شطرنج سن و سال نمی‌شناسد، می‌تواند همه افراد خانواده را در کنار هم سرگرم کند

وقتی فرماندهی نیروها را به عهده می‌گیری ابتدا تصور می‌كنی امیر و سردار سپاهی شده‌ای كه حیات و مماتش در كف با درایت توست. هر چه پیشتر می‌روی، بیشتر احساس امیری می‌كنی. كم كم از دست دادن یك پیاده نظام احساساتت را جریحه‌دار می‌كند تا این‌كه نوبت كیش‌و مات‌ها فرا می‌رسد. با هر كیش تا سراشیبی سقوط گام برمی‌داری و با هر رفع كیشی، خونی تازه در شریان‌های سپاهت تزریق می‌شود تا سرانجام به كمك همان پیاده نظام كوچك و مهجور، طعم شیرین پیروزی را زیر زبانت می‌چشی. حالا دیگر وقت انداختن باد به غبغب است؛ باد انداختن هم دارد. پیروزی آن هم در یك نبرد تن به تن، آن‌جا كه اندیشه‌ها به جان هم می‌افتند و حرف اول و آخر این مبارزه را در همان صفحه دو رنگ ۶۴ خانه‌ای روشن می‌كنند.
جنگ و كشمكش در سكوت، مبارزه‌ای جدی در صفحه‌ای با ۶۴ خانه سیاه و سفید مانند مرگ و زندگی، با ۱۶ مهره برای هر بازیكن، حكومت قوانینی ساده و سخت. اگر مهره‌ای را لمس كردی ناچاری مهره را حركت دهی. نبردی بر پایه منطق و سیاست كه شانس در آن دخالتی ندارد. محاسبات پیچیده، تجسم صفحه بعد از حركت، پیش بینی حركت بعدی حریف و اهمیت زمان در شطرنج اشتباه جایی ندارد.‌ورزشی چنان مسحور كننده كه فعال‌ترین و پرجنب وجوش‌ترین كودكان را می‌تواند چند ساعت بر جای خود میخكوب كند و به تفكر وادارد.
برخی معتقدند شطرنج ابداع ایرانیان است و برخی نیز آن را ابداع هندی‌ها می‌دانند. تاریخچه شطرنج به درستی معلوم نیست و اختراع آن را به یونانیان، رومیان، بابلی ها، سكاها، مصریان، یهودیان، ایرانیان، چینی ها و اعراب نسبت داده‌اند. آنچه كه امروز مقبول است این كه شطرنج در اصل هندی بوده و از آنجا به ایران آمده و از ایران به اعراب منتقل شده و از آنجا به اروپا رفته است. هر روز بر تعداد علاقه‌مندان به شطرنج در جهان اضافه می‌شود. به طوری كه اكنون در جهان میلیون‌ها نفر شطرنج بازی می‌كنند. شطرنج را مبارزه‌ای مدنی می‌دانند. چنانكه حتی در جهت صلح و بشردوستی در جامعه از آن بهره می‌برند.
● بازی بزرگان با تمام تعابیر فلسفی‌اش
در دوره ساسانیان، سربازان عرب که در همسایگی ایرانی‌ها زندگی می‌کردند در حین تاخت و تاز به ایران این بازی را از آنها یاد گرفتند. پس از آن‌که اعراب به اسپانیا تاختند، سربازان این ورزش را به اسپانیایی‌ها یاد دادند و پس از آن‌که ماتادورها به سرعت این ورزش را فرا گرفتند به فاصله کوتاهی در سراسر اروپا منتشر شد. این اروپایی ها بودند که نام امروزیChess را برای آن برگزیدند. ایرانی‌ها به این بازی Shatranj و هندی ها Shaturanga می‌گفتند. اگرچه امروز این نام‌ها که برای ورزش‌ها انتخاب شده چندان جدید و مدرن نیست ولی هزاران سال پیش این اسامی جلوه خاصی داشته ، همانطور که افراد با انتخاب نام خود تفاوتشان را با سایر قشرهای جامعه نمایش می‌دادند.برخی شطرنج را یک سرگرمی می‌دانند وعده‌ای دیگر آن را یک ورزش رزمی ذهنی محسوب می‌‌کنند. موفقیت در این ورزش بیش از هر چیز به توان تحلیل و فهم انتزاعی ذهن وابسته است.شصت وچهار مربع آن عبارت از ماندالای شیوا در آیین هندویی در جنبه تغییر پذیر اوست و متکی بر نمادگرایی چهارگانه هشت در هشت است که شکل اساسی معبد یا شهری را نشان می‌دهد و دلالت بر جهان با همه امکانات آن به همراهی نیروهای موجود دارد که در کیهان و امور بشر در کار هستند و بدین لحاظ حاکی از کمال کیهانی است .
صفحه شطرنج نزد هندوها نشانه نهایت و چرخه تولد و مرگ است . هر بازی نماد یک دوره عدم تجلی است. انتخاب حرکت آزادانه است ولی برای به حرکت در آوردن یک سلسله ناگزیر از تاثیرات موثر است . هم اراده آزاد و هم تقدیر مطرح می‌شود روح عبارت از حقیقت است و بشر در آن آزاد است در خارج آن بنده سرنوشت می شود .
شاه در این بازی خورشید است و مرکزیت دارد و عبارت از نیروهای نظم و قانون است و حرکات شاه به وسیله تجلی محدود می شود . ملکه یا وزیر عبارت از روح و ماده است . فیل نشان فرمانروایان جهان معنوی است . اگر بر روی مربع های سفید حرکت کند حاکی از راه عقلانی و مثبت است و اگر بر روی مربع های قرمز یا سیاه حرکت کند طریق عبادی را نشان می دهد .
راه منفی در این جا حرکت مورب به مفهوم وجود و تانیث است و تحت فرمانروایی ژوپیتر قرار دارد.
● مهره‌هایی كه نماینده یك طبقه‌اند
پیاده‌ها در صفحه شطرنج همانند کارگران مزارع روی زمین زراعی‌اند که بیش از مهره‌های دیگر روی صفحه کار و حرکت می‌کنند و غالبا با فداکاری مهره‌های با ارزش را نجات می‌دهند و خود قربانی می‌شوند. زمان‌های بسیار دور (حتی قبل از قرون وسطی) کارگران و رعیت ها از هیچ امکاناتی برای زندگی بهره‌مند نبودند و ملاکان و زمین داران جز غذایی برای زنده ماندن چیزی به آنها نمی‌دادند. قشر ضعیف جامعه در آن روزگار زندگی بدی داشتند، به سختی کار می‌کردند و در جوانی می‌مردند و غالبا از جنگ و لطمه‌های آن بی‌نصیب نبودند. آن‌ها باید قربانی می‌شدند تا صاحبان زمین یا فرار کنند یا زنده بمانند! رخ یا قلعه در صفحه شطرنج در حکم خانه یا پناهگاه است. همان چیزی که صدها سال پیش مردم تنها می‌توانستند ساعتی کوتاه در آن از شر دستورات ریز و درشت اربابان در امان باشند.
مهره اسب در صفحه شطرنج یکی از سربازان حرفه‌ای است که وظیفه اش محافظت از مهره‌های با ارزش و مهم است و هر بازیکن ۲ مهره اسب در دو طرف صفحه‌اش دارد. اهمیت اسب در صفحه شطرنج از پیاده بیشتر است اما مهره هایی مثل فیل، شاه یا وزیر به مراتب ارزش بیشتری دارند. شاید به گونه‌ای هدف بازی مثل شطرنج نحوه محافظت و مراقبت از دارایی‌های با ارزش و مهم زندگی باشد که برای حفظ و رسیدن به چیزهای مهم انسان بایستی از چیزهای کوچکتر و بی‌اهمیت تر چشم پوشی کند.برای هر یک از طرفین بازی ۲ مهره فیل وجود دارد که نمایانگر چیزی شبیه کلیساست. کلیسا در زمان‌های دور نشانه ثروت و قدرت بوده و برای مردم از ارزش زیادی برخوردار بوده، به طور کلی مذهب نقش مهمی در زندگی مردم ایفا می‌کرده است.
ملکه (وزیر)تنها مهره‌ای در شطرنج است که ماهیت زن دارد و البته قدرتمندترین مهره صفحه هم هست. در بازی شطرنج هر بازیکن تنها یک ملکه (وزیر) دارد در آن سال‌ها مردم بر این باور بودند که ملکه (وزیر) غالبا تنها کسی است که می‌تواند پادشاه را مجاب به انجام بعضی از امور کند.
شاه بلندقدترین مهره شطرنج است که توسط تمامی مهره‌های صفحه محافظت می‌شود. در آن سال‌ها هم، پادشاه همواره در پناه صد‌ها سرباز رفت و آمد و زندگی می‌کرد و البته افراد جامعه از غنی‌ترین تا فقیرترین وظیفه داشتند تا در هر شرایطی حامی منافع پادشاه باشند.
حالا دیگرشاید بعد از فهمیدن این‌كه هر مهره در شطرنج چه جایگاهی دارد یا این‌كه پشت هر حركت و رنگی چه فلسفه‌ای خوابیده است، شاید لذت بردن از این بازی درغروب یك روز تعطیل آن هم در بهار، شیرینی صد چندانی داشته باشد. آن‌جا كه دیگر می‌دانی پیاده را با چه انگیزه‌ای حركت می‌دهی. آنجا كه دیگر پشت هر حركت اندیشه‌ای خفته است. اندیشه‌ای كه شاید پشت حركت‌های زندگی ما وجود نداشته باشد اما این بازی ما را برای ساعاتی هم كه شده به اندیشه وا می‌دارد.

مهشید حداد

منبع : روزنامه تهران امروز