چند سوال در ارتباط با سیاست‌گذاری بنزین در ایران

موضوع بنزین این روزها، یکی از مسائل مهم تصمیم‌گیری کشور است. در این نوشته، مهم‌ترین سوالات مربوط به دو گزینه در دو سوی یک تصمیم را مطرح خواهم کرد. هر چه تلاش کردم، انگیزه‌ای برای صرف وقت در نوشتن سوالات مربوط به اصلاح کلی قیمت بنزین پیدا نکردم و لذا در این نوشته تنها به دو گزینه كه این روزها بیشتر در محافل تصمیم‌گیری مطرح می‌شود پرداخته خواهد شد.
وقتی می‌خواهیم در مورد موضوع بنزین تصمیم‌گیری کنیم، چه نکاتی را باید مدنظر قرار دهیم تا مطمئن شویم اولا همه چیز را در نظر گرفته‌ایم و مطلبی از قلم نیفتاده و ثانیا مقایسه صحیحی بین پیامدهای هر تصمیم به عمل آورده‌ایم. برای پاسخ به این سوال در خطوط ذیل، سوالات مرتبط با هر یک از دو گزینه مطرح می‌شود:
۱ - ادامه روند موجود
۱ - ۱ - در صورت ادامه وضع موجود، تعداد خودروهای کشور در پنج سال آینده به چه میزان خواهد رسید؟
۱ - ۲ - با توجه به ثابت ماندن قیمت بنزین و وجود تورم در دو گزینه بیش از بیست درصد (و کمتر از۲۵درصد) و بیش از ده درصد (و کمتر از ۱۵درصد)، و در نتیجه ارزان‌شدن نسبی بنزین و گران‌تر شدن نسبی تعمیر ماشین به منظور کاهش مصرف و در نتیجه به صرفه‌تر شدن، ادامه بهره‌برداری از خودروهای فرسوده، مصرف بنزین به ازای هر خودرو به چه میزان افزایش پیدا خواهد کرد؟
۱ - ۳ - براساس میزان مصرف پیش‌بینی شده برای سال‌های آینده، چه مقدار از نفت خام تولید شده کشور را باید صرف تامین (تولیدات + واردات) بنزین مورد نیاز کشور کرد و با توجه به محدودیت سقف مجاز سهمیه تعیین شده از سوی اوپك، چه مقدار نفت برای صادرات و به‌كارگیری منابع حاصله در توسعه كشور باقی خواهد ماند.
۱ - ۴ - چه میزان از مصرف حدود ۱۱ لیتر روزانه بنزین هر خودرو ضایعات است. ضایعات به معنی مصرف بیش از حد طبیعی خودرو به خاطر بدکارکردن موتور و تعمیر نکردن آن، توقف در ترافیك به دلیل عرضه رو به افزایش خودرو و از رده خارج نشدن خودروهای موجود و در نتیجه افزایش قابل توجه خودروهای موجود در واحد طول خطوط دسترسی.
۱-۵ - چه میزان از آلودگی موجود هوا در تهران و سایر شهرهای بزرگ ناشی از كاركرد خودرو است.
۱-۶ - آلودگی هوا در سال‌های آینده براساس بندهای پنج‌گانه فوق به چه میزان خواهد رسید.
۱-۷ - روند افزایشی آلودگی هوا در سال‌های آینده چه مقدار مرگ و میر و بیماری را به جامعه تحمیل خواهد كرد و در نتیجه چند درصد از جمعیت كشور فدای جلب رضایت بقیه خواهند شد.
۱-۸ - با فرض ثابت نگه‌داشتن قیمت بنزین، به‌رغم افزایش سطح قیمت‌ها در داخل و نیز افزایش قیمت بین‌المللی بنزین، میزان خروج غیرقانونی بنزین از كشور به چه میزان خواهد رسید و در نتیجه چه میزان از تولید نفت‌خام كشور صرف تامین بنزین مورد نیاز كشورهای همسایه خواهد شد.
پاسخ به سوالات فوق كار دشواری نیست و قاعدتا دستگاه‌های مسوول باید بتوانند گزارشی را كه در برگیرنده برآوردهایی قابل قبول از ارقام مطرح شده در سوالات هشت‌گانه باشد تهیه كنند و در مجامع تصمیم‌گیری به بحث بگذارند.
یك تمرین ساده در مورد برخی از سوالات فوق می‌تواند اینگونه باشد كه در طول پنج‌سال آینده رقمی بین چهار تا پنج‌میلیون به تعداد خودروهای موجود اضافه شود. مصرف متوسط خودروهای موجود به دلیل افزایش فرسودگی و نیز افزایش ترافیك به حدود ۱۴ لیتر در روز خواهد رسید و مصرف خودروهای اضافه شده در طول پنج‌سال آینده در حد وضع موجود، یعنی ۱۱ لیتر خواهد بود. بر این اساس در پایان پنج‌سال آینده مصرف بنزین كشور به حدود ۱۴۰میلیون لیتر در روز یعنی دو برابر میزان مصرف فعلی خواهد رسید كه اگر ۴۰میلیون لیتر در روز تولید داخلی باشد، صدمیلیون لیتر واردات بنزین مور نیاز خواهد بود و این جدای از امكان‌پذیری، به معنی اختصاص بیش از یك‌میلیون بشكه نفت‌خام به قیمت‌های امروز و به ارزش حدود بیست و یك‌میلیارد دلار برای واردات بنزین خواهد بود.
۲ - جیره‌‌بندی بنزین
۲ - ۱ - كاهش حدود چهل‌درصدی عرضه بنزین چه میزان بر تحرك فعالیت‌های اقتصادی و از آن طریق بر تولید ناخالص داخلی اثر انقباضی خواهد داشت؟
۲ - ۲ - كاهش حمل‌ونقل خصوصی چه مقدار تقاضای حمل‌ونقل عمومی را افزایش خواهد داد؟
۲ - ۳ - چه سهمی از عرضه خدمات حمل‌ونقل عمومی به وسیله مسافركش‌های غیر رسمی
تامین می‌شود؟
۲ - ۴ - كاهش عرضه خدمات حمل‌ونقل عمومی ارائه شده توسط مسافركش‌های غیررسمی و افزایش تقاضای حمل‌ونقل عمومی ناشی از ایجاد محدودیت برای حمل‌ونقل خصوصی، كرایه جابه‌جایی و مسافر و بار را به چه میزان افزایش خواهد داد؟
۲-۵ - افزایش كرایه حمل‌ونقل ایجاد شده در نتیجه جیره‌بندی، معادل چه مقدار افزایش قیمت رسمی بنزین است؟
۲-۶ - چه میزان شغل به خاطر در اختیار قرار نگرفتن بنزین برای جابه‌جایی از بین خواهد رفت؟
۲-۷ - ایجاد محدودیت در عرضه بنزین همراه با حفظ قیمت پایین، منجر به شكل‌گیری بازار آزاد برای بنزین خواهد شد. با توجه به رشد بسیار بالای حجم نقدینگی و چسبندگی زیاد مصرف، پیش‌بینی می‌شود قیمت بازار آزاد در سطح نسبتا بالایی شكل بگیرد. قیمت بازار آزاد چه كسری از قیمت بین‌المللی بنزین خواهد بود.
۲-۸ - شكل‌گیری بازار آزاد بنزین، تمامی اجزای عرضه‌كننده رسمی آن اعم از شركت پالایش و پخش، پالایشگاه‌ها، مبادی ورودی تا سطح پمپ بنزین‌ها و مامورین مستقیم عرضه را در مظان اتهام فساد قرار خواهد داد. بخش‌های كنترل‌كننده و بازرسی زیادی به ناچار فعال خواهند شد تا نشت بنزین از بازار رسمی به بازار آزاد را مورد كنترل قرار دهند. چه ارزیابی از هزینه‌های اجتماعی ایجاد شده در نتیجه فراهم آوردن زمینه فساد و سوء رفتار به وسیله سیاستگذاری می‌توان ارائه كرد؟
۲ - ۹ - قیمت بازار آزاد بنزین، در ارزیابی‌های اقتصادی مردم به عنوان «قیمت سایه» بنزین ملاك قرار خواهد گرفت. از دید كسانی كه قائل به تاثیر «روانی» این گونه قیمت‌ها بر سطح عمومی قیمت‌ها هستند (برخلاف نظر نگارنده)، این قیمت سایه خود چه میزان اثر تورمی خواهد داشت.
۲ - ۱۰ - آیا قاچاق بنزین در شرایط جیره‌بندی تشدید خواهد شد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا تامین عرضه تعهد شده توسط دولت منجر به واردات مجدد به چه میزان خواهد شد؟
۲-۱۱ - با توجه به عدم افزایش قابل توجه تولید داخلی بنزین در طول سه سال آینده و افزایش قابل توجه تعداد خودرو، میزان سهمیه قابل تخصیص برای هر خودرو به چه میزان تقلیل پیدا خواهد كرد؟
۲-۱۲ - ممكن است یك راه حل محتمل برای ایجاد تعادل در بازار بنزین، محدودكردن تولید خودرو باشد. با توجه به زنجیره بزرگ فعالیت‌های قطعه‌سازی متصل به خودروسازی و اشتغال ایجاد شده در مجموعه این صنعت، به خاطر یك دستمال، قیصریه‌ای به آتش كشیده خواهد شد. به ویژه آنكه رشد شدید واردات در حوزه‌های مختلف از یك طرف و افزایش دستمزدها از طرف دیگر بازار كار را قبلا به سمت تشدید عدم تعادل كشانیده است. با توجه به موارد ذكر شده، آیا می‌توان محدودیت تولید خودرو را در دستور كار قرار داد؟
۳ - در مجموع آثار و پیامدهای مترتب بر هر گزینه در زمینه تورم و بیكاری را با آثار مترتب بر اصلاح كلی قیمت انرژی مقایسه كنید.
دستگاه‌های مسوول در دولت محترم كه گزارش‌های كارشناسی برای سوالات فوق تهیه كرده و آن را در مجامع تصمیم‌گیری به بحث می‌گذارند در صورتی كه نتایج مطالعات خود را منتشر كنند، چشم‌های نگران نظاره‌گر نظام تصمیم‌گیری آرامش خواهند گرفت و اطمینان پیدا خواهند كرد كه همه جوانب مسائل و مشكلات زیر ذره‌بین مدیران قرار دارد و همه پیامدهای نامطلوب مورد ارزیابی قرار گرفته است. اما اگر این چنین نباشد، مدیران محترم می‌توانند سوالات ارائه شده را به منزله خودآموزی تلقی كنند كه پس از مرور آنها، دستگاه‌های تحت مسوولیت خود را موظف به یافتن پاسخ آنها كنند.

دكتر مسعود نیلی
منبع: رستاك

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد