آب سرچشمه پایان ناپذیر تمدن

منابع محدود آب در جهان معاصر در کنار دیگرمنابع تجدید ناپذیر یا تجدید پذیر، جدا از ابعاد زیست اجتماعی زوایای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز خواهد داشت. به همین دلیل مرزبندی و چالش های سیاسی بسیاری در شرایط کنونی در چنین موردی، توجه ساختارهای ملی، منطقه ای و بین المللی و همچننین تحلیلگران جهانی را معطوف به خود نموده و مبحث آب را به عنوان یکی از عناصر ژئوپلتیک در نظام بندی بین المللی تثبیت کرده است. تا به امروز و به خصوص بعد از جنگ جهانی دوم بواسطه ضرورت تامین انرژی برای صنایع و تکنولوژی های مدرن نظامی و اقتصادی موضوع نفت و گاز یا که انرژی هسته ای در صدر رخدادهای بین المللی قرار داشته است.
بسیاری از جنگ ها از جمله حمله نظامی به عراق تا حدود زیادی با هدف سلطه قدرت هزمونیک کنونی در جهان امروز بر منابع انرزی تلقی شده است. این در حالی است که در دهه اخیر موضوع آب به عنوان چالش برتر آینده مد نظر بسیاری از کارشناسان و فعالین زیست محیطی قرار گرفته است. البته در این بین به جهت تلاش فعالین محیط زیست و تاثیر بسیار ملموس آب بر زندگی روزمره انسان ها این موضوع در راستا و ایده آل های حداکثری نگریسته شده است. همچنان که برخورد جهانی نسبت به گرمایش زمین هم اکنون در کانون توجه جامعه جهانی قرار گرفته و نسبت به آسیب لایه اوزن زمین بسیار قلمفرسائی می شود. این رویه حداکثری در خصوص منابع اصلی زیست اجتماعی شاید در طی بحث و مذاکرات بزرگنمائی شده به نظر آید یا اینکه بواسطه اختلاف نظر دانشمندان این عرصه ها چندان به یقین نتوان در چنین مواردی حکم کلی صادر کرد، ولی از آن جهت که جهان نه برای یک نسل یا چند نسل که برای میلیون ها سال می بایست مورد توجه قرار گیرد بی شک رویه درستی خواهد بود. از طرف دیگر با توجه به اینکه بیش از سه چهارم کره زمین را آب تشکیل می دهد ولی به جهت غیر قابل استفاده بودن اکثر این منابع که در قالب آب های شور تقسیم بندی می شود استفاده و بهره مندی از آب های شیرین برای بیشتر کشورها و کلیت جامعه جهانی بسیار مهم تلقی می شود. نفت و گاز با توجه به ایستائی و موقعیت بسته زیر زمینی آن معمولا در حاکمیت مطلق کشوهای دارای چنین منابعی قرار گرفته اند ولی آب به جهت موقعیت روان بودن سطحی آن و مسیرهای بلند از سرچشمه تا رسیدن به دریاها به نوعی ثروت مشاع در حوزه بین المللی و منطقه ای به شمار می رود.
به همین دلیل همیشه وضعیت رودخانه ها و دریاچه های مشترک بین چندین کشور همسایه می تواند تبعات حقوقی و چالش های سیاسی را به همراه داشته باشد. در قوانین حقوق بین الملل و معاهده های جهانی نیز در خصوص منابع آب قوانین منبسط تری در مقابل دیگر منابع انرزی وضع شده است. در دهه های اخیر به طور مثال معضلات بسیاری بین ترکیه به عنوان سرچشمه بعضی از رودخانه های منطقه که به عراق، سوریه و اسرائیل سرازیر می شود و همسایگان آن اختلافات زیادی بروز کرده، چنانچه حتی کار به دخالت سازمان ملل متحد نیز کشیده شده است. هم اکنون نیز دو کشور عراق و سوریه به ترکیه در مورد احداث سد " ایسکو " بر روی رودخانه دجله شدیدا اعتراض کرده اند و آن را نقض حقوق خویش برای استفاده از سهمیه آب این رودخانه در کشورهای خود تلقی کرده اند. وضعیت رودخانه هیرمند در ایران نیز از همین قاعده پیروی می کند چنانچه در طی سال های گذشته به جهت خشکسالی در افغانستان به عنوان سرچشمه آب هیرمند با بسته شدن دریچه ها ی سد کجکی و کاهش ورودی آب به هیرمند در ایران در بین دو کشور اختلافاتی بروز کرد.
اما اینکه آب در آینده همان گونه که بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران در تشریح موقعیت آن عنوان می کنند، موجب بروز جنگ و بحران های بسیار بزرگی شود چندان نمی تواند به این شدت و حدت مورد تایید قرار گیرد. چرا که از یک طرف بر اساس همان قوانین بین المللی به هر حال هر منبع آب مشترکی در یک منطقه جغرافیائی می بایست در بستر طبیعی و قانونی خود جریان یابد. از طرف دیگر آب ارتباط مستقیمی با پیشرفت های تکنولوژیک خواهد داشت و در شرایط کنونی به جهت دانش شیرین کردن آب ها شور دریاها بسیاری از کشورهای جهان راه مقابله با این کمبود را البته با هزینه گزاف تری می توانند جبران نمایند. هر چند که در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک به خصوص در منطقه آسیا، معضل آب نقش محوری در توسعه و زیست اجتماعی آنان بازی می کند اما تکنولوژی بارور کردن ابرها در طی سال های اخیر تا حدود زیادی این نقیصه را جبران کرده است. از سوی دیگر توجه درست جامعه جهانی و کشورها نسبت به مشکل آب در دهه های اخیر تعداد زیادی از آنان را مجبور به سرمایه گذاری در خصوص مهار آب های سطحی با شیوه های متنوع سد سازی و آبخیزداری کرده است که به نوعی از هرز رفتن و به دریا ریختن آب های شیرین جلوگیری کرده است. به موازات بروز مشکل در تامین آب، کشورها و افکار عمومی از فرهنگ سنتی در خصوص استفاده از این منبع زیستی دست شسته اند و با استفاده بهینه تر از این منبع کمک زیادی به ماندگاری و تثبیت آن کرده اند. همچنین تکنولوژی جدید این امکان را در اختیار بسیاری از کشورهای در حال توسعه و نیمه خشک قرار داده است که با استفاده دوباره از هرزآب های شهری در جهت مصارف کشاورزی، البته با پالایش بهداشتی آن، هم اینکه از فرسایش منابع زیر زمینی آب جلوگیری کرده و هم با دوباره استفاده کردن از آن صرفه جوئی قابل توجه ای در خصوص مصرف آب انجام دهند. الان در بسیاری از کشورهای جهان سیستم آب سالم و قابل شرب را از آب برای کشاورزی، شستن و نظافت جدا کرده اند که چنین رویکردی در آینده بهترین تلاش برای استفاده درست از منابع آبی جهان خواهد بود. بزرگترین مشکل در این خصوص عدم تقسیم ایده آل منابع آب بواسطه موقعیت جغرافیائی مناطق مختلف است که در آینده با وضع قوانین منضبط تر در این خصوص می توان بر این مشکل نیز فایق آمد. بدون شک آب در آینده چالش ها و اختلافات زیادی را در بین همسایگان در مناطق مختلف جغرافیائی ایجاد خواهد کرد اما به عکس منابع دیگر از جمله منابع انرژی های فسیلی و به جهت رابطه آن با زیست اجتماعی جوامع راه حل و تعامل در این خصوص بسیار آسان تر به منصه ظهور می رسد.

اردشیر زارعی قنواتی

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ توسعه