایر بودند همه رشته ها را شامل نمی شدند اما امروز نه تنها در مراکز استان ها بلکه در بسیاری از شهرستان های دورافتاده و بخش های مختلف، دانشگاه ها و مراکز متعدد آموزش عالی دایر گردیده و دانشجویان با گرایش های مختلفی به تحصیل اشتغال دارند و حتی در بعد از انقلاب تعداد رشته های دانشگاهی نیز افزایش یافته است. دکتر علیزاده می گوید: «در قبل از انقلاب منابع بسیار زیادی تحت عنوان بورسیه صرف تربیت و تحصیل افراد مختلف در خارج از کشور می شد و بسیاری از افراد با هزینه های سرسام آور و با استفاده از پول و سرمایه های ملی درخارج به تحصیل می پرداختند و اغلب آنها نیز دستاورد و دانش کسب کرده خود را به وطن خویش نیاوردند و چون جذب دنیای پرزرق و برق غرب شده بودند ماندگاری در کشورهای اروپایی و آمریکایی را به میهن خویش ترجیح دادند. این درحالی بود که آن افراد با سرمایه ملت ایران و توسط رژیم ستم شاهی به خارج و به جهت کسب علم و دانش اعزام شده بودند.»
● آمار دانشجویان قبل و بعد از انقلاب
براساس آمارهایی که دکتر صادق واعظ زاده، معاون علمی و فن آوری رییس جمهوری ارایه می دهد حاکی است که در قبل از انقلاب اسلامی در کل کشور حدود صدهزار دانشجو به تحصیل در مقاطع دانشگاهی اشتغال داشته اند، اما درحال حاضر و براساس آخرین آمارهای موجود تعداد دانشجویان در دانشگاه های سراسر کشور که در مقاطع مختلف تحصیل اشتغال دارند به سه میلیون و سیصدهزار دانشجو رسیده است. معاون علمی و فناوری رییس جمهور این مسئله را از ثمرات انقلاب اسلامی می داند و می گوید: «در قبل از انقلاب تقریباً تحصیلات تکمیلی وجود نداشت و مثلاً در شهری مثل مشهد رشته مهندسی یا برخی رشته های دانشگاهی تدریس نمی شد و بیشتر رشته های تحصیلی دانشگاه های ما در حوزه علوم ادبیات فارسی یا ادبیات عرب خلاصه می شد و در کل فضای اشتیاق برای علم و دانش از رونق خوبی برخوردار نبود به گونه ای که در اوایل انقلاب با کمبود شدید نیروی انسانی متخصص روبرو بودیم و حتی تا ۵، ۶سال بعد از انقلاب هم بسیاری از پزشکان کشورهای جهان سوم در کشورمان مشغول به کار بودند، اما بعد از انقلاب و با تدابیر و رهنمودهای حکیمانه حضرت امام خمینی(ره) تلاش شد تا این کمبودها رفع شود و از نیمه دوم دهه ۶۰ و با همفکری و همراهی شورای عالی انقلاب فرهنگی و تدابیری که در این شورا اندیشیده شد مسیر رشد و بالندگی علمی، تحقیقاتی و پژوهشی کشورمان هموار گردید.»
دکتر واعظ زاده می گوید: «وقتی که حرکت پیشرفت کشور در عرصه های علمی را با گذشته مقایسه می کنیم آینده را بسیار امیدبخش و مطلوب می بینیم، به عنوان مثال فکر نمی کردیم که کمبود نیروی انسانی متخصص جبران شود، اما امروز حدود نیم میلیون نفر فارغ التحصیل دانشجویی در هر سال داریم و ۴۰ هزار نفر دانشجوی دوره تکمیلی وجود دارد.»
● شور و اشتیاق برای ابداع و اختراعات علمی
بسیاری از اساتید دانشگاه و صاحب نظران معتقدند که کشور ما در بعد از انقلاب اسلامی هیچ وقت در خلأ زمانی به سر نبرده و هر لحظه در حال پیشرفت و توسعه بوده است، به گونه ای که امروزه ایران اسلامی در عرصه های مختلف علمی در جهان حرف های فراوانی برای گفتن دارد. اگر به آمارهای موجود در پنج ساله اخیر در زمینه ثبت اختراعات در کشورمان توجه کنید با ارقام حیرت آوری روبرو خواهید شد.
برابر آمارهای موجود در سال ۱۳۸۱ در کل کشور حدود ۵۰۰ اختراع به ثبت رسیده که این آمار در سال ۱۳۸۲ به دو برابر آن یعنی هزار اختراع افزایش یافته ا ست. در سال ۱۳۸۳ به هزار و پانصد تا هزار و هشتصد اختراع نزدیک شده و در سال ۱۳۸۴ به ۲۰۰۰ اختراع رسیده است. در سال ۱۳۸۵ حدود ۳۰۰۰ اختراع و تا پایان سال جاری -۱۳۸۶- برآورد می شود که حدود ۶۰۰۰ اختراع به ثبت برسد.
گرچه شاید تمامی این اختراعات نوع آوری تازه و کلی نباشد اما نشان می دهد که شور و اشتیاق برای اختراع و دستیابی به علم و دانش در کشورمان به خوبی وجود دارد و زیر ساخت های تحقیقاتی علمی و پژوهشی در حال شکل گیری است.
اما براساس برخی آمارها رتبه علمی ایران در جهان سی ام و در منطقه دوم برآورد شده، رتبه فناوری ایران ۴۰ تا ۵۰ و در تولید علم نانو مابین بیست تا سی ام هستیم، در شیمی وضعیت بهتری داریم و حتی در برخی از علوم محدود رتبه ایران تک رقمی است.
طبق گفته دکتر واعظ زاده، در فناوری هسته ای یا نانو و سلول های بنیادین جایگاه ایران به صورت خاص دیده نشده و ارزیابی ما کمتر از واقعیت است.
● نقشه جامع علمی کشور
یکی از اهداف مشخص و مورد تاکید سند چشم انداز بیست ساله نظام، قرار گرفتن ایران در جایگاه اول علمی منطقه و جهان است و تهیه نقشه جامع علمی کشور هم به دیدار یک سال و نیم پیش روسای دانشگاههای کشور با مقام معظم رهبری در مرداد ماه ۱۳۸۵ برمی گردد. رهبر معظم انقلاب در این دیدار فرمودند: «ما در کشور به نقشه جامع علمی احتیاج داریم، ما باید بدانیم که برای رسیدن به هدف چشم انداز ۲۰ ساله که نام آن مکرر برده می شود، نقشه جامع علمی ما چیست؟ این را باید ترسیم کنیم، بعد این نقشه را طبق راهبردهای عملیاتی و برنامه ریزی های زمان دار و منظم مثل پازل به تدریج پر و کامل کنیم، این کار انجام نگرفته و ما آن را نیاز داریم و باید انجام بگیرد.»
پس از این تاکیدات رهبری، موضوع تدوین نقشه جامع علمی کشور جزو اولویت های کاری همه مسئولان قرار گرفت.
رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس ضمن تاکید بر این که این طرح باید هر چه سریع تر تدوین شود، می گوید: «سه سال از زمان شروع برنامه سند چشم انداز بیست ساله نظام گذشته است و در عین حال به رغم فرمایش مقام معظم رهبری درباره تدوین نقشه جامع علمی کشور هنوز تدوین این نقشه به نتیجه مطلوب نرسیده است و باید هر چه سریعتر این مهم وارد فاز عملیاتی و اجرایی شود.»
اما بابک نگاه داری، دبیر شورای تخصصی تهیه نقشه جامع علمی کشور از تشکیل کمیته های تخصصی در حوزه های آموزشی، پژوهشی و فناوری خبر می دهد که در کنار کمیته های تخصصی موضوعی در شش حوزه علوم زیستی و پزشکی، علوم پایه، اولویت های علمی، علوم بین رشته ای، علوم انسانی، معارف اسلامی و هنر و علوم کاربردی و مهندسی فعالیت می کند. وی همچنین از تصویب الگوی سه بعدی نقشه سخن می گوید و در تشریح آن می گوید: «این الگو سه بعدی است و یک بعد آن را مسایل تخصصی شامل می شود و یک بعد فعالیت های مربوط به چرخه فناوری و بعد سوم فعالیت های پشتیبان است.»
منصور کبکانیان، معاون پژوهشی وزیر علوم نیز درباره نقشه جامع علمی کشور می گوید: «داشتن نقشه به تحرک ها و توسعه علمی و ایجاد نظام علم و فناوری کمک شایانی می کند و باعث می شود رشد در این حوزه هماهنگ شود. در برخی از حوزه ها و رشته ها به علت فشارهای زیاد و نیازها، بیش از حد رشد داشتیم ولی در برخی رشته ها و زمینه ها این رشد کم بوده است، برای این که این هماهنگی به وجود آید، ما علاوه بر اسناد توسعه علمی مثل سند پژوهش و فناوری سند توسعه علمی، سند نخبگان و امثال آن نیاز به یک نقشه جامع و همه جانبه داریم که همه این اسناد را در کل کشور هماهنگ کند.»
معاون پژوهشی وزیر علوم می گوید: «شاید رسیدن به اهداف این سند در حوزه های دیگر سخت باشد اما هم اکنون ایران جایگاه دوم منطقه را دارد و با توجه به رشد علمی کشور و یک جهشی که نقشه می تواند ایجاد کند تا چند سال آینده به هدف چشم انداز خواهیم رسید.»
یکی از برکات انقلاب اسلامی رشد و توسعه مراکز آموزش عالی در سطح کشور است،
به گونه ای که دکتر محمد مهدی زاهدی وزیر علوم با صراحت تمام از رشد ۲هزار درصدی پوشش آموزش عالی در دوران پس از انقلاب خبر می دهد. به بیان دیگر باید گفت که با جمعیت ۳۵ میلیون نفری کشور در اول انقلاب فقط ۱۷۰ هزار دانشجو در دانشگاه های کشور تحصیل می کردند وقبل از انقلاب نیز این آمار به صدهزار نفر می رسید، اما در حال حاضر که جمعیت کشورمان نسبت به اوایل انقلاب دو برابر شده است حدود ۳میلیون و ۳۰۰هزار دانشجو در دانشگاه های کشور به تحصیل اشتغال دارند که به گفته وزیر علوم و به نقل از فارس تعداد دانشجوی کشور طی سال های گذشته ۲۰ برابر شده و از رشد ۲هزار درصدی برخوردار بوده است.
سند چشم انداز بیست ساله مهمترین و اساسی ترین سند توسعه و تحول در نظام جمهوری اسلامی ایران است.
اهداف مشخص شده در این سند در حوزه های مختلف به ترسیم کلی وضعیت مطلوب ایران اسلامی در سال ۱۴۰۴ پرداخته و توسعه یافتگی کشورمان را در بخش های مختلف به تصویری کلی کشیده است، به عنوان مثال در قسمت علمی این مسئله که از سوی رهبر معظم انقلاب تأیید وابلاغ شده، برقرار گرفتن کشورمان در جایگاه اول علمی منطقه تأکید شده است.
برای رسیدن به این جایگاه لازم بود تا نقشه ای جامع ازمسائل علمی در کشورمان طراحی و ترسیم شود که پیشنهاد تهیه نقشه جامع علمی کشور توسط رهبری یکی از برنامه های تحول آفرین، نوگرا وموجب ساماندهی اساسی در حوزه علم و فناوری است.
● رابطه علم و توسعه
کارشناسان براین باورند که علم، پژوهش و فناوری با کم و کیف میزان پیشرفت و توسعه پایدار هر کشوری رابطه مستقیم دارد و شاخص ها نشان می دهد که وضعیت علم و فناوری به شدت تحت تأثیر هزینه های تحقیقاتی و برنامه های مدون مسئولان مربوطه است، در این میان کشورهای توسعه یافته برای حفظ موقعیت یا افزایش برتری خود در صحنه های بین المللی سرمایه گذاری می کنند و کشورهای در حال توسعه نیز دریافته اند که برای رسیدن به رشد و توسعه همه جانبه و حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی خود، راهی جز سرمایه گذاری در تحقیقات ندارند، از همین رو نیز کشورمان که در مسیر توسعه پایدار قدم برمی دارد نیازمند نقشه جامع علمی کشور است و لازم است تا همگی نخبگان و اندیشمندان و مسئولان مربوطه همدل و همگام با یکدیگر به طراحی و ترسیم راهبردی این نقشه اهتمام کنند تا در پایان سند چشم انداز به اهداف تعیین شده برسیم.
● مشارکت نخبگان علمی
ارتقاء منزلت علمی کشور مستلزم همراهی و تعاون همه نهادهای علمی وپژوهشی فعال در این قلمرو است.
«بابک نگاهداری» دبیر شورای تخصصی نقشه مجتمع علمی شورای عالی انقلاب فرهنگی ضمن بیان این که مشارکت نخبگان جامعه، اعضای هیئت علمی دانشگاه ها، مدرسین حوزه های علمیه، دانشجویان و طلاب جوان در طراحی نقشه جامع علمی کشور بسیار مهم و ضروری است، می گوید: «مشارکت نخبگان یکی از الزامات تحقق علمی نقشه جامع کشور است و بدون مشارکت آنها این نقشه در طراحی واجرا با مشکلات متعددی مواجه خواهد شد.»
دبیر شورای تخصصی نقشه جامع کشور از اعلام فراخوان در مطبوعات و رسانه ها برای جلب همکاری صاحب نظران خبر می دهد که در آن از کلیه صاحب نظران دانشگاهی و حوزوی برای ارسال آثار، نظرات، پیشنهادها و کتب و مقالات در خصوص نقشه جامع علمی کشور دعوت به عمل آمده است.
وی از مبانی نظری و ارزشی حاکم بر نقشه، مدیریت راهبردی علم و فناوری، چرخه نوآوری، جایگاه علوم مختلف در نقشه جامع علمی؛ سامانه علم و فناوری کشور، زیرساخت های حقوقی و قانونی علم و فناوری و الزامات ایجاد آن، بستر فرهنگی تحقق نقشه جامع علمی و راهکارهای ایجاد آن، نقش وجایگاه نخبگان در اجرای نقشه و سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران به عنوان اهم محورهای فراخوان عمومی دبیرخانه شورای تخصصی نقشه جامع علمی کشور در تهیه و طراحی این نقشه یاد می کند.
«نگاهداری» ضمن تأکید بر نقش و جایگاه نخبگان کشور به عنوان اصلی ترین عامل محرکه و محور اساسی پیشبرد اهداف نقشه جامع علمی کشور، از برگزاری اجلاس هم اندیشی با نخبگان کشور در آینده ای نزدیک خبر می دهد و در این باره می گوید: «در این هم اندیشی که توسط دبیرخانه شورای تخصصی نقشه جامع علمی کشور و بنیاد ملی نخبگان برگزار خواهد شد از نخبگان علوم مهندسی و کاربردی، علوم زیستی و سلامت، علوم پایه، علوم انسانی، معارف اسلامی، هنر و فناوری های نوین به منظور بهره مندی از دیدگاه های آنها در خصوص چگونگی و فرآیند طراحی و اجرایی نمودن نقشه جامع علمی، ارزیابی وضع موجود علم و فناوری، ترسیم آینده ای مطلوب، الزامات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حقوقی تحقق نقشه جامع علمی دعوت به عمل خواهد آمد.»
پایان تدوین نسخه اول نقشه جامع علمی تا خردادماه سال آینده براساس اظهارات مقامات مسئول در وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی اغلب نهادهای مربوطه در صدد تهیه نقشه ای واحد و جامع از علم و دانش در کشور هستند، تا جایی که دکتر منصور کبکانیان، معاون پژوهشی وزارت علوم دراین باره می گوید: «طراحی نسخه اولیه نقشه پس از۳ تا ۴ ماه کار سنگین تا خردادماه سال آینده به پایان می رسد، ۱۰ جزء کاری در نقشه جامع علمی کشور طراحی شده که ۹۰ درصد این کار بر دوش وزارت علوم است.»
معاون پژوهشی وزارت علوم با اشاره به تأکیدات مقام معظم رهبری در خصوص پرداختن به پژوهش می گوید: «مطالبات مسئولان کشور در زمینه تحول علمی مبنی بر اینکه اگر این تحول صورت نگیرد اصل نظام به خطر می افتد، باعث توجه بیشتر به علم در کشور شد.»
● افزایش بودجه عمومی دولت در توسعه علمی
پیشرفت و توسعه علم، تکنولوژی و فناوری و پرداختن به کارهای پژوهشی و تحقیقاتی در کشورمان در بعد از انقلاب اسلامی در ابعاد مختلف قابل تحلیل و بررسی است، چرا که پیشرفت های قابل ملاحظه ایران در علوم مختلف نه تنها در داخل بلکه در سطح بین المللی نیز حرف های فراوانی برای گفتن دارد. با نگاهی اجمالی به روند بودجه عمومی دولت در سال های بعد از انقلاب خواهیم دید که در بخش علوم و فناوری های مختلف با رشد چشمگیری روبرو بوده ایم که بدون شک از گسترش و توسعه بی چون و چرای علوم مختلف در کشورمان حکایت دارد.
برابر آمارهای موجود، اعتبارات سالانه علمی و تحقیقاتی کشورمان از محل بودجه عمومی دولت ۱۳ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۷، با رشد متوسط سالانه ۵۷.۶ درصد به ۱۲۳۷.۵ میلیارد ریال در سال ۱۳۷۷ رسیده است.
رشد سالانه اعتبارات تحقیقاتی و علمی در طی ده ساله ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ معادل ۱۳.۱ درصد و طی دوره ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۷ معادل ۳۹.۳ درصد بوده است. از این موضوع می توان نتیجه گیری کرد که از سال ۱۳۶۷ به بعد و در پی تصویب برنامه اول توسعه کشور که در آن برای اولین بار بخش تحقیقات به طور مستقل مطرح گردید، توجه بیشتر به امر تأمین اعتبار فعالیت های تحقیقاتی و علمی مبذول شد، به طوری که اعتبارات منظور شده در سال ۱۳۶۹ تقریباً دو برابر اعتبارات سال قبل -۱۳۶۸- افزایش یافته است.
برابر آمارهای اعلام شده در قوانین بودجه سنواتی کشور در مجلس شورای اسلامی نظیر همین موضوع درباره اعتبارات سال ۱۳۷۲ در مقایسه با اعتبارات سال ۱۳۷۱ تکرار گردیده است و همین رشد در سال های بعد و تا سال جاری نیز رو به افزایش بوده است.
در سال جاری دکتر محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور در اقدامی انقلابی دستور دادند که نیازهای علمی کشور توسط هزاران اساتید دانشگاه ها و نخبگان به وزارت علوم اعلام گردد و حدود ۴۰۰ هزار یورو نیز از خارج برای نیازهای داخلی تأمین خواهد شد که حدود ۲۵درصد از تولید ناخالص داخلی را افزایش خواهد داد و طبق گفته معاون علمی و فن آوری رئیس جمهور در گفت وگو با سرویس گزارش روز کیهان، نیازهای علمی کشورمان در حدود ۵۵۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
دکتر امیدوار رضایی، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی نیز بر لزوم حمایت های بیشتر سیستم بانکی و سایر دستگاه های اجرایی از طرح های پژوهشی مبتنی بر سلامت جامعه تأکید می کند و می گوید: «این گونه حمایت ها در قانون اساسی، سند چشم انداز و برنامه چهارم توسعه تصویب شده است.» رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس می گوید: «مجلس شورای اسلامی و قانونگذاران آمادگی دارند که در مورد محدودیت های قانونی در زمینه تولیدات علوم داخلی پیگیری های لازم را انجام دهد، چراکه محققان و متخصصان ایرانی توانسته اند با ارائه محصولات و فناوری های جدید در منطقه و بسیاری دیگری از نقاط دنیا به مقام اول دست پیدا کنند.»
رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در عین حال از افزوده شدن ۳۰۰ میلیارد تومان به بودجه سال ۱۳۸۷ بخش بهداشت و درمان کشور خبر می دهد و می گوید: «در جلسه کمیسیون تلفیق ۳۰۰ میلیارد تومان برای بودجه سال ۱۳۸۷ در بخش بهداشت، درمان، تجهیزات بیمارستانی، آموزشی و پژوهشی به تصویب رسید.»
● ورود ایران به فاز بسته بندی موادغذایی
در روزهای اخیر خبرهای خوشی از فتح قله های علمی در کشورمان به گوش می رسد که مایه مباهات هر ایرانی است. از علم نانوتکنولوژی، شبیه سازی تا انرژی هسته ای و... هرکدام به نوعی قابل بررسی و تحلیل است. اما در چند روز اخیر و به نقل از دکتر امیدرضا هاشمی، مدیرعامل شرکت کیمیاشیمی اعلام گردید که ایران اسلامی پنجمین کشور دارنده فناوری بکارگیری پلیمرهای گیاهی تولید شده از نشاسته ذرت برای استفاده در صنایع بسته بندی مواد غذایی و پزشکی و کشاورزی است.
دکتر هاشمی در این باره می گوید: «کشورمان پس از آمریکا، آلمان، انگلستان و ایتالیا در جایگاه پنجم از نظر تولید پلیمرهای گیاهی قرار دارد، تولید پلیمرهای گیاهی تولید شده از نشاسته ذرت از سال ۱۳۸۴ از سوی واحد کیمیا شیمی توسط وزارت بهداشت در زنجان افتتاح شد، این پلیمرها از سال ۲۰۰۲ در آمریکا و اروپا با هدف حفظ محیط زیست و عدم وابستگی به نفت توسعه پیدا کرده است.» هاشمی با اشاره به ورود ایران به فاز بسته بندی موادغذایی می گوید: «هم اکنون در کشورمان ۵۷۰ هزار تن در سال ظروف یکبار مصرف تولید می شود که حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ سال زمان می برد تا این ظروف پلاستیکی پس از دوبار بازیافت به طبیعت بازگردند اما ظروف یکبار مصرف تولید شده از پلیمرهای گیاهی نشاسته ذرت در مدت حداکثر۶ ماه به خاک بازمی گردند. همچنین تولید این ظروف در دمای زیر ۱۴۰ درجه سانتیگراد به کاهش گازهای گلخانه ای می انجامد.» وی عدم وابستگی به منابع نفتی را یکی از مزایای این ظروف یکبار مصرف می داند و می گوید: «قیمت نفت دچار تغییرات می شود و همین امر بر تولیدات وابسته به منابع نفتی اثر می گذارد و صنایع پلاستیکی نیز از آن متضرر می شود اما ظروف یکبار مصرف تولید شده از پلیمرهای گیاهی به صنایع کشاورزی وابسته است و توسعه آن موجب توسعه کشاورزی نیز می شود.»
دکتر امید رضا هاشمی از افتتاح ۴ واحد تولیدی ظروف یکبار مصرف تولید شده از پلیمرهای گیاهی نشاسته ذرت در ایام دهه فجر خبر می دهد و می گوید: «تا اردیبهشت ماه سال آینده ۱۴ واحد تولیدی برای تولید این ظروف ایجاد می شود که البته با توجه به ظرفیت ۲ هزار و ۵۰۰ تنی، تنها می توانیم ۱۰ درصد نیاز بازار را تأمین کنیم که این امر نیازمند توجه و حمایت های بیشتر است.»
توجه به فرآیند سیاست گذاری علم و فناوری از مسائلی است که در سال های اخیر صاحب نظران، اندیشمندان، نخبگان و مقامات سیاسی در کشورمان تأکیدات مکرری بر آن داشته اند که با تدوین سند چشم انداز بیست ساله و توجه به اهدافی چون حرکت از اقتصاد مبتنی بر منابع به اقتصاد دانش بنیان، تعیین اولویت های علمی و فناوری در دستور کار قرار گرفت.
یک اصل کارشناسی می گوید تنها کشورهایی توانسته اند جهش جدی در پژوهش و فناوری داشته باشند که سهمی بیش از یک درصد تولید ناخالص ملی خود را به اعتبارات علمی و پژوهشی اختصاص دهند، از سوی دیگر افزایش اعتبارات علمی و پژوهشی بدون داشتن طرح و برنامه ای دقیق و بدون استفاده از نظر نخبگان و کارشناسان نمی تواند به نتایج مطلوب برسد.
با این حال تدوین نقشه جامع علمی کشور و ترسیم افق های آینده علم و فناوری می تواند گام مثبتی در راستای بهبود شرایط علمی ایران اسلامی باشد.
«متخصصان ایرانی برای اولین بار درجهان داروی زخم دیابت ساختند، موشک ماهواره بر ایرانی به نام سفیر برای تسخیر فضا به آسمان رفت، ایران در جایگاه بیست و نهم تولید مقالات پزشکی دنیاست، ایران به دانش فنی استفاده از پلیمر گیاهی در صنایع بسته بندی دست یافت، موفقیت محقق ایرانی در تولید اسپرم از مغز قرمز استخوان زنان، ماهواره امید نخستین ماهواره بومی جمهوری اسلامی به دست توانمند دانشمندان ایرانی طراحی و ساخته شد و...»
اینها نمونه هایی از اخباری است که در روزهای اخیر در روزنامه ها و خبرگزاری های داخلی و خارجی درج شده است و خبر از پیشرفت های تازه محققان و دانشمندان ایرانی درعرصه های مختلف علمی و تکنولوژیکی دارد و موید این نکته است که براساس طراحی و ترسیم سند چشم انداز ۲۰ ساله نظام، ایران اسلامی درسال ۱۴۰۴ می تواند در جایگاه اول علمی منطقه قرار بگیرد و در دنیای علم و دانش جهانی جایگاهی اختصاصی و ویژه پیدا کند.
سوای مسائل فوق، این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که تمامی این پیشرفت ها مدیون انقلابی است که نهال نوپای آن با خون هزاران هزار شهید آبیاری شد و برای رسیدن به این آزادی و بیداری و بالندگی امروز چه افرادی که از جان ومال و هستی خود گذشتند تا انقلاب اسلامی از گزند دشمنان مصون بماند و امروز ما به عنوان میراث داران آن حماسه سازان رسالت خطیری در حفظ و دفاع از آرمان های بلند انقلاب اسلامی برعهده داریم.
● پیشرفت های پزشکی کشور
به گفته وزیر بهداشت و درمان، آمار مقالات نمایه شده بین المللی کشور در حوزه علوم پزشکی تا دی ماه ۱۳۸۶ به حدود دوهزار و پانصد مقاله رسیده و طی هفت سال اخیر از رتبه بالای ۵۰ در تحقیقات پزشکی به رتبه حدود ۲۹ جهان رسیده ایم.
با تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری فضای ویژه ای برای پژوهش های کاربردی پیش بینی شده که با توجه به بودجه متمرکز این معاونت، گفته می شود که تا حد زیادی به دانشگاه ها کمک خواهدشد تا پژوهش های خود را به پیش ببرند.
بسیاری از متخصصان پزشکی و صاحبنظران براین باورند که تغییر وضعیت سلامت در کشورما نمادی از کارآمدی نظام مقدس جمهوری اسلامی است.
براساس آمارهای موجود در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، درسال ۱۳۵۶ گزارش های مکتوب نشان می دهد که حدود ۲۴۰ نفر مادر به ازای هر صدهزار زایمان فوت می کردند و حدود ۱۶۰کودک زیر ۵ سال پیش از رسیدن به این سن می مردند و سالیانه نزدیک به ۸ تا ۹ هزار نفر در نوزادی می مردند و پوشش خدمات بهداشتی اولیه کمتر از ۳۰ درصد در کل کشور بود و بیش از سه هزار پزشک خارجی در ایران به طبابت مشغول بودند و بسیاری از مراکز هم پزشک نداشت و بیمارستانها باکارآمدی ویژه عمدتا در ۴۰ شهر تجمع داشتند، اما امروز و پس از گذشت ۲۹ سال از انقلاب اسلامی می توان با افتخار ذکر کرد که دراین زمینه یکی از پرشتاب ترین رشدها را داشته ایم، به گونه ای که میزان مرگ و میر مادران باردار به علت عوارض زایمان درسال ۱۳۸۳ به ۲۷ نفر در هر صدهزار زایمان رسیده و در سال جاری نیز به ۲۱ هزار زایمان رسیده است که در مقایسه با سال ۱۳۵۶ کاهش معجزه آسایی را نشان می دهد و تقریبا هیچ کشوری به چنین شتابی دست پیدا نکرده است.
سفیر ایرانی حیرت جهانیان را به همراه داشت
در روزهای اخیر شاهد شلیک موشک ماهواره بر «سفیر» از پایگاه پرتاب فضایی ایران بودیم که جهانیان را به حیرت واداشت و تیتر اول رسانه های خارجی و غربی را به خود اختصاص داد و نمادی از اقتدار علمی ایرانیان را برای جهانیان به نمایش گذاشت.
گفته می شود: «این موشک شامل بیش از ۱۰ هزار تنوع قطعه در اجزای مختلف اعم از موتور، بدنه، هدایت و کنترل است که کارشناسان رشته های مختلف دانشگاهی طی ۱۰ سال گذشته تمامی اجزای آن را بومی نموده و اینک صنایع هوافضای جمهوری اسلامی قادر به ساخت کامل آن می باشد.
یک محصول از این نوع موشک در مرکز سازمان هوافضای وزارت دفاع که محل افتتاح نخستین سامانه فضایی ایران است قرارداده شده تا رسانه ها و مسئولین از این دستاورد بزرگ کشورمان بازدید کنند. ضمنا قرار است ماهواره بومی «امید» در آینده نزدیک توسط موشک ماهواره بر ساخت کشورمان و از پایگاه پرتاب فضایی ایران به مدار پرتاب شود.
مراسم شلیک این موشک به صورت زنده و از محل پایگاه پرتاب فضایی ایران و در حضور رئیس جمهور و جمعی از مسئولین لشکری و کشوری توسط صداوسیما برای مردم ایران و جهان پخش شد.
دکتر محمدرضا اصلانی استاد دانشگاه و کارشناس علوم سیاسی می گوید: «درساخت این ماهواره جوانان دانشمند و محقق ایرانی توانسته اند با این پیشرفت عظیم گام دیگری در جهت بومی کردن صنایع فضایی بردارند که ساخت ماهواره امید و ماهواره بر سفیر از دستاوردهای ارزشمند این تلاش و کوشش خستگی ناپذیر است.»
این استاد دانشگاه می گوید: «با ساخت ماهواره امید و ماهواره بر سفیر، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یازدهمین کشوری که توانمندی ارسال ماهواره به فضا را پیدا کرده در لیست کشورهای دارنده این فناوری قرار گرفته است، یعنی ایران جزء چندکشور منحصر به فرد و نخست در جهان است که مرکز آزمایش ماهواره در شرایط فضا را ایجاد کرده است.»
این استاد دانشگاه معتقد است که یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب اسلامی بازیابی هویت و کرامت انسانی است چون انسانی که خود را باور کند و بشناسد، قطعا در مسیر رشد و کمال و بالندگی قرار می گیرد.
● مدیریت یکپارچگی
یک فرضیه ای درباره علم و دانش می گوید که با علم می شود جهان را آباد کرد و یا برعکس، جهان را به راحتی از بین برد.
امروز ایران اسلامی درمسیر توسعه پایدار و براساس سند چشم انداز ۲۰ساله قدم برمی دارد و با طراحی «نقشه جامع علمی کشور» به دنبال افق های تازه درعرصه علم و دانش جهانی است.
«فرهنگ فصیحی» دبیرکمیسیون انجمن های علمی و استاد دانشگاه امیرکبیر درباره مشکلات پیش روی علم و دانش درایران می گوید: «یکی از مشکلاتی که توسعه علم و فناوری درسال های اخیر داشته بحث مدیریت یکپارچگی است چرا که روند پیشرفت و توسعه علم و فناوری کشور از نبود یکپارچگی در مدیریت و مشخص نبودن اولویت ها رنج می برد که ایجاد این مدیریت در توسعه علم و فناوری یکی از وظایف شناخته شده نقشه جامع علمی کشور است.» وی می گوید: «در نقشه جامع علمی کشور می توان خلأ یکپارچگی موجود در مدیریت علم و فناوری را جبران کرد.»
دبیر کمیسیون انجمن های علمی کشور می گوید: «برداشتی که ما از نقشه داریم یک مجموعه یکپارچه و پویا از اسناد، سیاست ها و الزاماتی است که نظام و توسعه علم و فناوری کشور را برای رسیدن به چشم انداز بیست ساله راهبری و برنامه ریزی می کند و در فعالیت های علمی تعادل ایجاد می کند.»
فصیحی با بیان این مطلب که هم اکنون در کشور مراکز و نهادهای مختلفی در حوزه های مختلف اعم از تولید علم، انتشار علم و یا بهره برداری علم و فناوری فعالیت دارند، می گوید: «این مراکز و نهادها هم اکنون به صورت پراکنده در کشور فعال هستند و در خیلی از این نهادها حلقه های مفقوده زیادی وجود دارد، در این نهادها به برخی موارد بیش از حد پرداخته شده و به برخی مقولات توجهی نشده است که نقشه جامع علمی کشور می تواند این تعادل را برقرار کند.»
برخی از حوزه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر روی علم و فناوری تأثیرگذار هستند، به طوری که اگر اتفاقاتی در این حوزه ها رخ دهد مجموعه برنامه ها و فعالیت های علم و فناوری را تحت تأثیر قرار می دهد.
دبیر کمیسیون انجمن های علمی کشور در این باره می گوید: «باید تمام برنامه ریزان برنامه های خود را براساس توسعه علم و فناوری تنظیم و تدوین کنند.»
اقتصاد امروزی دنیا، مبتنی بر دانش است و در برنامه چهارم توسعه نیز بر توسعه دانایی محور تأکید شده است و اگر بر روی حوزه علم و فناوری سرمایه گذاری لازم انجام شود حتماً اقتصاد کشور متأثر و متحول خواهد شد و با شتاب بیشتری حرکت خواهد کرد.
بسیاری از کارشناسان کشورمان بر این باورند که برای تهیه نقشه جامع علمی کشور، توسعه و پیشرفتی که کشورهای مختلف به ویژه رقیبان کشورمان داشته اند باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و باید بتوانیم مکانیزم های پیشرفت آن ها را شناسایی کنیم با این حال شورای عالی انقلاب فرهنگی که متصدی تدوین نقشه جامع علمی کشور است باید طوری این نقشه را تدوین کند که مورد بهره برداری همه بخش های کشور قرار گیرد.
● هدفمند شدن سرمایه ها با نقشه جامع علمی
بسیاری از اساتید دانشگاه های کشورمان بر این عقیده اند که نقشه جامع علمی کشور حرکت و مسیر برای رسیدن به اهداف حوزه علم و فناوری را مشخص می کند. دکتر بهزاد سلطانی، استاد دانشگاه با اشاره به اینکه نقشه جامع علمی اولویت های کشور را در زمینه فناوری مشخص می کند، می گوید: «اگر ندانیم اولویت های کشور در زمینه تکنولوژی چیست، سرمایه گذاری های ما متفرقه می شود و باعث می شود به هیچ هدفی نرسیم، اما نقشه جامع علمی با تعیین اولویت های علم و فناوری کشور می تواند از هدر رفتن سرمایه ها جلوگیری کند، از طرفی هم سبب می گردد نیروهای کشور متمرکز شود و از سلیقه ای عمل کردن در حوزه علم و فناوری جلوگیری کند.»
دکتر سلطانی که سابقاً مدیرکل پژوهشی وزارت علوم بوده است می گوید: «هم اکنون در کشور ۳ یا ۴ سند در زمینه علم و فناوری داریم که این اسناد حداکثر ۳ تا ۵ ساله هستند و خود من هم در تهیه برخی از آن ها فعالیت داشتم و هیچ کدام از این اسناد ۲۰ ساله نیستند و نمی توانند ما را برای رسیدن به افق ترسیم شده در سند چشم انداز ۲۰ساله کمک کنند اما نقشه جامع علمی کشور مسیر را برای رسیدن به اهداف چشم انداز مشخص می کند و به مسایل مختلف در حوزه علم و فناوری می پردازد.»
دکتر سلطانی می گوید: «در نقشه جامع علمی کشور بحث های آموزشی، پژوهشی، فناوری، کارآفرینی و سیاست گذاری علم و تکنولوژی و بسترهای علم و فناوری باید دیده شود.» وی با اشاره به چالش ها و موانعی که پیش روی تهیه نقشه جامع علمی کشور است، می گوید: «باید در تهیه نقشه جامع علمی از متخصصان و کارشناسان علم سیاست گذاری استفاده شود و اگر از این کارشناسان استفاده نشود نقشه هم مانند دیگر اسناد سلیقه ای می شود و بعد از مدتی فقط تبدیل به جزوه ای می شود که کاربردی نخواهد داشت.»
● رشد متوازن علوم
حرکت های علمی، پژوهشی و تحقیقاتی کشور درحال حاضر توسعه چشمگیری یافته و به موفقیت های زیادی دست پیدا کرده ایم، در این میان نقشه جامع علمی می تواند راهکارها را معرفی و موانع موجود را به درستی شناسایی کند.
دکتر منصور کبکانیان، معاون پژوهشی وزارت علوم در این باره می گوید: «داشتن نقشه به تحرک ها و توسعه علمی و ایجاد نظام علم و فناوری کمک شایانی می کند و باعث می شود رشد در این حوزه هماهنگ شود.»
معاون پژوهشی وزارت علوم می گوید: «اگر ما راجع به علم و فناوری صحبت می کنیم بایدبدانیم که در فرهنگ، اقتصاد، مسایل امنیتی و سیاسی کشور چه تحولاتی رخ می دهد، زیرا تمامی این تحولات برروی علم کشور نیز تأثیرگذار خواهد بود، از همین رو در تهیه و تدوین نقشه جامع علمی کشور باید آینده نگری و چشم انداز را درنظر گرفت، گرچه هم اکنون آینده نگری در حوزه علم و فناوری به صورت حرفه ای در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور درحال انجام است.»
دکتر کبکانیان به نکته مهمتری پس از تدوین نقشه جامع علمی کشور اشاره می کند و می گوید: «بعد از تدوین نقشه، باید برنامه های اجرایی آن را هم تهیه و تدوین کرد تا این نقشه مانند دیگر اسناد در قفسه ها باقی نماند، برای اجرایی شدن آن آیین نامه هایی لازم و مصوباتی باید تهیه و تدوین شود.
«رستمی» عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس نیز در این باره می گوید: «تدوین نقشه جامع علمی کشور سبب می گردد تا از دیگر کشورها عقب نمانیم، چون اگر بخواهیم یک جامعه پیشرفته و توسعه یافته داشته باشیم و شاخص های اقتصادی شتاب و ارتقا داشته باشند چاره ای نداریم مگر اینکه نقشه جامع علمی کشور را تدوین کنیم.»
این عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی می گوید: «در این باره باید تصمیم بالینی و عملیاتی گرفته شود و درواقع عینی باشد و الا اگر ما تنها مصاحبه کنیم و مباحث را مطرح کنیم و خروجی نداشته باشیم قاعدتاً مفید نخواهد بود، چون درحال حاضر آنچه چالش در کشورها را برطرف و معیشت مردم را تأمین می کند حرکت به سوی فعال کردن پژوهش، پشتیبانی کردن از محققان و محور قرار دادن تحقیقات در کشور است، از این جهت تهیه نقشه جامع به عنوان یک ضرورت مطرح است، در غیر این صورت اگر بخواهیم به شعار بپردازیم و حرکتی در این راستا انجام ندهیم از حرکت های علمی که بسیار شتابنده است عقب خواهیم ماند.»

ایرج نظافتی

منبع : روزنامه کیهان